PROVO, UTAH
s?tv
CORPUS
REFORMATORUM
KDIDIT
CAROLUS GOTTLIEB BRETSCHNEIDER.
V O L U M E N III.
HALIS SAXONUM
A P U JD G. A. S C H W E T S C H K E E T F I L I V M,
1836.
vi. . -
.; ! -
'- .
s
i
M
■ -
'■-.
~
'-■
■-:
- ;:
.* L
fl/iutf T/f j^naq j^ aAa
f/H MT imi JHKITTO' > IdOH/ >
■ K
) &TM€
III $
i,-
r»
PHILIPPI MELANTHONIS
OPERA
fiUAE SUPERSUIVT OMNIA
E D I D I T
CAROLUS GOTTLIEB BRETSCHNEIDER.
V O L U M E N ffl.
HALIS SAXONUM
f
APUD C. A. SCHWETSCHKE ET FILIUM
1836
;!:?'■•> ..TVJ '.:.,^ /i-h;' . :
tf
-/. n th aAwioTgwa in
Jl 51 ; I v / H
1.11 *
atraa-i to
KIOJl/
li i..i i
-
/30IA8 gUi
PHILIPPI MELANTHONIS
EPISTOLAE, PRAEFATIONES, CONSILIA,
IUDICIA, SCHEDAE ACADEMICAE.
ACCESSERUNT
CASP. CRUCIGERI EPISTOLAE ET IUDICIA, ALIORUMQUE ETIAM EPISTOLAE
AD VITAM MELANTHONIS ILLUSTRANDAM SPECTANTES.
. UNDIQUE EX LIBRIS EDITIS COLLEGIT,
EX MANUSCRIPTIS EMENDAVIT ET AUXIT , ET SECUNDUM SERIExM ANNORUM
DISPOSUIT
CAROLUS GOTTLIEB BRETSCHNEIDER.
VOLlfMEN ffl.
.
!
i/r ri m mt t
•
oa Ofiup rfiiqhoa aruoffinfibM £9 iaimuIoY oiurf arfii mobhip aifidolo f
« orr Jfidobr/ fliubommooni nsfirjftt fei bo& .9TE>gqttidua ciaua fiioolfoo 9
■ubo; maa sgaoiifiraiuW muiupolloo bwup uiil
nklti - :fuoiro
ablf ^t^aiap fiiqira
00 A .iv iidoib oboui eid 8Giqho8ob efiup , > sirwqsri fiDiI
iaiaiirloY fiiaomolqqik
luiaodfiil .III — 1 al aifiiis Sfiup #fiiqhba isIIttaaqJl
ouj) .0'idil nr aiobfup :>jiI 19 ^.vn^d^ir^/ltD fcvmnnm-ateTOcflL .D iaui9b
&U0 no<5rui1titIpt Jiataoaiinorj tienfid ohfiladfit oafit988fi3 "9 loiibo
hraol
31 .d$,.i ft$ .n9pnitcb|jog i9(b"fnr>iJf.mm * $fho?|j(i 9i9i<b© wiM
lolfill iea9i /fiioiao*! f;o9dioildid 9 ?aifib9£fip fiafiiaodJafibl/I lotibs
uflnstfriirhli (y .(.fiieufiit iaaohfiaiY ohfiladfii 9 i9 . i8a9aiIo*i98 fii§>>
Q i!9d &jm y McX .£ mi giiifls&iiis Jt; ^r/t&fimtf? &9<f 9j$f(b'r
tfi) 1 i(I no</ m| iif/J9^ n^hrbltfHftqjt mpj:
fi/oh iififiiei up ,f,'>i9t9fiig") .8 x£8i dmj X»
'iiar.iol/ *• . udiiaift arabeii ^X9 9lli- i9 <ii
iarnoiftoaai ■ «■ m '.'i^laJ«iii^fia6i8asuAfiiti|Tioobfi
(.euaiidfib .YI JoY ai eiia/imolqqae ^lupiloiiaa*) oofid riioal
jo 0 gobaoaomof/i Xqtio1!*
a .988 .q XI io/ ai wtodfid ofiup
uihoimovbo^ aiob^uio ai9iifiq obau , h
ub hfivfi*' [fiigoqfioir>93 Tiibti
i.f! .aifiri ~ iaoo . aiobuuo bfi Vi»\b?L fiiotlfi «.m!
jiai iao aoa
I
■
1 fiJrj!
luiigol .1- .IoY 9fiup .filoieiqsiu
nirJof rtu . /1
^tHE LTBR ■
GRJGHA /
PRAEMONENDA.
Volebam quidem iam huic Volumini ea Melanthonis scripta, quae nuper a
me collecta sunt , subiungere. Sed id tamen incommodum videbatur., par-
tim quod colloquium Wormatiense in annum 1541. productum et Ratisbo-
nae continuatum fuerit; partim vero, quod nuperrime bono fato contigerit,
supra quingentas Melanthonis epistolas , nondum editas , in bibliotheca Gal-
lica reperire, quas descriptas his modo diebus accepi. Accedent igitur haec
supplementa Volumini IV. , quod iam sub prelo est.
Nonnulla scripta, quae etiam in Vol. I — III. habentur, nuper denuo edi-
derunt Cl. Foei -stemannus et Neudeckerus , et hic quidem in libro, quo quae
editor e Casselano tabulario hausit continentur: „Urfunben att$ ber f>vcfor=
ntattonSjett. htim€§tytfxn bon Dr. (Er). ©ottfjolb 9?eube cfer. dafiel 1836." 8.
Foerstemanni autem libri duo sunt, sic inscripti: 1) 9?eue ?D}ttt(jetluna,en attS
t)em (Sebtete l)tjforifd) * anttqttarifd)er gorfd)uncjen. fyoSU. 1. 23b. 1834. 8. (Inseruit
editor Melanthoniana quaedam, e bibliotheca Ponickaviensi Halensi, item
regia Berolinensi, et e tabulario Vinariensi hausta.). 2) Urfunben&ud) jtt ber
®efd)td)te be$ Sveicr^tageS ju 2(u<js6urcj im 3- 1530., nad) ben Ortajnafcn unb nad) cjlctcr)=
fcetticjen #anbfd)rtften fjerattScjecjeben bon Dr. $ a r ( (t t> u a r b % 6 r ft e m a n n; 2 23be, jpalle
1833. unb 1835. 8. (Praeter ea, quae nos iam e tabulario Vinariensi hausera-
mus et ille ex iisdem fontibus repetiit, alia quaedam Melanthonis scripta,
ad comitia Augustana pertinentia , quae nobis noniimotuerant, publici iu-
ris fecit: haec cum reliquis supplementis in Vol. IV. dabimus.)
Porro Lectores praemonendos esse duxi de epistola Bellaii ad Melantho-
nem, quae habetur in Vol. II. p. 886. no. 1283. hausta ex apographo in Cod.
Bavari, unde partem eiusdem Seckendorfius quoque in historia Lutheranis-
mi edidit. Sed in apographo Bavari duae epistolae , altera Sturmii ad Melan-
thonem , altera Bellaii ad eundem , contractae sunt in unam. Prior Sturmii
in cod. Bavari non est integxa, sed altera tantum Bellaii , quae incipit verbis:
„Barnabas Vorraeus c/ui nwic ad te" etc. Haec Bellaii epistola utique data est
d. 16. Iulii, sed Sturmii epistola (quae ex parte continetur verbis: ^Sero mihi
epistola tua reddita est — laudaturus est quam declinatiojiem") data est d.
9. Iulii. — Tota igitur epistola, quae Vol. II. p. 886. no. 1283. legitur, est
delenda, pro qua in supplementis ad Vol. IV. utramque epistolam integram
dabimus. Bono enim fato nuperrime inveni apographon integrum epistolae
Ca)
Sturmii in codice aliquo Gothano, unde errorem cognovi, in quem me ae-
que ac olim Seckendorfium induxit codex Bavari.
Iam vero etiam alia quaedam , quae nunc melius intellexi , in Vol. II.
corrigenda sunt. Videlicet:
1) p. 855. no. 1262. Responsum ad hanc epistolam Sturmii dedit Melan-
thon non d. 12. Martii, sed d. 23. Aprilis.
2) p. 868. no. 1268. epistola Melanthonis adBellaium mense Aprili scripta
quidem est , nec vero d. 22. Aprilis, sed verisimilius ineunte Aprili, ante-
quam Melanthon Sturmti epistolam d. d. 4 j^artii accfperat.
3) p. 874. no. 1275. epistola Melanthonis ad Sturmium non est d. 9. Maii
scripta , sed d. 23. Aprilis , ut ex responso Sturmii in epistola d. 9. lulii
(d. 16. Iul. p. 886.) intelligitur , ubi prima verba non sic sonant, ut cod.
Bav. habet: „Sero mihi epistola tua reddita est3 quam nono Kalendas dedi^
sti"% sed, ut integrum apographon habet , ita: „Sero quam nono
Kalendas Maias dedisti." .'.':■-
Denique subiunctae sunt huic volumini emendationes ad Voll. I— III.
spectantes, quas debeo Plurimum Reverendo clarissimoque D. Mauritio Roe-
digero, viro doctissimo ac litterarum peritissimo. Is enim, postquam se-
cundum Volumen propemodum erat absolutum, non solum ©fficiuin diri-
gendorum eorum, qui Corpus Reformatorum typis exseribunt , benevole
in se suscepit: sed simul rei ipsi quoque perficicndae ofnnem adhibet curam
operamque.
Gothae, d. 10. Sept. 1836. '
Bretschneider.
; | ■
.,., ;,, ...
"' ' ■ ["• !
' J
| . . . .
r •'•* • • ■ p vqsTm: ; • ".'.'.'■'■'
■ . " .. .• - ! „ r ' 1 •
iam\
■
.....
k?u&j1 rt ...... i
, ■ ■ . . ' - ■ • ■ .
........
ANNALES VITAE PHILIPPI MELANTHONIS.
■"■
"/
lan.
13.
15.
19.
22.
Febr.
5.6.
11.
13.
27.
Mart.
10.
12.
80.
April.
7.
11.
24.
Mai.
7.
11.
12.
13.
21.
26.
28.
29.
81/.
n
I
ANNO 1536.
ar i i * t •< *t ir,ti rjflf Jrr
JTlel. d. 1. lan. ilerum est lenae.
Mel. iu arce Leuchtenburg interrogat Anabaptistas.
Mel. proliciscitur Witebergam ut colloquatur cum legatis Regis Angliae.
Narrat Principi Electori , quid egerit cum Anabaptistis.
De vita aulica scribit ad Franc. Burchardum.
Exeunte Ianuario redit Ienam.
Ineunte Febr. incipit scribere adversus Anabaptistas.
Narrat quid agat cum legatis Angl. — Consilium capit de itinere faciendo in patriam.
Iena discedit iterum, sed ibi relictis uxore et liberis , retractus Witebergain ab anglicis negotiis,
Witebergam venit male affecto corpore propter frigoris saevitiam.
Dolet de epistola vehementiore Lutheri adversus Archiepisc. Moguntinum.
Torgae est, ubi celebrantur nuptiae Philippi , Ducis Fomeraniae , cuin Maria, sorore Ducis Saxon. Electoris.
Toto hoc mense erant colloquia Witebergensium cum legatis Regis Angliae.
Georgio Principi Anhaitino mittit carmen de icone St. Georgii , et promittit , se brevi missurum psse et Chri-
stophori allegoriam.
Legati Regis Angl. respondent ad articulos, qui d. 25. Dec. ipsis proposili fuerant.
Nondum est absoluta disputatio cum legatis anglicis de doctrina.
Colloquium Papae cum Caesare , qui eum hortatur , ut armis utatur adversus Protestantes.
Scribit ad Philippmn , Landgrav. , de futuro conventu Buceri cum Luthero. Simul coininendat Eobanum
Hessum.
Legati Regis Angliae diinittuntur a Principe Electore.
Conventus Protestantium Francofurti (usque ad d. lO.Maii), ubi foedus Schmalcaldicum in decem annos exten-
ditur.
Mel. Lipsiam proficiscitur ad nundinas.
Lipsiae accipit literas Ducis Wurtemberg. , quibus vocatur Tubingam ad instituendam Academiam.
Lipsiae sese excusat Erasmo Roterodamo , qui se a Melanthone uuper taxatum esse opinabatur.
Lipsia discedit Witebergain.
Bucerus cum Capitone et aliis theologis Germaniae superioris intrat Witebergam.
Buceri et suorum colloquia cum Luthero et Witebergensibus de sacra coena.
Bucerus et Capito utuntur sacra coena Witebergae.
Theologi utriusque partis subscribunt formulae concordiae, a Melanthone scriptae.
Mel. commendat Stratium Henrico , Regi Angliae.
Melaxth. Oper. Vot. III.
(b)
lun
2.
9.
14.
Iul.
4.
11.
17.
18.
26.
31.
Aug.
7.
17sqq
25.
Sept.
1.
10.
12.
23.
24.
Oct.
15.
17.
22.
30.
ANNALES VITAE MEL. 1536.
Indicitur a Pontifice Roinano concilium d. 13. Maii Mantuae habendum.
Mel. scribit Camerario eventum colloquii cum Bucero. — Omne abiecerat consilium de itinere in Angliam
faciendo.
Lipsiam cum coniuge proficiscitur.
Praefatur in Arithmeticam ad Iustum Ionam , filium.
\'ito Theodoro dicit quid spei habeat de concordia cum Bucero.
Erasinus moritur Basileae.
Mel. commeatum petit a Principe Electore ad iter faciendum in Palatinatum.
Accipit commeatum, sed retinetur adhuc a consultationibus faciendis de Synodo a Papa indicta.
Princeps Elector Witebergensium poscit sententiam de Synodo Pontificia.
Mel. divinationem futurorum defendit adversus Gamerarii obiectiones.
Ineunte Atig. praefatur in Geometrjam ad Guil. Reiffenstein.
Mittit Vito Theodoro praefationem in Schoneri tabulas resolutas.
Multa scripsit ad Ducem Sax. Electorem de Synodo futura.
Nov.
1.
3.
5.
6.
12.
13.
16.
17.
27.
28.
30-
Dec.
1.
Iter ingreditur in Palatinatum ,
mide rediit Witebergam mense Novembri,
Principes Protestantes respondent Henrico Regi Angliae , interprete Melanthone.
Conradus Cordatus litem movet de iustificatione deque bonis operibus et aggreditur Crucigerum et Melanthonein.
Mel. est Francofurdiae,
Bulla Papae de reformanda curia Romana.
Mel. venit Tubingam. — Conventus Theologorum Helvetic. Basileae de Buceri formula concordiae.
Mel. Tubingae versatur usque ad medium Octobr.
Mel. est Nortingae et scribit ad Academiam Tubingensem, quid egerit cum Duce Wurteinb. de schola bene in-
stituenda.
Ehvangae est in aula Ducis, et invitat Brentium, ut se conferat in Academiam Tubingensem.
In reditu est Norimbergae , ubi lites de absolutione ortas componere studet.
Mel. ad Camerarium: ,, Acerbissime me cruciant dissensiones in religione , quibus crudeliter dilacerari ecclesias
et civitates videmus."
Sparsus erat hoc tempore rumor , Melanfhonem non rediturum esse Witebergam , quoniam dissentiat a Lutheri
doctrina. (Vid. ep. ad Camer. d. 30. Nov.)
i
Mel. ad Witebergenses scribit et sese purgat de falsis criminationibus.
Redit Melanthon Witebergam.
Cordatum , adversarium , studet placare.
Nuptiae Annae, filiae Mel., cum Georgio Sabino.
Scribit apologiam pro Iacobo Schenckio , Concionatore aulico Fribergeusi.
Nova Synodus Basileae de formula Buceri.
Enarrat orationem Isocratis ubqI t,tvyovg.
Milichio decernitur gradus Doctorum in Medicina.
Iussu Principis Electoris instituuntur publicae disputationes et declamationes in Academia Witeberg.
Ad Norinbergenses scribit de privata absolutione.
Eclipsis solis , quam dum observat , Mel. labitur de scala et os sacrum graviter affligit.
Accipiuut Witebergenses articulos fidei Anglorum integros.
Narrat Camerario , quid , dum in itinere fuerit , moliti sint inimici sui.
Mittit versiculos de Georgio et Christophoro , et de eclipsi solis.
Landgravio Hassiae sententiam suam scribit de puniendis Auabaptistis.
Dec.
11.
16.
Ian.
1.
5.
11.
21.
Febr.
1.
8.
4.
5.
7.
8.
9.
15.
20.
23.
24.
26.
27.
28.
Mart.
1.
3.
5.
6.
13.
ANNALES VITAE MEL. 1536. 1537. xr
Princeps Elector mandat theologis Witeberg. , ut articulos fidei conscribant , S}rnodo futurae tradendos.
Cordatus non desinit impugnare Crucigerum et Melanthonem. ' n
Hoc anno : prolixe scribit ad Oehmlerum de mutatione nomiuum hominum doctorum.
Enarravit librum Ptolem. de iudiciis.
Praefatus est in Chronicon Abbatis Urspergensis.
Iudicavit de ecclesiis cathedralibus.
Ouaesivit an muti admittendi sint ad sacram coenam.
ANNO 1537.
D. 1 — 3. Ian. conveniunt Spalatinus , Agricola, Amsdorfius cum Luthero et Melanthone Witeberwae ut
cognoscant articulos fidei a Luthero in Conventum Scbmalc. scriptos.
Articuli fidei per Spalatinum rnittuntur ad Principem Electorem.
Mel. valetudine laborat.
Theologi iterum disputant au liceat armis defendere Evangelium.
Exeunte Ianuario Melanthon et Lutherus iter ingrediuntur ad conventum ; primum veniunt Torgarn.
Mel. cum Luthero est Altenburgi.
Iidem sunt Wimariae.
Lutherus concionatur Witnariae in suggestu sacro.
Melanthon ad Ionam : „mea valetudo est infirmior. Aulicae sententiae mirifice a philosophia nostra discre-
pant.'
Mel. et Lutherus veniunt Schmalcaldiain.
Spalatiuus concionatur Schmalcaldiae.
Lutherus concionatur.
Initia conventus Schmalcaldici.
Lutherus graviter aegrotat. Melanthon literas scribit ad Sturtzium , Medicum , ut quam citissime Schmalcal-
diam veniat.
Melanthonis scriptum de potestate Papae.
Theologi qui adsuut, etiam Bucerus, subscribunt articulis Schmalcaldicis , item Augustanae confessioni et apo-
logiae eius.
Theologi, Melanthone interprete, petunt a Principibus, ut bona ecclesiastica in usum ecclesiarum et scholarum
impeudant.
Lutherus gravissime laborans calculo , curru vehitur in oppidum Tambach , ubi pernoctat, et se melius habel.
Lutherus pernoctat Gothae, et edit sex calculos propemodum fabae magnitudine.
Lutherus discedit Gotha.
Mel. Camerario narrat res in couventu gestas.
Item Ionae, et addit: ,,Utinam me domi aliqua saevissima febris retinuisset.',
Piesponsuni , Oratori Caesaris , Heldto , daudum latiue vertit.
Melauthon ad Ionam: ,,me hic tenuerunt scriptiones quaedam. Praeter alia argumenta exeinplum etiam ad
Reges delineavi de recusalione concilii , quod cum Witebergae edemus , a te expoliendum et illuminandum
erit.
Principes foederati recusalionem concilii scriptam tradunt legato Pontificio et Oratori Caesaris. — Dux Saxon.
Elector et Landgravius Hassiae literas , Melanthone interprete , scribunt ad regem Galliae de foedere el de
Synodo.
Melanthon iter ingreditur domum.
Mel. est Grimmae cum Luthero.
XII
Mart.
14.
15.
25.
April^
12.
Hsqq
22-
Mai.
1.
2.
5.
- L X
i'.
28.
lun.
1.
13.
19.
22.
Iul.
10.
13.
16.
Aug.
1.
5.
21.
25.
Sept.
18.
Oct.
6.
7.
8.
9.
11.
12.
13.
i
31.
ANNALES VITAE MEL. 15S7.
Mel. et Lutherus domuin veniun^ &W e endissfl liohnvT ob eh( . , ,r j
aiel. ml4l^fr9ncttftm u%Aristotel^Il^i* in ^oirfkione %abitam. < ^sesH .13010? J }<* toJo?! tnTl
Epistola ad Regem Ferdinandum de recusatione concilii , interprete Melantlione. <m& li
l a-iaiGt , $Bi9 Bioib idim esib ieJ9 ^fitidsxl gsuoitfiisdilaf» 901 9b ^qnn g6IIi }eo^„ : riujioboeilT be J*m\
Meli ^e^iaiS^AiA&fe^a^pg^l s^olastSMiiJo^W^tdfc&nficiofci^ biij^e^ivJJxPqhhigaifc^jnsstri attra-
here conati sunt, sed haereo hic, nescio quibus vinculis implicitus , et, ut dicam miod res est iuvitus
r j ?C ' •* • «fewipBl aoasisz aodin&$L wdbyp. , avnodtal io mcIooi-raA rstui 939! 9h 8«,i; T
Cordatus pergit m accusando Melanthone et Crucigero.
Mel. Lipsiam ad nundinas prPficiscitur , et ibi manet usque ad d. 2. Maii. : :
U ih^oTTaaoiMA 111 ra sfi^KdmfiTffejjdxbMfiPgB xi3B9i1r "rnVco m Us tu\»\amcv : oiiub 00H
Mel. epitomen ethicOruin Cratoni Lipsiae dat excudendom, ilhtdque dicat Chnstiano Fotrtaho. — Ioannes a
Larooesf ISpSae? mmB309CI frfi — ' c ^Hont muJfiooaq Ji2 oifiioiy hurjjJsaJaigjOfi «Jolbs
Mel. redit Witebergam. cnimoqooeiq3
Princeps Elector per Fontanum sciscitat , an verum sit , quod Melanthon dicatur a doctrina Lutheri discedere.
Fere d. 1 1. Maii Mel. proficiscitur ad All)e|ftuin,GIarchi6nem Brandenburg., accersitus ut de schola Francofor-
diana instituenda deliberet.
Mel. indicit eiiarratiofieui Phdenis&rtiS^JE^tpidimJtsgorraJni inoJoolH elqiooh'1 ueeijf e.uigifiil ejji°i099
_ .Jehdo sohJoob
Enarrat quintum librum ethicorum. jtforebfioA ni 9fiib9iftfio mxxeu JioxbiaJni oeloohgA "eirrarjj-jr J
Indicit enarrationem orationis Demosthenis de corona. loahg A eijerevbfi oijfijjxqeib 9g*I 9b hexljjj J 6i9JlA
Elegans Sadoleti epistola ad Melanthonem.
De adversariorum suorum machinationibus scribit ad Vitum Theodorum, quem hbrtatUfy ut scribat depoeni-
tentia contra Mustelam promittitque , se ei delineaturum eTse siimj^aWofeiK""916^ Ul mwroitB-Mi ji
.mu^uiSiwaNl b» s»\oUk\_ _nuk(t_ri_
Cruciger prolixius scribJit de dissMiis in acadeimVWiteb. oidoxk nmo ahoJo9l3 eiqioah*! eij
Retexit Physicen. — Informat Vito Theodoro disputationem de poenitentia.^2 91^ ob uxJhsjjp .foM
Sureit novus calumniator Melanthonis Iacobus Schenck, Friberaensis , qui epistolam, a-JMel.^acceptajn de usu
mtegiae sacrae coenae adaulam 1-rmcipjs Electons nuserat. ■ -■:,= __ ,nr
t, . .amtrtnjjwmsrc, r ( oTj?8nb^jJtl ooaioiuni Jsb fijfibnfim ioJosl_I eq9onh._[
A.d Eobanum Hessum scribit de dignitate poeseos.
Praefatur in Alfraganum. . , . .minoLoailT mixtiY bs .LM fi«90o fiioce oQ
ProficisciturlslebiametStolbergam:"
StoUjergae e^ — Incipiunt episiolae ad Nlf. Memerum/ usuoitidms tBfm'i tmfiiJ
C.e il .ofil ,T »b ,il.>ijjd mooeioafiii bti .qg-iisdtixj mfii}9 .biYl
Mel. ad Vitum Theodorum : „Filia mea (Anna) satis feliciter peperit puellam»" — ,,Vocamur ad dicendam
causam (de calumniis Schenckii) Ionas et ego" -7— Isiebius renovat suain de lege disputationein , - et negat,
? iJJ *»*ww Xv>jv.^ A4i, gj jftixWCX -*'.!• XI.' fX613xL J
flES
d
81
.*!■
•T!
■18
in novo testamento ullam legem docendam esse.
.eieiigoivzijjjia erftugvabo iixtiai^
.02
.82
.*£
oieM
.t
Fere ineunte Oct. orationem habet de ingratitudine cuculi , in qua perstringitur ingratitudo Schenckii.
Iacobus Schenckius , accusator Mel. , expectatur "Witebergae.
n j . Tir «1 • r» T> • j • * • enmb J9 njfiisoloijeij JiijuaigG
Lommendat iuattbiam Uevay , 1 annomum , redeuntem 111 patriain.
Papa concilium indictum prorogat, d. 1. Maii 1538. Vicentiae habendum.
Mel. enarrat ethicen , Demosthenem et Ptolemaeum. radsJiT/ ; iiiirabfiaA 1 JlufilaXfi
Matthiam Garbitzium commendat Tubingensibus. loiq t It6g9i c giudsaioS J9 ejjiacoYlC
Mel. ad Theodorum: ,,Fribergensis non desinit me gravissime accusare apud nostrum principem. Et iudicium
dififertur. Nunc adest princeps ; an mecum sint expostulaturi nondum scio. .
Prolixe scribit ad Vitum Theodoruin quo modo defensionem suam apud aulam instituerit. — (Caeterum nihil
legitur , Melanthonem hac in re debuisse Principi Electori rationem reddere.)
Propositiones scripserat de senlentia: Deum velle omnes hoinines salvos fierii,Sif
ANNALES ViTAE MEL. 1537. 1538.
XIII
Nov.
6.
14.
25.
_m_
:
Dec.
25.
6.
12.
/
Febr.
13.
14.
17.
i
Mart.
11.
22.
81.
April.
8.
16-
20.
23.
24.
Mai.
1.
(120
14.
23.
Iun.
10.
Excuditur Witebergae (altera vice) liistoria de Turcicis Regibus, cui MeJL. s^cldit praefationein.
Princeps Elector et Landgr. Hassiae scribunt, MelauthouQ iuterprete, ad Heuricum, Regejn Angliae de futu-
ra Syuodo. rftasfeM <m_q.9jai t iiiioaoa 9_iO-.Jfi_-._9i sb rau&rifi/jiJ.TOif m_>39_l
Mel. ad Tlieodorum : ,,Post illas nuper de me deliberationes habitas , etsi dies mihi dicta erat , tamen Lutheri
morbus impesdiit , ne qhid ageretur» Deiiide fuerunt indueiae> > E. Fribergensis-iile Sti^yOQQS ita Jfuit , ut
displiceat §ua::tlwiatrff/' „ ^* , .rjjioilqrai eilijoniv eudr.jp oiaeaa ,oid aoiecd bsz «Jaue
Lites de lege inter Agricolam et Lutherum , quibus Melanthon sese non immiscebat.
■»- . .„.. t .l ■ •_• j . 'T,J *9 9«orIrrififem obufi.jiato-
MyconiO mittit Lutheri propositiones de lege.
Hoc anno: praefalus est in carmeh Frederi de laudibus Hainburgae et in AmbrOsii Moibani catechisinuin.
Quaesiiones scripsit; de co__stitutione Bouifacii VIII. , Papam habere ius utriusque gladii; an
edicta Magistratuum violare sit peccatum mortale ; — - an peccatum rnortale sit violare traditiones
Episcoporum. .,_-. .. , _«
- uspfpBdsh W Jifm .felff
a_i__ mihtsJ. mhsoob 8 iist&osb norlfHfifeM &o__p .Jia ciu»v n itraa.o. tttamtaol »q loJosia k<p-jnhl\
m ..g-ittdnsBnfiia m.riAN._$0 1538. -oafei-Oiq .felff iifiXfi ,| j.
Ian- Je.^difeb dmmihzm _0_j_>
1. Georgius Kargius iussu Principis Electoris interrogatur a theologis Witenbetgensibus propter ejrores suos in
doctrina christ.
Lutherus Agricolae interdicit usum cathedrae in Academia. .oaiiija rumdil j.i_jtui
Altera Lutheri de lege disputatio adversus Agricolam.JW- »h ziaiilt&ormQ. eruorJfiio m9__oiJfir .
t 17 _. tvt i *i? n •!•• ra9aoiila6_.lff_.fir.Ic _.9Jo_.b8.
Ineuite Febr. Meh ^narrat Fasto^Ovrdu^ mufN bB ^.^ mdimhmh{omi mmom ^^
rraeiationemm (jalenummittitietrerQ. —„,„_„*„ •> c _..__.. ...
. «W ^ _.f.M.t_J__-9__9 mmmfiguifeb w s_ . snpJittunoiq mfifefculff sijpo:. ^iual
lncipiunt epistolae ad meienburgum.
Lis Principis Electoris cum Archiepisc. Moguntino de iurisdictione aliquain Salinis.
Mel. queritur de aere saxonic9hH90q sb m9O0ijBtoqiiJb oioBoodT otiV Jfiimoinl _-_.
Ineunte Marf. Thilippus TLandgraviits TOte1)ergae e_t1fb8 *ad™*1 ««oiltafifelff loifiranwlfi»
Princeps Elector mandata dat Francisco BurcharaV, Frid. Myconio et Nobili a Boinebu_g , legatis suisad Re-
gem Angliae. ,„ <r
n Tvr i j 17-. ts i ^o._9oq olfiJurgib ab Jidiio. nra^a^H. m
De sacra coena Mel. ad Vitum lheodorum.
De coraeta, qui mens. Ian. Febr. et Mart. fulsit, scribit ad Camerarium. — ,,Scheuckius nunc impuden-
tiam, furta, ambitionem , hypocrisin suam ita prodidit, ut ad ine Iaedendum nihil habeat auctoritatis. '
(Vid. etiam Lutheri ep. ad Franciscum BwcnV T. 7.'BS, fc Jy°*«^ -nuj^.ul — .t8«, 9Bj
Conventns rrotestanrium Brunsvigae. '' i 68 fcrraA) fisra fiilj^(f _mo£.09rIT po.1
Melaiithon "' Brunsvigam profitiscitur , ubf-4i^_^_rrversaf_rr. t9 afinol (ii_._n9.I__: hj.|bo e
Finitur conventus Brunsvicensis. SB29 rafibri9ooh aregsl ai_iii/ _aifij_
Narrat historiam Conventus.
Scribit ad Theodorum de praeseutia corporis Christi in coena sacra,
Defendit astrologiam et divinationem.
rroficiscitur ad Marchiouem Brandenburg. ^91 i ™'
._a9dfi_r. >rV .8851 iislff A .b « aq craJorbai .
Melanthon eligitur Rector Academiae Witeberg. ..nnjasnralotT 1_ * f.orniQ
Burchardus, Myconius et Boineburg , legati, proficiscuntur in Angliam.
Mel. ad Iouam de statu ecclesiarum in Marchia. 2 sra iitsht
Edit Synlaxin dicatam I. Ionae , filio. .sJLuJ
Foedus sacrum quorundam ordinum Catholicoruin , auctore Heldio , Vicecancellario Caesaris , f actuin.
Sententiain dicit de ouaestione : an Academiae , a Pontifice Roinano non confirrnatae , liceat gradus conferre,
1 ■■■-'..-
XfV
Iun.
11.
18.
26-
Iul.
4-
22.
29.
Aug.
29.
Sept.
1.
14.
Oct.
6.
29-
Nov.
6.
8.
12-
20-
24.
Dec.
9-
31-
lan.
1.
31-
Febr.
1.
5.
24.
Mart.
2.
13.
ANNALES VITAE MEL. 1538. 1539.
Srmonis Lemnii epigrammata in doctores Witebergenses.
Induciae in decennium factae inter Caesarem et Regem Galliae.
De vaticiniis Danielis scribit ad Theodorum.
iirtfp .
Simon Lemnius expellitur edicto Academiae.
etuit ab au
dysenteria laboxat.
Lutherus convaluit.
ua aliquid mali propter rem Lemnii.
Lutherus
Medio Augusto Mel. edit Germaniam Taciti. Vid. epist. d. 1 8. Aug.
Indicit enarrationem orationis Demosthenis ntQi nQeofittag.
Admonet Forsterum , Concionatorem Augustanum , ne rixetur cum collegis de coena sacra.
Praefatur ad Gassarum in Comput. Eccl. Ioannis de sacro Busto.
Princeps Elector et Landgravius Hassiae scribunt , Melanthone interprete , de Anabaptistis ad Ilegem Augliae.
Mel. scribit: ,,Petrus bibliopola cupit edere meam alteram enarrationem adRomanos, etsi nihil prorsus a priori
discrepat." — ,, Constitui hac hyeine respondere ad librum Wicelii , cui titulum fecit : retectio Luthe
17.
iera-
nismi."
■
Queritur in ep. ad Theodorum de austeritate et fervore Lutheri.
Ptex Angliae dimittit legatos Protestantium.
Geor<no Principi Anhaltino gratias dicit pro auxilio in annonae caritate praestito.
Ioachimus Camerarius et Bucerus sunt Witebergae.
Mel. remittit formam sacrorum sibi missam a Simone a Wenden in comitatu Lippensi.
Dolet mortem Nicolai Hausmanni.
Fuchsio scribit: ,,ut Promethea ad Caucasi saxum ferunt alligatum fuisse , sic me fatum aliquod hactenus qui-
dem ac diu nolentem quodammodo tenuit. Verum liberabo me aliquando."
De bonis ecclesiasticis scribit ad Argentinenses.
De gradibus prohibitis sententiam dicit.
Mel. rogat academiam Pragensem , ut Codicem Plinii ipsi mittant.
Lipsiam venit cum Pontano et Bucero , ubi cum Wicelio colloquuntur.
ANNO 1539.
Lipsiae est cum Pontano et Bucero , et colloquitur cum Feigio , Cancellario Landgravii , et cuin Carlowitzir/,
consiliario Georgii, Ducis Saxon., et cumWicelio deque huius scripto.
Iter in°reditur ad Conventum Francofordiae habendum.
■
Mel. venit Wimariam , ubi commoratus est usque ad d. 5« Febr.
Ultra progreditur. Quando Francof. venerit , non liquet, fortasse d. 12- Febr. cum Principe Electore.
Initia conventus Francof.
Lutherus ad Melanthonem : ,,fdia tua Hanna peperit filiam alteram , iguara sese esse praegnantem donec vicina
esset partui."
Mel. scribit tres oratiunculas germanicas : 1 ) fas esse vim in oausa religionis illatam propubare ; 2) decere
omnes pios evangelicis auxiliari; 3) bonos viros , subditos hostibus evangelii , non debere arma gerere con-
tra evaneelicos. ,,Has materias volui colligere, ut paratas haberemus si opus esset."
Hermannum, Archiepiscopnm Coloniensem (ad quem invitatus fuerat) hortatur , nt pacem et concordiajn Ger-
maniae restituere studeat.
ANNALES VITAE MEL. 1539.
Mart.
23.
24.
26.
28.
30.
April.
1.
med.
17.
19-
20.
23.
27.
29.
Mai.
2-57
12.
22-
25.
80-
Iun.
1.
9.
22.
24.
26.
Iul.
1.
6.
8.
Aug.
3.
11.
Sept.
1.
9.
22.
XV
Longam et inemorabilein epistolam scribit Comiti a Weda.
Benihardum ab Hageu , Cancellarium Coloniensem , hortatur , ut causam Evangelii tueatur et simul per<*at
ecclesias evang. defendere adversus iniurias et criminationes inimicorum.
Hortatur Henricum , Angliae regem , ut abusuum nondum sublatorum emendationem suscipiat.
Scribit de Rodolpho Agricola eiusque ,, epitome historiarum" ad Alardum.
Thoinae, Episcopo Cantuariensi , mentem suam aperit de statu ecclesiae in Anglia.
Henricum , Regem Angliae , iterum admonet officii sui.
Mel. et caeteri TheoJogi sentenliam suam dicunt de propositionibus ab oratore Caesaris traditis.
Georgius, Dux Saxoniae, moritur.
Princeps Elector et Landgravius, interprete Melanthone, Regi Galliae exponunt naturam foederis Schmalcaldici.
Decernuntur in couventu induciae quindecim mensium et colloquium de causa religionis d. 1. Aug. Norimber-
gae habendum.
Meianthon iter ingreditur in Saxoniam. - (
Legati Ducis Sax. Elect. et Landgravii veniunt in Angliam.
Melanthon est Salveldiae-, et historiam conventus scribit Ionae.
Mittit orationem de principum officiis Laurentio Zoch.
Legati Saxonici audiuntur a Rege Angliae.
Melanthon cum aula est Annabergae , ubi convenkint Princeps Elector et Henricus , Dux Saxoniae. — My-
conius concionatur in templo Annaemontano d. 4. Maii.
MeJ. iterum est Witebergae. — Dono acceperat poculum argenteum a Senatu Numburgensi.
Proficiscitur Lipsiam cum Luthero et Iona , ubi iam erant Myconius et Cruciger , ad ecclesiain et academiam
instaurandam secundum praecepta Evangelii.
Dimittuutur legati Saxonici a Rege Angliae.
Witebergae iterum est.
Initia comitiormn Wormatiae.
Episcopus Misnensis Henrico Duci niittit Iibrum de reformandis rebus ecclesiasticis.
Liber Misnensis mittitur theologis Witebergensibus ut de eo iudicent.
Excuditur Melanthonis tractatus de Eccleslae auctoritate, Alberto Duci Prussiae inseviptus.
Camerario narrat , quid Lipsiae actum sit. — Cuditur liber de anima.
„€£51 O
Witebergensimn sententia de libro Misnico.
Mittit carmen de Lazaro. — Scribit ad Venetos de doctrina Evangelica et de Serveti erroribus.
Visitatio Ecclesiarum Misnensium, qua et Melanthon fuit occupatus.
Mel. iterurn est domi.
Praefatur in Micylli metricam.
Componit Principi Electori epistolam ad Sigismundum Regem Poloniae , ad avertendam calumuiani , principes
Germaniae nolle , impeditos privatis studiis , populo christiano succurrere adversus Turcas.
Mel. scribit : ,,Volebam addere (libro de ecclesiae auctoritate) quaestionem de principum officio , quod mutare
abusus ecclesiasticos debeaut , sed nundinae iustabant. Nunc igitur ea quaestio seorsim excudetur." (Pro-
diit d. 26. Octobr.)
Scribit: ,,habebam in manibus aulicum scriptum, quod in latinum sermonem vertebam. Anglus enim misit
nuncium ad Principem nostrum et lenit illos suos impios articulos , quos contra Evangelii doctrinam edidit,
ac petit , ne nostri contra eos articulos scribant."
XVI
Oct.
28.
26.
Nov.
1.
12.
19-
23.
Dec.
5.
10.
29.
lan.
1.
5.
7.
8.
18.
Febr.
1.
1.2.
15.
18.
19.
Mart.
1.
3.
JhqA
ANNALES VITAE MEL. 1539. 1540.
Fere d. 12. Oct. et sqq. Berolini fuit Mel., accersitus a Ioachhno Electore, ut deliberaret <le tollendis abu-
sibus Ecclesiarum. Ibi scripsit nomine Electoris epistolam ad Sigismundum, Regem Poloniae ad excusan-
dam reformationem ecclesiarum in Marchia.
Pestis est Witebergae.
Sententiam suam de articulis regis Angliae (vid. d. 22. Sptb.) scribit Pr. Erectori et Landgravio
Pulat Mel. , mortem sibi instare propter annum climactericum quem agebat.
[terum scribit ad Norinbergenses de absolutione.
Mel. liberos Sebaldi Miinsteri , qui curn uxore peste extinctus est, ad se recipit.
-
Iussu Trincipis Electoris scribit Mel. ad regem Angb*ae de articulis , quos hic Electori miserat.
Ioachimus Elector Brand. coena sacra utitur secundum utramque speciem.
Georgius Maior Melanthonis libellum de principum officio vertit.
Mel. testamentum suum scripsit.
Conventus Evangelicorum Arnstadii.
■'
Q
Bucerus venit Witebergam missus a Philippo Landgr. , ut Lutheri et Melanthonis approbationenu jigamiae re-
portet.
De Wicelio scribit ad Stratnerum
Insomnia laborat Mel.
.51
,8*
«i
1YT ! T 1 • M 1 ' ' R A U A' •* t ♦• J f
Mel. loachuno IVlarclnoiu JtJrandenb. suam dicit sententiam de iorma sacronun.
Consilium Mel. de bigamia Philippi Landa;rav.
ruus conventus Arnstadiensis.
Prmceps Elector iubet , ut theologi Witebergenses dicant , quo modo doctrina augustanae confessiouis adversus
inimicos defendenda et quid et in quibus rebus adversariis aliquid concedendum sit,
Praefatus est in Chronicon Hedionis ad Rupertum Comitem Palatinum.
-
■>-(MO fUp .
ANNO 1540.
Mel. absolvit librum de anima, quem dicat Baumgartnero. — Cratoni mittit longiuscula nooXtyoutva hi
Epist. ad Romanos. Novam editionem commentarii in ep. ad Rom. inscribit Pbilippo Landgravio Hassiae.
Patera argentea , Norimbergae facta , dono mittitur Melanthoni ab Alberto Duce Prussiae.
Scribit propositiones de quaestione, an secessiones liceat facere a rninisterio publico recte docente.
Einendationem sacrorum factam a Luthero defendit. „
Annona est , et rogat Principem Electorem Brandenb. ut frumentum ex Marchia Witebergam educi patiatur.
Mittit Brentio ,, quaestionem de Missa."
Scribit Principi Electori de futuro conventu Schmalcald.
Mandatum accipit , ut proficiscatur Schmalcaldiam ad conventum.
Deliberat cum Luthero de forma absolutionis Norimbergensi.
Mittit formam absolutionis Norimbergam. — Simul mittit declamatiunculam ,,de latrone in cruce concio-
nante", quae nomiue Matthiae Colini , Pragensis , prodiit.
Fere hoc die iter ingreditur Schmalcaldiam.
Lipsiae scribit Marsilio de defensione licita adversus Caesarem si vim inferre velit Evangelicis.
Schmalcaldiae est in conventu , simul cum Crucigero et Bucero.
Nuptiae Philippi Hassiae et Margarethae a Saal consecrantur Rotenburgi ad Fuldam , praesentibus Melanthone,
Bucero et Eberhardo a Thann, Praefecto Wartburgensi.
Conventus Schmalc. mense Martio.
Mart.
24.
'30.
April.
5.
11.
12.
15.
16.
18.
Mai.
in.
5.
9.
23.
IUD.
ANNALES VITAE MEL. 1540.
XVII
Melanthon Gothae est, et scribit de conventu ad Albertum , Ducem Pruss.
Tudica tde Franckii et Scfrwenkfeldi erroribusl^eiqj eiiQtoalH stiimon i fdl .mjnfii^l^H
Io. Agricola accusat theologos Witeberg. apud Principem EleitaHnaJ nurtftiaaloas araaoitsirnoWt rtifib
_ " .eogisdetiW tss iiUsl
Mel. narrat Came*a»io quiJd'i^coflv-feWmJac(u4li(jdt.SS -b .bly) scifgnA «ig-n giljjoitTB eb hmjn rilBitffstrrag
Responsum a Principibus , Melanthoue interprete > datur fegatis €ftjpsaijsft-ifi],flj idi?. majTom .feJfPji
Mel. Luthero narrat historiam conventus. rJs $fc MafregtsdniToTJ bs Jidi-KM m
Princeps Elector et Landgravius Hassiae respondent Henrico VIII., regi, interprete Melanthone.
Articuli a theologis compositi in usum Regis Angliae.
Finitur convenfus Sclintak?. JiiL?ox.pJei£^ft^i|)^(ie^gj|l^.<}omiMnbfi A°M tidhoa i>not09i3 eiqionh*I »seal
Melanthon est Erfordiae. nraiwg* <mprgfiitu fujjbmjosa haiiip biobz Bnsoo .LtisicT lOiosiH zjjmubsol
Est Wimariae. — Caesar indicit conveiitiim Spirae d. 6. luu. habendiim , postea autem Hagenoam traftslutum.
Ah.qiioz nmxjg mjjjHeraBJget leld
Enarraturus est in schola Euripidis Iphigeniam. ■■jhtanA mrjiooii9gu673 fenta^HoD
Accersitur Torgam propler conventum a Caesare indictum. OWTOtfflmg bfl tidhoa btltoTJV '*q|
Scri' ' rincipi Electori responsum Caesari tradendum in conventu. .talH irfiiodfil-e
Fercfinandus rex Venif Hageiioam. dtssd iu ^igbasJ orjqHidT c umim nisgradsjiYf jiuoT- enraoj 9
9-
10.
Sgf83fiF
e*.
—
. ' ;
Ineunte Iunio Mel. iler ingreditur Hagenoam in conventum. Ante iter testamentum suum deposuit apud Cru-
cigerum. Vid. ep. ad Camer. d. 24.:A^gCflS^a9tn92 jiaib-msjre .dYrebaBiS inoidoiGlf! omidofiol lolf
Sententiam dicit de querelis Io. Agricolae. .VfiJgbiifiJ iqqilMT fiirasgid ab .JtaM nirrflieri
Lutherus rogat Principein Elect. , ut Melauthoni disertissima mandata det f ne in tdla re discedatur iu conventu
Hagendensi ab iis , quae Schmalcaldiae decreta fuer&M.- 2 jllla Lutheri epistola non est data : 2)on}ft;aig£ nacb
S^eminifcere i. e. 26. Febr., ut habent libri editi, sed potius (ut ex autographo Lutheri in Tabul. Vinar.
Registr. H. fol. S04. no. 1 25.Yidi) £)omftag naC^Boniiacii, i. e. d. lO.Iunii.]
Melanthon Wimariae commoratur , quia incertum erat , an iter Hagenoam sit iacturus. Valde angitur animu
propter minas Philippi Landgravii ("fid. Lutheri epist. ad Mel. d. 18. Iun.) , qui consilia Lutheri et Melan-
thonis de bigamia edere volebat.
Fere medio Iunio Meranfhoii Wimariae gravissime ; aegrotat , de quo morbo postea uberius scripsit ad Camera-
rium d. i. Septb. et ad Mithobium d. 2. Septb. h. a. — De hoc Melanthonis morbo Ratzebergerus (vid.
Vol. I. p. XGIII. no. 13.) haec lMirrat: „ 2)a nun eben jumal auSbcacb, roie bcr Sanbgraf ju £)ef*
„fen nebch feinem recbten G*hegemah( aucb bie t>cn ber ©ahla geehelicbt, unb man ficb ocrmuthen mujjte,
„tog gemcibete Jt)at bem @Dangclio bei ocn ^apfttfcben cinen cjro^en ©cbimpf unb SRad;tf>eiI biincjen roiit-oc,
„gincj folcbeS tcm ^bilippo c^ae fcbc ju |)erfen. 2)cnn er fal) unb merfte , oa er bafyn (nod) ^agenau)
«jiehen roiirfce, baft folcbeg bem lutfjerifcben J^ciie cjar cinen <jro§en ©to§ t(;un rriicbe. 3nfonbetT;cit fi>|
„ibm biefe« befto fcbmerjlicber oor, n?ci( er \t unir alfejeit.ju biefem ganbcjrafen eine fonberlicbe |)offnung unb
„3uneicjuncj cjetragen, ber aba nunmehro etn folcbee^ 2Iercjerni§ becjoncjen f)atte; roteroof)! etlicbe faa,en woU
„len, eg fcn if)in biefer ©cbroermutf Vafyv entftanben, i>a$ er fofcbe^ , be^ Janbcjrafen, unfecticjeei SBorMfc
„men auf ^erfuafion unb Uebecrebung feineg ^ofprebiger^ Dionysii follte gcbilligt f^aben, roeld)eg if)m aber
„nad)f)er ju |)ofe jum" f)*dd)ften cjeunbiuicjet. 93arb berbalben me()r au^ ©ramnig unb ©cbwermutf) benn
„anberer Ucfacben halben ju SCeimar fo heftia, franf, ba& er aucb Oon allen SiSften fam, unb nid)t anberg
„benn ber geroiffe Zot an ihm ju geroacten roar. 21U5 er nun fo hefttcj franf lag, unb e^ mit ihm fo pefa()r;
„licb ftunbe, liejj ber ghurftirft bei taa, unb Bcacbt gutherum oon SBittenbcrci holen, e()e ^fjitippu*
„nod) ftiirbe. (Etiam filins Melanthonis, Philippus, accersitus est.) Qa berfelbe nun anfam, fanb cc (ei-
.„ber bie ©acben alfo befcbaffen, toie er e^ juoor roar bericbtet roorbcn. 2)enn bie Sfugen roaren ihm g(etd>
^gebrocben, aOer 5?crftanb geroicben, bie ©pracbe entfaUen, tai @ehor bergangen, unb ca$ Sfngeftcbt fd)!o(f
„unb eingefallen, unb, roie Sutherug fagte, facies erat Hippocratica. 2)aju fannte er niemanb, a§ unb
„tranf nicbt^. 8((g i^n nun fut(;eru^ fo unbefenntlicben anfieht, erfcbticft er uber bie aRafien, unb fpvtd)t ju
(c)
XVIII
Iun.
28.
Iul.
7.
10.
27.
28.
Sept.
1.
8.
13.
29.
Oct.
7.
18.
17.
18.
22.
24.
81.
Nov.
5.
ANNALES VITAE MEL. 1540.
„feinen ©efafjrten: befjiit ©ott, mie f)at mir ber Seufel bie§ organon gefc&cinbet! fefjrte
„fic& alsbalb jum genfter, unb betet ernftlid) ju ©ott. „$lllba, faget gutheruS, mufjte mir unfec
„&err ©ott fjerfjalten. 2)enn t ct> roarf if)m ben ©acf ftir bie $f)itre, unb rieb il)tn
^\>'\i Ofyren mit aflen promissionihus exaudiendamm precum^ bie icb in ber ^ e i (. ©cbrift JU
„erjaf)ten ttujjte, bafj er micb mufjte erfjbren, roo icb anberg feinen 33erf)eijjungen
„trauen foflte." — £ierauf ergreift er *}Jf)i(ippum bei ber £anb unb fpric&t: „Bono animo esto^ PH-
„lippe; non morieris ! O b toof)( ©ott Urfad)e hcitte ju tbbten, fo toill er bocb nicbt
„ber ©iinber £ob, fonbern bajj er fich befehre unb lebe. @r l)at guft jum Seben
„unb nicbt jum ©terben. #at ©ott bie aliergrbjjten ©finber, fo je auf (grben
„fommen, alg Sfbam unb @oam, ju ©naben toieber berufen unb angenommen, oiel*
«toeniger toill er bich, mein PJulippe, oerftofjen, nocb in ©itnben unb ©cbtoermuth
„oerberben taffen. £)arum fo gib bem Srauergeift feinen SRaum, unb tt>erbe an
„bir felbft fein SJcorber, fonbern oertraue bem £errn, ber tbbten unb roieberum
„lebenbig macben fann, oerle^en unb oerbinbeu, fcblagen unb toieber f)ei(en fann."
„ Senn £utf)eru$ ttwfcte roohl feineS f>er jen8 unb ©etoijTenS 2In(iegen. 3n folcbem Srgreifen unb SluSfprecben
„fdf)et <pf)ifippu$ an, toieber Sltljem ju hofen, fonnte aber bocb lange nid)tS reben bis Uber eine gute
„2Bei(e. 2>a toenbete er fein Slngeficbt ftrafS auf Putherum, unb fahet an, if)n um ©otteS toillen ju bitten:
„er toolle if)n nicbt lcingec auff)a(ten; er fen je|o auf einer guten §af)rt, er folle ifjn laffen f)in$ief)en; e$ fons
„ne if)m bod) nicbtS beffereS toiberfahren. SJtit nicbten, fagte ?utheruS, $pf)ilippe; bu mufjt un*
„ferm |>err ©ott nocb toeiter bienen. Sllfo tourbe 9>f)ilippug je lcinger je mef)r munterer , unb
„ (iefc ifjm 2ut&eruS eilenb etioaS ju effen oorrictten , unb brad)t^ i^m felber. Slber ^^ilippu^ tsegert fict)
„baoor. 2)a not^igt iftn Sut^eru^ mit biefen 2)rautoorten , unb fagte: ^>brft bu, $pf)ilippe? furjs
„um, bu mufjt mir effen, ober icb tfjue bicb in ben S5ann. SOfit biefcn 5Borten tt>urbe ec
«iiberbrauet, ba$ er a§, bocb gar toenig, unb a(fo atfgemac^ toieber ju ^raften fam." — Haec Ratze-
berger. — Melanthou ipse in ep. ad Camerar. d. 23. Mart. 1543. scribit: ,,et te illud canere opto : non
moriar sed vivam^ et narralo opera domini^ quem versiculum, cum TVmiariae aegrotarem, vidi scriptum in
pariete, et omine delectatus suin,''
Princeps Elector consolatur Melanthonem , et vult , ut, si convaluerit , cum Luthero et Iona Isenacum pro-
ficiscatur.
Lutherus Melanthonem , vix valetudini restitutum , secum ducit Isenacum ad conventum.
Conventus Lutheri cum theologis et consiliariis Hassiacis de bigamia Landgravii , habitus Isenaci.
Lutherus et Melanthon ex conventu Isenac. abeunt domum.
Conventus Spirensis prorogatur et indicitur novus conventus et colloquium Wormatiae habendum d. 28. Octob.
Vito Theodoro scribit de bigamia Landgravii et de morbo suo.
Intercedit pro Sabino , ut ei stipendium augeatur.
Iudicat de forma sacrorum in Marchia.
De causa Io. Agricolae scribit ad Georgium Anhaltinum.
Princeps Elector Theologos et Iurisconsultos Witebergenses ad se vocat deliberatum de potestate Papae.
Praefatur in Xenophontis historiam et in Micylli grammaticam.
Princeps Elector mandat theologis in conventum ituris , ne ullo modo ab Aug. Confessione recedant.
Melanthon , profecturus Wormatiam , est Lipsiae.
Mel. est Gothae.
Isenaciest, et Menium itineris socium nanciscitur. — Componit ibi epigramma.
Wormatiam ingreditur.
Fachsio sententiam scribit de recte instituenda academia Lipsica.
Nov.
9.
10.
12.
20.
25.
29.
80.
Dec.
8.
9
14.
16.
22.
26.
ANNALES VITAE MEL. 1540.
Theologi Protestantiuin colloquuntur inter se de doctrina.
Formam protestatiouis compouit.
Seutentiam suam Jiteris maudat, quo modo agendum sit in colloquio.
Granvella , legatus et orator Caesaris , Wormatiain veuit.
Inchoatur conventus Wormatiensis. Melanthon concipit responsum ad Granvellae orationem.
Disputatur de ordine colloquendi in conventu.
Protestantes tradunt catholicis exemplum augustanae confessionis et apologiae eiusdem.
XIX
« m i ft ;,
Oratio Campegii , legati Pontificii , ad quam Blelanthon respondet.
vel 10« Dec. Camerarius veuit Wormatiam ad videndum Melanthonem.
Commoratus est fere usque ad d. 15- Decb.
Melanthou consulit de valetudine sua Fuchsium , medicum Tubingensem.
Io. Eckius proponit articulos fidei.
Excuduntur libelli Mel. de coniugio sacerdotum, de abusibus sacrae coenae et de primatu Papae per Cratonein.
Uxor Mel. graviter aegrotat.
Granvellae mittit Melanthon epistolam privatam de rebus in conventu agendis,
Respoudet nomine theologorum in conventu congregatorum Pastoribus iu conventu Neocomensi.
■
_„^_
i« i«:
uvt risiw® nt»l5id M surji $>? *so*o
-J96a — '\mt>1 mi]i
-
■
lel
I
.mnlrrsvxu '
jQ,82 -h nmbnedsd seiJ-Bnru/Vy
v,
ibJL biz
i
k dfi ol
[8^1 9;
ittn
.
i n o h i
fiytdic
Ilr
-
/
PHILIPPI MELANTHONIS
EPISTOLARUM, PRAEFATIONUM, CONSILIORUM
l
LIBER SEPTIMDS,
COMPLECTENS EA, QUAE MELANTHON SCRIPSIT ANNO 1535 15 3 9.
IQuae ad a. 1535. pertinent, in Vol. II. insunt.I
MEr.ASTH. OrfcK. Voi.. III.
'J V ■:
.. ■•;
:r;l>y3 io fu«\oVs\K aijfijiceooon moiioijfit ir.Dcf
O 1)6 odiioa . 'i')hio
i!\K"j [Uj3 bflOfl
Duwi^ j tiioqo soiiq Bon nomBJ ■ fm»u.
v
»
■ *fc
'
■'- li. X -.' J X \ & J ( >.
.'
Jbi,j/i inoi 280019 Jin
mnuio&l
iorJ 9i/p«>i/p nJ «jfiiofilt aniJnodil Jn fn9mfi.t
L JOoQ .n(I. OJlSIlJjLbfi »800,0 Ji 3
[6 oula faofji/ 1
aijfum urmo/om flfilq Jo
xilol
.VWUJNX
noqoiq <-.. nrup , ?
' ■ ,
m iijfi m«o utii
tJno rop e ?il9j9B3 mno iv9itf mo)
munoiJatoqaifa jnA „0220 goioJiboi
jiq , iii i iripifoT aov mrn
i8 .oaao (*mnb
• act .muioifto
jij. .aufiiophfiiJ
rnr UJnovrioo h
Tnop f moifiuJ mo'
-onl iilim 96miaaif>nnoui tJno? aoJaoJ ibrHfo 9upJi
-ol fll£ (I ,jn
wJBiomo mirJuRj oo y.o o«3 4iom
«uium luumuu. {)f> im9no|8IToq801 ffl
^U^ mfilOD 619J96D, .oifiofl
J3 .Jnfii9qoiq^ nmp,v> mkfcsmi iirpji mm mu^
rmia Jo gtioqfi mni orrp ob f mniJo^on (*
9npo9 < mflov ii}G o\"£\$>c\s.Vn\\ o-\oi\^o\^nAO mua
eo§oi 'trjpoT .injfiobi/ i({jrrr birrp f ounlq io hc,
mui^fiiflrra murrJ 8bI)Iji mfirJn9Jfl9a: msiJaon fi]
-ol gmiearJagnod mobn iup fmo1)»iiioJrjfi onpjf
tq iuimorl Jo ooime mirro JoooG £n'+
nenpJao*! .9io!rj2noo audiJob aiigoijjo
jtoo Bli 93 , i\no\\^oV>.V\s\0 Jiaqh ••
arorn io o«ojf» , Jnodooq «o.ioJooqari '
;q t o^o oIH .oiovfioiiinigla mniliano.
oi9fl uvmotoK ivoagoo /uwoWv oJnom ?
-t\d mfilJnn mfiilfi moaoijibnoo oJioo J3L .otj
-m\Y lOJooll mnJfifl9<3 bfi enmiaeoooG onpfiJl Jo
ju t8rjmivfi§o/jI .o§9 Jo ^v^xturu) ( ^urvvfs\o
ov mfii Jibrioqaoi 2nJfino& .muV«\o\i\K Jm;
£881: .o>3 I -uJiqinJ 9nig 98«oq non , muv$\s&s.V\s>W. oz^» riioi
-ibnoqaoi oorf bA .nionofJBoov mB9 iiBJnm onil
~fiq Jo ,,9320 eoiuJoB onoAc^oVinAO mrro ^or^ f8i
mfio aon sicmiteivH. ■ ;n\wVs\oVn^-. honijoi irr!
T
■■
JOOB nifi9 liR
*uV\w\T. iioJooCI rid.ioJnoi9V9i m9JnlB3
i/f (I Jo ofiilim^l eulo
fii
senel) nsl .5
.mH^n^dv^T b .&o;AO
itiA .. - . ....; «Ci
i
■
;
153 6.
No. 1384.
1 . Ian. (Ienae.)
/. Ionae.
Epist. lib. V. p. 63 stjq.
Iusto Ionae.
(S. D. Christus faciat, ut hic annus tibi ac Reip.
faustus sit, felix et tranquillus. Reversus ex
Smalcalclensi conventu inveni domi fasciculum li-
terarum tuarum , quae, quia perpetui tui amoris
atque officii testes sunt, iucundissimae mihi fue-
runt. De actis autern eius conventus coram lo-
quemur. Ego ex eo tantum cruciatus fui, ut ad-
ornarem responsionem ad Nuncium Pontificium
de Concilio. Caetera coram.
Nunc enim iterum agendum est Antonii Mu-
sae *) negotium , de quo iam aperte et simpliciter
cum Christophoro Hertzbergio agi velim, eoque
scripsi ei plane , quid mihi videatur. Teque rogo,
ut ad noslram sententiam addas tuum suffragium
atque autoritatem, quod quidem honestissime fe-
ceris. Decet enim amico et homini praedito mul-
tis egregiis dotibus consulere. Postquam autem
huc scripsit Christophorus , se ita condicere, si
et Inspectores probent , et ego ei meum hac in re
consilium significavero. Hic ego , penitus' explo-
rata mente Antonii, cognovi Antonium manere
cupere. Et certe conditionem aliam nullam ha-
bet. Itaque accessimus ad Senatum Doctor Hie-
ronymus , Cruciger et ego. Piogavimus, ut re-
tineant Antonium. Senatus respondit iam voca-
tum esse Hertzbergium , non posse sine turpitu-
dine mutari eam vocationem. Ad hoc respondi-
mus, nos cum Christophoro acturos esse, ut pa-
tiatnr retineri Antonium. Existimare nos eam
*) Pastoris lenensis.
esse humanitatem Chrislophori, ut libenter ha-
beat rationem necessitatis Antonii, et cedat in-
tercessioni Academiae. Hoc iam scribo ad Chri-
slophorum, et rogo, ut Academiae gratificetur.
Etsi enim nondum scio , an sint hic abiecturi An-
tonium, tamen nos prius oportet voluntatem Chri-
stophori explorare: si abiicilur Antonius , accer-
setur ipse. Sed interim velim eum respondere,
se libenter cessurum intercessioni Academiae.
Hoc etsi arbitror eum sua sponte facturum esse,
tamen, ut libentius faciat, tu quoque hortator
esto. Et si erit opus, adiungito Dn. Doct. Mar-
tinum. Agimus, ut vides, sine arte negotium,
et plane, et movemur multis honestis causis,
quas audire ex Crucigero poteris, si istic est.
Nec dubito , quin ad vos properarit. Et narrabo
ipse , cum venero. Detinet enim me hic Acade-
mia , praesertim cum alii multi absint. Spero au-
tem brevi cum caeteris, qui nobiscum sunt, istuc
redituros esse. Anglicarum disputationum causa,
cum vos reliqui istic sitis , non putavi properan-
dum*)esse. Si tamen me requiretis, non detre-
ctabo officium. Bene et feliciter vale. Cal. Ia-
nuariis.
Lege epistolam ad Christophorum scriptam, et
ad eam accommodes tuam.
Salutem dicito reverenter Dn. Doctori Martino
et eius familiae et D. Pastori.
Philippus.
No. 1385.
5. Ian. (Ienae.)
Chph. a Taubenheim.
f Ex autographo Melanth. nobis descripta a posscssore au-
tographi, D. Ernesto Guil. Etl. Starkio^ Archidiacono
Colbergiensi.
*) Lib. V. mendose : probandum.
1 "*
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
8
£)em @f;renoeften unb ©eftrengen $mn (Sfjriftoff
t>ott &aubenf;cim, Stittew, meinem a,unftia,en
£)erw.
90?eine roiitigen £)ienfle §uoor. (Sfjrenoejrer, gefiren-
ger ^)err. Sa) f)abe etroa oor jmet Safjren (E. (Styrn
SSeften SSrubem , ^errn S a c o b e n , ein SSebenlen .ju*
cjefa)rieben, roie ia) aa)te, naa) biefer Unmocjf ia)f eit (?) *),
ba$ ftd> (Sro. ©. SSeft. ber Stteffen f;afben f;aften m6a)ten.
Unb erfrfia), bieroeit ^er^og (Seorg £>berf;err
ift unb feine 2Cenberung juldffet, unb Sf;r oergeblia)
©ua) unterjrefjen rourbet eine 2tmberuna. gu mad;en , fo
ijr mein 23ebenlen, bap <£. @r)rn SSeften bte ^riefrer
unb anbere, fo noa) bie aften (Seremonien fjaften, fur
ir)ve $)erfon ir)re ©evx)or)rtr)ett ijatten faffen. 2(flein (Sro.
<fc SSefr. fet) nid)t bei ben (Seetenmeffen. Sftefjr f ann
bod; (Sro. @. 8*. nid)t erfjaften. £)enn ^er^ocj ©eorcj
rourbe boa) nid)t nad)laffenr SBenn aber ^er^ocj ©corg
6. (SSS. fur (Suere sperfon fraget, fo fotf bann "<g. (S2S.
at§ [fo] oiet befwnen, dij fte unterridjtet ift, uttb
ift nta)t SJlotf; ungcfragt jur 23efenntnip $tt eitcn.
3um 2lnbew, bieroeil in @. @§B. $ird;en fonjr
noa) feine 2l*enberuna, gefa)ef;en , unb bie fiefyre oon fof=
H)m (2aa)en noa) ntd)t ba cjetrieben, ift nid)t mein
Sftatf), bap (£. d§8. aBbafb eine 2Cenberuna, an biefem
atferftarrefren 2i*rtifet oon ber Stteffe oornefjmen; benn
man fotf erfitia) rea)te fier)re pffan^cn , unb id; rooftte,
ba$ man $ki$ ttjdte an affm Srten, rea)t gu tefyren,
unb gemaa) fufjre mit 2fenberung du$ertia)er (5eremo=
3um£)ritten,, fo tft biefer «Streit oon ber Sfleffe
ber fa)roerjte, unb ftef;et @. @$. $u bebmfen, ob fta)
(S. (SSS. in biefe £)ifputation roiff eintaffen mit 6jfent=
tichem SSerbot bei ben Untertban, ober 3tbtbuuna ber
Sap aber @. (SS5. Un S5afer baoon abroeifen,
unb oernefmten, fein S^ertrauen attein auf @f)rijtum §u
fe|en, baran tt)un fe (S. root;t, unb roieroofyt id) be-
forg, er fet) in fota)em 2Ttter fdjmcrttd) oon feiner ©e;
mofjntjeit 3U brtncjen, fo t)at boa) £. @. cjetfyan, fo oief
©. ©. gefonnt f;atte. Tlud) t)off id), er fotl bennod) ba=
burd) erinnert roerben, bafj er ftd) met)r um Stjrifto
annet)men roerbej i>mn e§ ifi ben 2t(fen cine frembe
\Jet)re, bap'man mtffen fott, bap man SJergebung ber
Sunben cjeroiptta) t;abe attein um (St)rijtu§ roitten bura)
^fauben, unb nia)t oon roecjen anberer SSerfe, 9ftef=
fen , ober anberen.
-
*) In hoc verbo manifestus est error ; fortasse : llngefafjrHd);
fcit.
Unb naa)bem ©. e. begetjrt ettia)e Urfaa)e anju^
jeigen, roarum bk (Seetmeffen naa)jutaffen , t)abe ia)
attt)iebie furnef)mtia)|ten aufgefe^t/ unb bie gegrunbet
fmb auf bie £ef)re oom ©laubett, roela)e benn^uroiffen
(£. ©. Sktern am nu|ticf)ften i%Ynm 3 3 Ytm tm§ $
SDie erfte> ba§> ijr je geroiftid) roafyr, bap man
toiffen unb cjlauben mup , bap roir SSercjebuna, ber <Sun-
ben r;aben um @f)riftu§ roitlen altein burd) ©fauben,
unb nia)t uon roecjen unfrer SSerbienft, ober etne§ an=
bern $cenfa)en 2Ser! unb SSerbienfr. £)arau3 fofget,
bap roir nid)t oon roegen ber 9Keffen SJergebung fjaben,
roeld)c etn fremb SBerf ijr. ^un ift t)iev ^u bebenfen,
roie biefe voiber einattberflrelrTnr
SSertrauen fe^en auf be§ ^)riefter6 SBerf,
Unb: S5ertrauen ftd) auf (Sfjriftum burcf) feinSort
unb troj:lid)e 3ufage. Item, bap e§ C5f)rijto eine Un=
ef)reift, ba$ man bie(St;re, fo S^rifto gebuf)ret, auf
be§l)riejler§ "SSerF ftettet, bap man bie f)of)e ©nab,
S5erfof)nung ©otte§, oon Sfjrijto nimmt, unb tefyret,
ba\) fola)e burd; be§ ^riejlerS SBerf gefc)e)e.
£)ie anbere Urfacf): frembe SSer! ftnb un§ nid)t
nuf^tid) ^ttr SSercjebuncj ber @unben ober &dia,Mt
£>enn ^PaufuS fprid)t: iustus ex fide sua vivit, ber
©erea)te rotrb burd) feinett etgnen ©tauben, nid)t burd)
ein fremb SSer? teben. S^cun ift 50?epf)atten ein fremb
SSerf , barum fann e§ einem anbern nia)f SSercjebung
ber ©unben oerbtenen.
2)ie britte Urfad) : ba§ f)eiftge <3acrament ift georb=
net, bap e§ bie Sebenbigen braucfjen, unb babei an
(Sfnriftum gebettlen, unb ifjren ©fdubm aufrid)ten unb
ftdrfenj unb of)ne biefe Uebung be§ ©faubenS ift 'ba$
(Sacrament niemanb nu^. 9cun ftnb bie Sobten ntcr;t
babei, barum fann biefe§ 2Serf ben Sobten nid;t t)et=
fen, unb ifl in Snmma ba& Sacrament eingefe^t ju
Uebung unb Srofr ber ^ebenbigen, unb nia)t al§ ein
SSerE fur bie ®&mm ' ™ ^^U)b
SKe oierte Urfaa) : e§ ift geroif , bap atte ber Saf)r*
marff mit ben ©eetmeffen ein neu ©ing ifi in ber ^ira)e,
unb ift in ber aften ^irdje, a(§ ^u Ambrosius Seiten,
nid)t cjeroefen, ja if! noa) nid)t in ber ©riec^en ^trdje.
Sd) roitf f)ie nict;t§ oom S^efeuer fe|en, benn bie^
fefbigen Disputationes mod)ten Suern SSater m'ef)r un=
roiftig maa)en , benn unterroeifen.
£)iep f)ab ia) in ^it (Ero. (Sf)ren ^cflen auf @. @.
(Sa)rift atfo einfdltigtid) aucjefdjrieben , unb rooftte micf)
gern ba$u braucf)en fajfen, munblid; @. @. S5atern §u
unterrtcf)tcn , fo oief icf) fannj aber e§ fann nid)t frua)t=
bartia) gefd;et;en, roo man nia)t bequeme 3ett unb SBeife
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
10
ba^u nimmt. £)octor (Safpar*) !ann i)ie oon mecjen
be§ SSurcjermeifferS @d)mad; l;eit, aud) £)octor jP//-
car<& nid)t abtommen.
SSon ber SD^ep unb bemfelbtcjen cjanjen ^anbel mitt
id) cjern mit (5. 6. roeiter reben. £)enn tn foid)ett cjrop=
midjticjen @ad)en tji nid)t $u eiten. Unb @. @. ju bte=
nen btn td) aflejett wiflicj. ©ott bata$* (£. (§. Da-
tum 9Kitttt)od)§ nad) Circumcisionis Domini 1536.
<g». <§t)ten SSejle
roitficjer
Philippus Melanthon.
JUJJV
—
!
No. 1386.
(fere h. t.)
Ifter. Baumgartnero.
Epist. lib. VI. p. 92 sq. — Hic ex autographo Mel. in cod.
Monac. I. p. 66.
Viro optimo-y D. Hieronymo Bomgart-
nero, Senatori urbis Noribergae , suo patrono,
o. D. Ego vero, Vir optime, cum officio tuo,
tuin ipso genere literarum valde delector, quae
non solum amoris erga me tui, sed etiam optimae
voluntatis erga rempublicarn significationes con-
tinent minime obscuras. Quare assiduitatem mihi
tuam in scribendo scito gratissimam esse, in qua
utinam tecum paria facere possem. Secl pro tua
summa humanitate velim existimes mihi non stu-
dium , sed facultatem deesse. Querelam tuam de
nostra Academiola nos Jia&ovxeg experimur veris-
simam esse. Multis magnis incommodis confli-
ctamur. Ad haec accedit seu contemtus literarum,
seu nostri neglectio insignis in iis, qui tueri pu-
blica studia debebant. Sed illi ipsi utinam sal-
tem in domesticis rebus ac periculis essent evo-
q)&alfioi. Ego hic quadam officii ratione hnereo,
necdubito, quin , si erit Synodus, ut certe erit,
magna mutatio maximarum rerum secutura sit.
Teque valde rogo, ut si quid habebis de adventu
Gaesaris in Ttaliam , et de Synodi indicendae con-
siliis, nobis significes.
Gallicum iter impeditum esse non moleste
fero, etsi norunt amici, qnam vehementer scri-
ptis literis invitatus sim. Vitus, opinor, exem-
plum habet. Sed obtineri aequa non potuissent,
et praeiudicia quid pariant incommodi, non igno-
*) Cruciger.
ras. Ab Anglia vero multa me deterrent. De-
curro igitur ad illud Socratis , qui apud Platonem
disputat nusquam nisi in exilio Philosophiae lo-
cum esse. Sed desino. Bene vale. Hic adole-
scens seu animi imbecillitate seu valetudine mo-
tus consilium cepit mox redeundi domum*).
\ Philippus."
No. 1387. 9. lan.
lo. Fridericus ad Lutherum.
f Ex tabul. Vinar. Registr. H. fol. 99. no. 42.
I § ■>»
2Cn £)oct. Wtattxxi 2utf)er.
Sol)ann§ griebrid) iz.
Unfern ®rup ^uoor. dl)rtt>urbtcjer unb tyodjcjefafjrtetv
Iteber 2tnbdd)ticjer. 9cad)bem unfer Sanboocjt §u <&aty
fen, Qan& Sftetfd), cjeftem allhte bet un3 anfom=
men, fo \)<xt er un§ unter anbern berid)tet, ba§ bte
@ncjtifd)e 23otfd)aft cjerne fdf)e unb mottte, bap rotr
SJcacj. $pt)ili,ppum 9ftetattd)ton cjett SSMttenbercj
tt)dtett erforbern unb befchretben , bamtt er fampt eud)
unb anbern unfern ®e(al)rten bet ber Unterrebe beS $6=
nicjS oon (Sncjelanb (El)e belancjenbe, barum ftd) a,eoad)U
S8otfd)aft cjen SBittenbercj oetfucjt, and) fe»n mod)te.
Sftutt motten totr eud) cjndbtger Sttemuncj nid)t ber;
cjen, bap mir Qebad)t& tyfyilippi ©emutt) ndd)jit ^u
<&d)matfalbm l;terauf oertnerft , bap er bet fo(d)er Un=
terrebe ntd)t nu| mdre, benn er Ijteoor berijatbcn fetn
SSebenfen angejeicjtj fo motlte aud) bk 9cotl)burft er--
forbern, ba$ er bet unfer Unioerfttdt ^u Sena bliebe ?tc.
S)abet mir e§ ba^umal t)aben berut)en taffen , unb bafur
QtafyUt, mo man fetner x>on berul)rter Unterrebe ent=
ratl)cn fonnte, ba$ e§ am beften mdre, er murbe bet
unfrer Unioerfttdt §u Sena gelaffen.
SSett rotr aber au§ bemelbter unferS SanboocjtS
Tfnjeige oermerlen, ba$ bie encjtifdje Sotfd;aft ben
tyfyilipp bet ber Unterrebe auci) cjern t)abett motlte,
unb mir nid)t mtffen mocjen, ob fotdjeS, meil man oor=
f)tn fein S3ebenfen biefer @ad)en fjatben meip, oon no^
tt)en ober nid)t: fo ijr unfer cjndbicjeS Beget)ren, tl;r
mottet un§ in bem eucr Sebenfen an^eicjen, eud) aud)
3uoor, ob il)r e§ fur cjut anfet)en merbet, mitberSBots
*) Alia manus adscripsit ann 1536. (eKbibilum in Lib. VI.).
11 EPISTOLARB*
fd>aft bcroon untevtebm*). £>.enn roo if)v fut bequem
unbnu^.a,cJ)tenrocrbet/ ba{5 $pt;iUppu§ $u ber Un=
terrebe &en SBittenbcrg f ommen foflte, fo fott an unS,
tyn barauf ba(;in ju evfotoetn, n.id)t SRanjjel fe»n.
©otd)e§ t).aben roir cuct; gndbigct 9tteinuna, nidjt rootfen
wtl;atten, uno' ftnb. eud) mit ©naben gcneicjt. Datum
iur fiodjau ©onntag nad; Epiphaniae anno 1536.
^bit 80-ir.qaH) 'TOtfrr rn .70 fn?. otv.
b zhona auioH oiq Jd foiaJaixo i;rguinoD
No. 1388ini 9mia8i8*i9vj9q ijehdD mriDoI Jli&^felili.
<*\!J 1 [?" W» J »^*lApK iaifi boilfi lidin olrro rJ^flT^fjH
rbnotir 3iniltrmifr ■i0nct€» krm mfiijrtsorl fjnm
jluv ooq fjmgob slidrgnfilq oblfiv xns||^
lianrrifnoo nitttfjqtei lonae. bnnfiT
V ^fi • J X * J C V t f
. D. Hercebergius ambigue respondet; si non
potest manere Hercebergae, nihil ei impono one-
ris. Sed si manere polest, hoc nobis et Acade-
miae et Antonio tribuat, ut, si nOn dimittetnr
Anlonius, nam adhuc incerta res est, retineat
pristinam conditionem. Hoc velim ei signifi-
ces. Huius negOtii cbgitatione cum nuper habe-
rem occupatum animum , oblitus sum alhid scri-
Lere^ quod maxirtie volebam. Landgravius
amanier iussit salutem dici vobis nominatim, Dn.
Doct. Martino, Doctori lonae, D. Pomerano,
Doctori Crucigero, de quo nmlta mecum lbcutus
est, quae coram recitabo. Omnino mirificb de-
siderio teneor, praesertim tui. Me Principis
manclatum hic tenuit propter Anabaptistas. Id
velim dicas Pieverendiss. Episcopo , Legato Pvegis
Anglorum et D. Antonio. Bene vale. 15.**) la-
nnarn.
Quaeso te, Plancum admone, ut nobis mit-
tat stipendium. Saluta meis verbis Dn. Pastorem.
mf\sh% m:viQ(h§$(}Q, xn9i]ei^JjPnuiPPus*
g jmnbfii — - n tttfpnS
(Die 15. Ianuarii Melanthon TVite-
bergam p roficis citur.)
— -^mJI m Ifrwj^ wvu;<
*) hesponsum Lulberi d. d. 11. lan. edidit de Wettius m epp.
Luth. T. IV. p. 662. Optat Lutherus, ut Melanthon quo-
que veniat VVitebergam Ex epist. Lutheri ad Hausman-
num d. d. 17. lan. intelligitur, Melanthonem illo die nondum
advenisse, sed ex epistola ad Burkhardum \icecancellarium
d. d.25. lan. videmus, hoc die illum adfuisse, et colloquium
cum legatis Anglicis habituui esse.
**) In die errorem suspicor, et videtur aut d. 13. aut d.
5. lan. scripta. Nam d. 15. Ian. Melanthon Iena Viteber-
LIB. VII. 1536. 12
*Jsd52?- ioA b;.«o >:?t i, JLiJ^L
w\Anton. Musd ad Steph. Rothe.
t mBirrinfi 1r>biu/inr r.o]2oq *o
mnt iinr»'j!ip„nfaytfapud Jegtorfemi,} quod JiinfeTe^iiisrtj Melanlho-
nianis inseruimus. , ( f t ,
9B'urrr;')7. grnili 9nra rrfsnooBnprfRn bfi rfrBarlalLrq
rnatissimo riro, JDn. Magistro Stephano
Rote, Cygneo, suo in Christo amico acfrairi
longe omnium carissimo.
^rlli non b98 .sisdfiii slt^rn^rio mjfjr,33oti^ msbiup
phane, tepum prae^ens sermonem quadam de rc
miscere ; te per *) amicitiam igitur nostram obtesta-
tum habeo, ut certiorem me reddas, an sis huc
brevi venturus. Philippus heri abiit Witteber-
gam : rediturum se promisit, ut primurp fieri
queat, ad suminum non abfuturum affirmavit su-
praXIJII. dies. Disputabit W^ittenbergae de^Iis&a
privata. Ptex enim Angliae misit Episcopum una
cum uno et altero doctis hominibus, qui in publi-
cam. disputationem referent ac tueri conabuntur,
Missam privatam esse retinendam. Eatenns Bex
Anglicus factus est Lutheranus , ut quia Papa di-
vqrtium eius pro|>are nolnit, vita interdixit uni-
versis suae ditionis hominibus, ne Papam, sed se,
PLegem, pro supremo universalis EcclesLae capite
habeant, credant ac praedicent. Fieliqua omnia
Papistica, monasteria, Missam, jndulgentias, in-
tercessiones pro mortuis, breviter omnia prope
portenta non solum servant adbuc in regno An-
glico, verum pertinacissime etiam tuentur. Hac-
que de causa missi sunt legati, qui disputatione
publica V^ittembergae muniant ac defendant Mis-
sas. Vide, Stephane, quid tandem hoc sit aut
futurum esse possit. Haec de hac Misj^g0{Iv fnim
Ceterum abfui ego ab Iena hac proxirne
praeterita hebdomade cum Philippo ftfel. in arce
JUV 2eud}tenbut'9 et oppidulo ad radices illius arcis
sito, Kala\ ibi examinavimus Anahaptistas, vi-
rosquinque, mulieres duas, virgines duas hiven-
culas, supra modum iuyenes, et formosas, adoo
ut nos omnes formarum illarum piguerit; r,iM&8j
bone Deus, quanta portenta audivisses, quam ah-
surda, quam, impia, quamque seditiosa. Pri-
mo de baptismo infantum interrogati respon-
dent pueros non esse baptizandos, quia nascun-
tur sine peccato : ubi si iam pugnaveris scriptura,
scripturam nolunt audire, imo arguunt mendacii et
gam profectus est.
01)
*) U. N. mendose: per te.
'
|
13
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
14
ridendosic cavillantur: Quid lioc esset, inquiunt,
quod cum Dominus creet puerorurn corpora pura
et sine peccato, et postea infundat animam pec-
catorum maculis — A~ ^i^n^i^nj^, JNeque
1k> (t i [<ylHi^r eiairet bninifca tir < dwrt aa e^ ■ i mi fc ' n a t uTam ta m
pulchram ad damnationem sine illius' c(rfe'a'turae
culpa crearet. Quod si intendo ista Scripturis
probare, tum contemnere se illas aiunt, se id di-
vina revelatione didicisse. Alii affirmant, pueros
quidem peccatum originale hahere, sed non illis
ad damnationem, propterea quod actuale pecca-
tum nondurn perpetrarint\n nocere. Porro, ut
primum annos aetatis ingressi sunt, quo actuale
flagitium designare possint, tum opus esse bapti-
smo. Item, se rebaptisatos iam vere esse Christia-^
nos , et Spir. S. iam recepisse a Patre, quo do-
ctore omnia norint, neque opus esse Scriptura,
imo esse mortuam literam et rem damnabilem.
Haec de primo.
Secundo interrogati, an is, qui homo fidelis
et vere Christianus sit, magistratum gerere possit,
adeo ut non cesset magistratus esse, si de
supplicium sumat; ibi respondent, eum homi-
nem, qui Christianus est, magistratum gerere
non posse, quia prohibita sit vindicta. Sed ista
disputatione dimissa palam prorumpunt, et di-
cunt, magistratus e medio tollendos esse, primo,
quia impii sunt (impios autem vocant omnes, qui
fidem anabaptisticam non volunt amplecti), se-
cundo, quod dixerit Dominus: ego solus Deus ac
Dominus vester. Hic, bone Deus, quam voci-
ferantur! Auditis, dicunt, hic Deum dicere, se
solum esse' dominum nostrum: si ipse solus est
dominus noster, non possunt ergo homines do-
mini nostri esse. Vos autem, quia magistratus
homines pro dominis sustinetis, non estis Chri-
stiani, sed idololatraej et ah ipso Satana occnpati
et exerciti. Quod si hic contra obiicimus scriptu-
ram, ibi adeo insolenter nos rident, scripturam
blasrmemant, ut Turcae, imo impuri auditu
sunt. Sed tamen ut vir prudens olfacio, ex qua
culina hoc assum prodierit: non ex Christiana,
sed ex seditiOsa : hoc enim si perSuasum vulgo es-
set, magistratus tollendos, concederetur ipsis im-
pudens licentia impune quidlibet audendi, sicut
in Munsler factum. '
Postea intcrrogati de matrimonio nihil dissi-
mulantes respondent , nulla coniugia nisi ihter
vere fideles (sic enim fidem Anabaptistarum et se
vocant) esse posse, idcirco reliquos omnes, qui
anabaptistae non sunt, fornicatores , non legiti-
mos coniuges, habent. Interrogati, quid ipsi
faciant, sieorum uxores hanc fidem amplecti no-
lint, tnm iam ipso momento nullum vertim inter
eos coniugium existore, ac ipsos ab illis uxoribus
e vestigio (derelictis liberis et familiaribus omni-
bus) discedere et alias (quae eius sint sectae) du-
cere solere, nam inter dispares fidei nulla vera
coniugia existere; et pro huius erroris defensione
allegant locum Christi pervcrsissime inteUectum.
Hoc a"rticulo nihil aliud nisi nol.vyai.dav quae-
runt, licentiam mulieribiis promiscue utendi, sicut
Monasterii factum. £)a§ rodre ttor ben tybbd QUt
(Sffen, valde plausibile dogma pro vulgo.
Tandem facultatum omnium communionem
volunt, ba£ biente oor bie ^aulen, at non pro pro-
bis et divitibus. Haec obiter ista de re. Obse-
cro , ut de tuo adventu rescribas. Constitue tu
tantum, an velis huc venire, ego tempus indi-
cabo, quando commodum sine periculo. Valde
rogo , ut venias. Pieliqua per Dei gratiam omnia
bene hic habent. Vale, in festo Annuntiat. *)
xxxvL/ „,
1. Antonms Musa.
' anoT hphoQ
No. 1390. 19. Ian. (Witebergae.)
loanni Friderico Elect.
Itl .sr.terjqcrffifr A lOJaoifl liu/j
f Ex aulographo in Tabul. Vinar, Reg. N. Lit. QQ. fol. 493.
— Epislola scripta rjuidem est manu aliena, sed Melan-
thon sna manu non solum subscripsit, sed eadem etiam
inscripsit eam. — Examinaverat Melantbon sentenlias
Anabaplistarum in praefectura Leuclitenburg fere d. 10 —
14. Ianuarii, narrationem vero de ea re scripsit Vite-
. bereae., n • r • r r.
.maiorerTl ,nU anm/ etonr Birn;r ,m
£)em ®urcf)teucr;tia,ffen , #ori)a,cbornen Surjren unb
^errn, £errn Sof)anS grtebricf), (Sijurfurjren,
^er^ogen ^u ©ac^fen 2c> — mctnem gndbtgften
-5\VX\ ^)errn«
©urdjtaudjttgjrer , £ocrjge&orner 6r)urfur jl unb §err.
@. Gt). ©. ftnb mctne armc £)tenjr tn Untert^dntgfett
juwor» ©ndbtgfter 4?err. 9cad)bem tcj) $m 2cuct)ten=
burcj auf (g. t§t;f. ®. S3efef)( crforbert unb ben (Sd)leier
*) Annuntiat. sine ullo dubio mendosum et error describentis
est. Non festp annunciationis (d. 25. Mart.) scripta esse po-
test. Sed scripta est festo Atchilriclini , quod is qui de-
scripsit aut non le.gere potuisse aut non intellexisse videtur,
qtiare ex arbitrio ArcJiitricl. legit Annunciat. — Festum
Architriclini est autem domin. II. post Epiphanias, quae
anno 1536. fuit d. 16. Ianuarii.
15
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
16
unb anbere mit $tei£ neben (Srn % n t o n i o $R u f a unb
bem ^Pfarrer gu £af)t oerfyort f>abe, fuge id; @w.($f)f.©.
untertydnigtid; ju roiffen.
(Srfttid) oom <Sd)tcier, baf ber fein 2Siebertdu=
fer ift, fottbern in atlen %xt\Mn ber d)vifilid)en Saf>r
leiblid) geantroortet, roie fofd)§ (E. C5i>f. ©. au§ ber
SSeraetd)nip, roefdje @. (§t)f. ®. ber @d)offer ju 2eua>
tenburg *) ^ufenben roirb, oemefttnett mogen. 2Sie=
roof)f nun (£. (5I)f. ©. 23efef)l alfo tautct, baf$ roir tt)n
mod)ten auf 23urgfd;aft au£ bcnx ©efdngnip taffen, \)a-
ben roir gfeid)roof)t nid)t eiten vootlen , fonbern 6. @f)f.
©. oor bcrid)ten , ob oietIeid)t (Sro. (Sf)f. ©. in etlidjen
2frtiMn ^ebenCen f;dtte. 3)od) ad)ten roir, ber
<S d) t e i e r fen roofyt £a butben. £)etttt er ifr oerftdttbig,
unb t)at be&^errn ^)octort§ SJlartini ©djriften roof;l
gelefen, unb mag ftd) bei bem Aureo im ©efdttgnip
aua) gebeffert f;aben. ©o fjat er. oom t)cit. ©acrament
beS 2eibeS unb 23lute6 @f;vijti Hat geantroovtet , bap er
gtaube roie bie SBorte tauten, baf3 (5f;riftu6 2eib unb
§8lut mat)rt)aftiglid) gegenrodrtig, unb tt;m bargereid)t
roerbe. Item, er roofle bk ©acjrament oon feinem
$Pfarrer. emj)faf;en , unb ben ^ird)enget)orfam gegen itm
t)atten. ©er^atben-bitt er, (S, (5t)f* ®. motlen tytt gnd=
bigtid) butben , at6 einen armen gefjorfamen tyntert(;att.
Glaufj ^elgenfrabt ift aua) fein 2Siebertdu=
fer; bod) ijt er fet)r unoerftdnbig , unb antroortet un;
rid)tiger unb uttgefd;icfter oom (Sacrament be£ SeibeS
unb 35tute£ (5f;vijti, unb lapt ftd) roeniger berid)ten.
£)a£U ift er ein $rember, l)at ftd) etma unter ^eqog
©eorgen, bamad) §u (Srfurt evt)atten [aufgefjatten].
£)arum mogcn Gro. (§f;f. ©. bebeuten, ob er mt ZanOe
^u butben. 2i"bev ba& roiil id) nict)t ratfyen, bap er mit
bem Sdjmert gejtraft merbc **). Senn cr ift feut; SBies
bcrtdufcr, unb td^t ibm it;re Srrttjum oon ^bngfeit
unb anbern md)t gefalten.
Unter ben SBeibern, mctdje idmmertid) oerfutjrt
ftnb, unb ber SStebertdufcr ^ccten ant)angen., ift cine,
beren 9came ber Sdjojfer ocr^eid^net, metd)e an^etgty
^ mie fte ba^u gebrungen fep oon it)rem 5^ann, unb
gteid)roo^)l jrjr ^inb, ba§ i()r ©ott neutid) geben, ge=
tauft t;at, unb ftet)et gan^ ab oon ber SBtebcrtdufer
•Secte, unb bittet um ®nabe.
©ergteidjen ju ^at)ta ift ein ©efangener mit SHa-
men Jtotba, ber aud) nid)t (atige bci bnx 2Btebertdu=
fern gemefen. £>enn bieroeit er an .Orten qemobnet, t>a
*) spetet SKo tfcam.
**) Anabaptistaruni anlpsignanos mortis supplicio puniendos
esse et .Melanthon et Lutherus statuebant. Vid, iudicium
eorun» infra exeunle anno 154-1. datunt.
nid)t retne Satjr geprebtget, unb bteSeute oon fotd;em
Srrtt)um ntdjt unterrid)tet morben, tjat er ftd> oerfut)=
ren taffen burd) bie grope |>eud)etet ber SBiebertdufer
unb &uf)men it)rer 4)eitigeeit. ©r ijt aber nod) ntd)t
roiebergetauft, fonbern freuet ftd), bap er fo biet SSeric^t
fc|unb get)6rt, ba$ ber SSiebertdufer @ect fo ooU bofer
unb fd)dnbtid)er Srrtt)um ift, unb mitt gan^ oon ge=
ba^)Ut ©ecten ber SSiebertdufer abjtetjen unb ftd) bef=
fern. 23tttet bertjatben aud) um ©nabe.
SSon biefen erjdtjtten ^erfonen, mlty ftd) bef=
fcrn, ift mein untertt)dnig Bebenlen, ba£ g. Gt;f. ©.
root)l unb d)riftlid) baran ttjun, fo fte @.et). ©. gnd=
bigtia) tebig gibt. ^
2(ber e§ ftnb nod) smet SSiebertdufer ju ^afjta, etn
atter Wtann von $leinfd)mat?atben, ber fagt, er \)ab
fein etjelid) SBetb fetb ungejmungen oertaffen , bert)atben,
benn e§ fet) !eine d;rijtlid)e (St)e smifdjen itmen gemefen,
bicroeit fte t>ie gebad)te ©ect ber SSiebertdtt^r nid)f t)dtte
rootten annetjmettj tjdtte atfo f;ernad) eine' SBiebertdu=
ferin genommett, bie nid)t tange bei ttnn bficben ift.
3u bem ijt er fef)r f;aB|tarrig unb oott Srrtfjum. 2)ie-
fer ift nia)t attem af§ eitt SSiebertdufer fonbertt aud) at§
ein 6ffentlid)er (gf)ebred)er ^u ftrafen.
£)er anbere ^)eter ijt ein einfdttiger junger Sftenfd)
ungefdt)rfid) oon 26 Satjren, itt S. (St)f. ©. Sanbe bet
%£tyba geborcn, unb t)at tkine ^inber unb ein fctjroanger
SBeib. $fl\t biefem bitt id) nia)t ju eifen jur ©trafe. X)enn
ia; tjoffe, fo fein Sfleifter ^)att§ ^raut, ber ^u Sena
tiegt, unb etltd)e mef;r ber ^at^jtarrtgen geftraft mur=
ben, gebad)tcr ^)ctcr fottt ffd) tjernad; metfen faffen.
Dcmt er manfet jc^unb, unb roifl bod) ttid)t gan^ oon
feinem Srrttntm Jaffcn. Wleln utttertt)dntg§ SSebenfen
ijt aud), bap gut fepn fottt, man fegte it)n jum Aureo,
baf er iif)n unterria)t — y tenn e§ tft (Eittfatt.
SSon benen ju Sena tft @. 6f;f. ©. burd; ben diafy
33erid)t §ugefd)ic!t. (Segett bie ^at^jtarrigen tfi nott),
cvnfte (Strafe ^u gebraudjen. Uttb obgfeid; ettid)e fottft
nid;t mutf;mitfige £eute fepn m6d;ten, fo mup man bod)
ber fa;dblid)en (Secte mct)ren, barin fo oiet graufamer,
fd)dttbtid)er ^srrtf)um jtecfen. ©feid)mot)f ad)t icf) , ba$
mit ben armen batSfrarrtgen SSeibertt ttid)t ju eiten fen,
fonbern man er^etge oorf;in einett ©rnft mit if;ren 9Jtei=
ftern. ^wmvl;6i»on
^jein^ (Sraut fotl aud) fein ©tjemeib oertaffen
fjaben , unb eine anbre genommen. 2)a6 f)at ber illtt
5U ^at)ta gcfagt. Sd) f)ab aber ben ^raut baoon nod)
nid)t gefragt. 2)enn id) bin etfenb auf be& ^)errn iDo^
ctorio Sftartint (Srforberuttg aufgemefen, unb mit
£)octor 93 e n e b i c t o gen SSittettberg gefaf)ren.
17
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
18
§8ie0ei4>t wdre aud; gut, ba$ ©n>. .<5f;f. ©. cine
6ffentlid;c <Sd)rtft au§gef;en unb anfcf)tagen liepe, barin
ange$eigt rourbe, voefdje gvobe, aufrufjrifd) fd;dnblici)e
unb fd)dbttd;e lixtiM bk SBiebcrtdufer ^aben, berl;at=
ben folcfjer @wft voibci: fte mttffe wrgenowme» wevben.
£tefcn mcinen SBerid>t unb untertfjdnig SSebenfen
bitt id) vooUen (§. <5|fl ©. gttdbtglid; oernefjmen. SKicf)
f)at attcf) Aureus*) gebetett, bap icf) & (5f;f. ®. bit=
ten fott, <$. Gf)f.©. rootfen if)m gndbiglid; um ©otteS
wWen ©nab c^eigen, unb ^ugefagt, @. @i)f. ©. fot=
Un ^e^n^an.i^lw94#i^rt^i|>al['»W ^^ri^
Ud>er ©ad)ett entfd;u(biget;' ba§ icf) in feinem SBerty
lafie. £)ergfeid)ett f)at mid) fein SBeib unb £mb gebe=
ten. ©arum bitt ia) m UntertydntaJ dt , (Sro. <5f)f. ©.
voolle firf) beS armen SBeibS unb ber $inber gndbigltd;
erbarmen, aud) be& ©efangenen fetbS, unb if)tn ©nab
er$eigett. ©ott betoaf)r Civo. Gf;f. ®. gndbigfid) aflejeit.
Datum SSittemberg, mttxoofy be$ XVIIU. im Ia-
iljjarii im XXXVI. 3al)r.
* untertf)dnigcr £>iener
$w flfc&taj _ .,. £Wfc i
Phihppus lVIelanthon.
(Rescripsit Elcctor Sonntags nach Viiicentu 1536:
,, rmt rootlen im$ bemfelben eucrn SSebcnfcn unb S3irte
nad) gegen irjnen (bteSBiebettaufer) in@naben unb@tcafe
ju tjalten nriffen." — Simul de edicto adversns Ana-
baptistas promulgando mandat Melauthoni : „ if)t
rcollet, rcie it)tr fiic gut ad)tet, bap foldjeS 2Cu$fd)reiben
befcfyefyen fotl, eine 9cotel in unferS unb unfecS lieben
SSrubetS 9?amen fielten, unb unS jufdjicfen, rooftcn ruic
biefetbe iibetfefjen, unb barnad) ba§ 3tu§fd)ceiben unb of-
fenttid) tfnfcrjla^n wiffen j$ tbun taffen.") •
.oruu I Utft kd8< d *<JJM»:i|?
ijj ;
itftflg iiid (Nud ,© W3 $ >*£
No. 1391iQomrifeto(£ std nr (19. Ian.)
botf n Narratio de Anabaptistis.
V Ex auloc;rapho Melanthonis in Tabul. Vinar. Registr. N.
Lit. QQ. fol. 49S.
j h'j)h >j/f : ■'■
JSarratio Melanthonis de Anabaptisiis , yt/o.9 /'«
arce Leuchtenburg ex mandato Principis inier-
ln'
■
*) /o. Aureus s. Gulden a munere suo nescio qua de causa
i-e.notus ftierat , ut intelligitur cs epist. Lutheri ad eundem
d. 15. lunii 15S5. (apud tle Welt. T. IV. p. 603.)., qui eum
consolaiur, Eundem Aureum captivum teneri in arce
LeurIileobur{* commemnrat Lutherus in epistola ad Lauler-
bachiurn d, d. 27. Decb. 1536. (de Wett. T. V. p. 38.)
MitANTH. Ol'ER. VOL. III.
rogaverat, missa ad Principem Electorem cum
lileris d. 19. lanuarii 1536. scripiis.
JpanZ <Sd)tciev befennet recfyt t>on ber ©otti^eit,
tton ben jroo Slaturen in @fjrifio , oon SJergebung ber
(Siinben unb ©erec^tigfett, bap un§ bie gcfd)enft roerbe
of;ne unfei* SScrbtcnfl um 6^rijiu§ roilten burc^ ©fauben.
Item, ba$ ber t)eiligc ©eijr burcf) folcfjen (Blauben ent=
pfangen roerbe. S5on ber Sauf befennet er, ba$ allc
^inber bic (Srbfunbe an il;nen I)aben unb oon ber ©e=
burt mttbvincjen. Item, ba$ fte fotten getauft roerben,
unb ba$ bm &tnbern tn ber Sauf Sercjebuncj fo!d)er
©unben -gcfdjenft mtrb burct) ba$ S3Iut (5I)rijttr unb
werbcn atfo ©ott cjefdlltg unb felicj. @r facjet aud) roei=
ter, ba$ er oft mit ben 3Siebertaufern bifputtrt Ijabe,
unb fte cjeftraft tn it)rcm Srrtt)um. Sr fen aud) fcin
SSiebertdufer , unb t)ab if)m il)rc Secte nit cjefatten laf=
fen. Unb im crjrcnSSort, ba fte xfya bett 5^ott|er
[SKunjcr] cjenannt, fyabe er al§balb cine @d)eu oor
ir)tten getjabt unb 93lipfalten. £)a er gefracjet , mor)er
er feine 2at;r I)abe, fagcte cr, cr fen »on feinen 3feltern
an gemeifet auf ba& Seiben 6r;rif!i, ba$ matt barum ge-
red)t mcrbc burd) beu ©taubett unb nid)t au§ S^erbienjt
unfrer SBcrfc. Item, ba$ \i)m fcine 2feltern geletjrt
I)aben, va$ Indulgentiae unb ^dpftlictpe mettfct)Iid)c
@a|uug nid)t [nid)t§] fcpn. Sr r)ab feine ^inb ber=
I)alben nit taufen taffen burd) feincn ^farrer , bentt fein
?5farrer fen eine§ bofetiSebcnS gcmefen, barum er itm
geftraft i)at', biemeit cr ftd) aber nit gebeffert, roiemot)!
er fold)e§ it)m jugefagt, fonbertt il;n r)erflagt, in biefer
Uneinifcit t;ab ft'd)§ wer^ogett mit ber Saufj \)ab alfo
ba§ ^ittb ttit tauft barum, ba$ ber spafror ftrdftid) ge=
mefctt , uttb ftct) ttit t)at bejfertt roollen , fo bod) jtet)c gc=
fdjrieben: ©enb nit SWitgettoffett ber SSofen.
SDarauf cr voeiter befragt, ob er t;a(te, t>a$ bie
Sauf red)t fer), unb frud)tbarlid), im %aU obgleict; ber
^riefter flrdflid) fe»? barauf er geantroortet, bk
Sauf fet) gleid)root;t red;t unb frud;tbarlid) , benn fte fep
©ottcS ^Drbttuttg. ®od; fotttcn fotd;c ftrdftidje tyxk*
ftcr im2tmt nit gebulbet roerbcn, aber einc $Pri»at:per=
fott t)ab ftc tttt §u entfet^ett ; bod) mag fte foId)en §)rics
fter mit SSorten oermatjtten unb firafcn.
SSom ©acrament be§ 2eibe§ uttb 23Iute§ (Sfjrifrt
tjat er gefagt, cr voiffc bafj groper ©treit ijt baoott.
@o fet) offentticf), bap ber $)apft oiel ^tfbrducf) bamit
angeridjtet f;abe. ©r aber rootte bn ben SBorten 6f)rijti
bteiben , unb gmeiflc nicf)t , GtyrifiuS t)alte it)m , voa§ ev
gugefagt f)abe. JDarum t)aft er, fo er ca$ ©acramcnt
em»faf)et, va$ it)m 6f)rijtu»3 fein %eib unb 2$Iut gcbe,
unb f)dnge ftcf; an un§ , bap voiv roieberum an if)m f)an=
2
19
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
20
genunb in ifmt teben. <&t l;at aud) ftar berid;tet, er
tt)oIIe. nit bte feniae 2af)r f)atten , mctdje lef>ret , bafs
blop 33rob unb SSSein fenen , unb bap (|f)riftu§ nit ge=
genwdrtig fen. £)emt er f;alte maf;rf)aftiglid) , fo er
baS ©acrament emr>faf>e, bap GfyriftuS gegenrodrtig
fe», unb bamit roirte.
Sd) |a§ aud) mit u)m bifputtut de indignis; \)at
er aud) gefagt, er fet; nit bamtber. 2fber ber grofe ...
Sftipbraucf) gefdttt if)m nid>t , ba$ bie Zeut gum @acra=
ment gefyett ot)ne 33efferung oor unb ttad;, roie ev gefe=
f)en in feinem£)orf, bap bie jenigen, fo jum <Sacra=
ment gangen ftnb , nad; SJttttacj gum SSier gangen utrb
fpieten ctc, unb fold;§ tt;ue ber $>favrer fefb, unb fjat
ange^ogen bie (Sd)rift £)octori£ Sftartini, bap ein
d)vijftid)ev 23ann fenn fottt j aber ben auf$urid)ten ftefjet
anbern §u.
SSon 9)lenfd)enfa|ungen, afS ^eiertegen, Sfeifcf)
effenzc. fagt et, fofd;e3 affe§ ftnb £)ing , njefdje foften
frei getaffen fepn, bod) ba% 2tergernifj uert)utet merbe.
Nihil errat hic.
SSom mett(id)en 9?egiment. ®in G>f;rift f ann im
2lmt fewn, unb ift ba$ limt an if;m felb nit (Sunb, benn
e$ ift©otte6 2£etf; aber e§ ift fdmxt, ba$ £>betfeit
fromm bteibe.
S5om (Sib. Gnnen red;ten (§ib fcfyrooteit, ber ge=
fobert roitb oon ber Dbevfeit, ift nit Unred)t.
SSon ©utertt t)ait er red)t, bap dufserfid)e 9£egi=
ment, ©gcnfdjaft [(§igentf)um] zc. red)t unb nit @unb
fen, fonbern ein Gtyrift fotl ein mitb §er^ f)aben, in ber
•DZotf) ben anbern mitjut^eifen 5 benn atte ©uter ftnb
©otte£, unb foffen ju ©otteg (§f)re gebraudjt, ba$
©ott gepreifet roerbe.
(§r fjdtt, bap eitt geredjter (%ift in 6unb fatfen
fonne, unb mieberum burd) SSefferung unb ®lauben ge=
red)t roerbett.
3ute|t f)at er biefen 3Crtifel aud) angcf)dngt unb
gefagt, atte Urtfjeit ftnb bereit an uber bie SBeft gefpro=
ef)en 5 atfo mer gfaubt unb getauft mirb , unb im ©tau=
ben »erf)arvt mit guten ^rud)ten, ber fott feftg merben.
2)agegen tt>efd)e nid)t gfauben, foften mit if)ren bofen
Srud;ten t)erbammt femt. £)iefe Urt^ef ftnb Umt an
uber atfe SBeft gefprodjcnj abcr ber jungfte Sag mirb
bie (Sroffnung fet;n. Ueber oa$ atte§ f)at er gefagt , er
mofte ftd) mit ®otte§ ^)utfc in attem getyorfam gegen
meinen gnabigften ^)erm f)alten. ^a^u fe» er lein
SSiebertaufer, mofte ftd) aud) aUqtit t)uten Dor atten
bofen ©ecten.
^r tft aud) gefragt, tt)ie er ftd) gegen feinen tyfavi
rer f)aften mottte, im $aU fo ifm unfer gndbigfter §err
gndbigtid) lebig liep unb bulben moftt, fyat er gefagt,
er f)abe nu ben ^farrer Dermafjnet, unb fofd;§ un§,
anftatt ber SDberfeit, ange^eigt, barum motte er meu
ter aufrieben mit if;m fepn, unb moKe btc ©acvament,
af§ 6^viflu6 ©aben unb £tf>nung, buvd; fetnen Stenft
gebvaudjen, benn ev f;abe if)n bod; nit ^u entfe^en.
S5evf)6vet, Sonnevftag, 13. Sanuavit yon ?)f)t5
lippo g»elantf;o, 6'vn 2tntonio S»ufa unb
@rn tytyiiippQ f)farrer ju <5afa, in S$eifepn beg
©d)of er§ 3U 2eud)teit)Wg , V'. :. . • - '
unb t)abe id; Philippus Melantho nid)t§ i)on biefem
$an$ ^djJeiex uernommen, barum er beriat)r i)aU
ben fotfte mit bem ©djmert 3U fitafen fepn. @o etbeut
er ftd) audf; ^u affem ©efjorfam, melttid) unb ^irdjen-
gefjorfam.
Philippus Melantho manu
.a "inoiissv^oo n\ui propna^ -
Sd; fjab i(;n aud> nitmotfen gefaf)ven, fonbern ma^rlid)
utib djrtftfid) gefragt, a Q
M m 0 r «■ rt . t»UJ Ute'.
6fau§ ^pefgeftat fi9 mJ
fagt er f)alt, bap bie ^inber ©rbfunb an fid) f)aben oon
ifjrer ®eburt an, unb baf$ if)nen fofdje ©unb mup ux-
gebcn merben, unb barum muffen fte getauft merben.
Unb bap ©ott mitmirfe tn ben ^inbern burd) bie Sauf,
unb ba$ atfo bie ^vinber gerecf)t unb ^inber @otte§
mevben. mah
^on S5evgebung bev ©unbe unb ©evedjtigfeit be=
vicf)tet er nid;t unved;t. SSom ©acvamcnt be§ fietbe^
unb 93lutg <5f)vifti faget cv, f;aft ev mie btc SBovtc fau=
ten, unb obgteid; ev fofcfjeS buvcf) SJcvnunft nit begvei=
fen lonne, fo glaube ev bod) ©otte^ SSovt, unb mie
^)aufu6 fpvid)t , ba$ 23rob , ba& tt>ir bredjen , ift ©e=
meinfd)aft be3 iicibe^ (Sfjrifti ; alfo fjatt er , fo er ba§
©acrament empfaf)e, bap (5f)riftu§ tt)af)rf)aftigtid) ge=
genmdrtig fet; unb mitmir!e. ranil/
8$on iDbevteit. @r belennt aud), bap SDberfett
lonnen Sfjriften fepn, unb ba$ ba$ %mt ber £>berfeit
nit ©unb fe».
Qtv ijt ein armer, unoerftdnbiger 9)?enfd), unb er=
beut ftd), cr mofte ftd) atte^eit meifen taffen, unb nit
tt>iberfpdnfttg fepn , ober ©e^dnf anrid)ten. '©o tft er
aud; iein SKiebertdufer.
2Cnna @d)eibemantet.
Sf)re ^cutter f)dtte fte betrogen unb jum 2Steber=
tauf brad;t. @ic erbeut ftd; gef)orfamlid) ju fjatten,
unb rootfe ftcf) untcrmeifcn taffen, unb motte oom 23ie=
bertauf abftefjen, benn fte I;abe geirret, unb biefeg
21
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
£t)un nit »erjranben. <Sie ifl gctv unwrjtdnbia, unb
eitef &inbt)eit
Itntia t>on @m-8lo&
m aanj baBjtarvig. i;i >IJ(H
$■&« ltrfu(a»on (SmSlol)
ijr ganj IjalSjtarria,.
Urfula oon Sdjona
ift fjatSjiarria,.
!f ocjq >i)
, _ 1 gr-
No. is§l^t ^\mAAh a^ 22>Iau (Witeb0
***•— *— fjd 73 niJJfx><J ^mmmon7 ,, —
:mU73 oS -ncisf n 2V. IV. ";{?'^
Manlii farrag. p. 366 sq. — Apographa in cod. Goih. 401.
p. 93. et cod. Basil. 39. p. 47.
unfcm oaJnfil9l/l «jjnjijuiil 1
Et genere nobili, et literarum cognitione prae-
stanti, N. a N. amico suo,
r» _ _ , „_ • • iwt ■)') fh_kFH_dh dr
O, D. Delector tuo officio, mi N., quo ) de suc-
cessu tuo ac studiis tuis ad me scripsisti. Agnosco
enim ea in re tuum erga me amorem : quem, quia
de tuo ingenio bene et amanter sentio, facio plu-
rimi. Caeterum de migratione leges nullae im-
positae sunt auditoribus. Quare ego quidem fa-
cile patior iis in locis te versari, ubi poteris quam
commodissime vivere. Illud tibi enim opto, ut
sodalitium habeas literarium , quo 2) cum oblectes
et exerceas ingenium foelicissimum. Quod si
pergis excolere , polliceri tibi ausim , te et tibi et
patriae ornamento futurum esse. Gomparent enim
notac singularis cuiusdam foelicitatis in oratione
tua. Quare non desino te hortari, cum tua, tum
Pieip. causa, ut in iis artibus, in quibus cum ex-
pectatione nostra versaris, -j- omnes ingenii nervos P
intendas, ut ad Piempub. instructior accedere
possis. Ac Minervam Homericam tibi quoque il-
lud dicere putes, quod Telemacbo adolescenti
ul.Kif.iog toa , tva ng ae v.ai oxpiyovcov tv iinrj^).
Ss drtu ,. cblusjQ? ' ii
revi ■fspero11 eam partem scholae, quae seces-
sit in Tvrigetas, reducturi sumus, Deovolente.
le quoque, cum tibi ent commodum, redire,
ac nobiscum communia studia tractare ac ornare
cupio. Bene vale, 22. Ianuarii,
.iwwJx mu;, dnu mimvA ai'j 077i>(J usi33u5(G
jiJ) Cod. Goth. quty-jQpk
5j88%& «flfecn 4nu smJ\f)} m\mtvAnu
8)_\9«.n X!ttylfriWW$F' Sunl Homer' 0dys
No. 1393.
22. lan. (Witebergae.)
Franc. Burchardo.
ss.
Manlii farrag. p. 174 sqq. Iterum in Mel. Selecf. epist.
p. 181 sqq. et in epislol. iib. I. p. 417 sqq. (etlit. Londin.
lib. I. ep. 121.). — Apographa in cod. Golb.401. p. 76b.,
cod. Bav. Vol. II. p. 777. , etiam in cod. Monac. 66.
p. 50. — Manlii texlus magis convenit cum codd. quam
Peuceri.
_r rancisco Jburchardo yinariensi, lJni-
3 mu liPPus Melanthon
S. D. Iucundissima l) mihi fuit significatio gra-
titudinis tuae, quam in proximis literis ad me
scripsisti. Etsi eiaim mea erga te officia minora
sunt mea voluntate (nam et amo ingenium tuum et
ornare semper studui2)), tamen hunc animum tibi
probari gaudeo. Ac caetera quidem beneficia le-
via et vulgaria fuerunt. Sed si sermonum , consi-
liorum et sententiae communicationem de rebus
maximis, de religionibus, Rebuspub. 3) , literis,
denique de omnibus vitae officiis magni aestimas,
fateor me tuo iudieio delectari. Nam et signifi-
catio fuit amoris summi ac veri consuetudo illa,
et existimo te ex iis sermonibus et actionibus,
cum interioris vitae meae totius et negotiorum
omnium4)spectator esses, non minus verae doctri-
nae hausisse, quam ex illis ingentibus bibliothecis
Iurisconsultorum; praesertim cum me non solum
libriinumbra5) erudierint, sed usus etiam: quia6)
interfui7) maximis rebus, quae in nostram8) aetatem
inciderunt ,in Germania9), et cum ingeniosissimis
hominibus versati, cum insidiosissimis conflictati
sumus. Quoties de omnibus controversiis Eccle-
siae collocuti sumus?10) quoties veteres res gestas
et eventus ex omni antiquitate collectos repetivi-
mus et cum praesentibus rebus contulimus"), non
solum ut divinaremus de exitu, sed etiam ut re-
media conquireremus? Quam multa de caeteris
Pveipublicae partibus disputavimus? Quam multa
1 — i — ,
1) Gratissirna et humaiiissima cod. Goth. 401.
2) Manl. studeo.
3) Peuc. Repub. jjjfo C
4) et negotiorum omnium praetermisit Peuc.
5) in umbra praetermisit Peuc.
6) Manl. aui.
7) Peuc. interfuimus.
8) Manl. meam.
9) in Germania praetermisit Peuc.
10) Quoties etc. non Ieguntur ap. Maul. neque in cod. Golh. 401.
11) et cum praes. rebus cont. exciderunt ap. Manl,
2 *
23
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
24
praesagia nostra meministi? Ac spero te ad
omnes vitae partes instructiorem esse factum iis
nostris sermonibus, qui12) nonsolum vcras de reli-
gione deque artibus sententias audieris u) , sed
etiam foriwm atque14) aedificium Reipub; me men-
strante contemplatus sis: quae principum viro-
rum sint voluntates, quae consilia15), quae in ma-
ximis rebus gubernandis16) moderatio adhibenda
sit, quo praecipue bonis viris omnia consilia diri-
genda sint. ihJaob «dlij^iriii aihjrgnh ob anibio
In hac tanta philosophia etsi meo me pede me-
tior, et intelligo quantum ab huius generis arti-
ficio17) absim, tamen versari me utcunque tu ipse18)
testisfuistimihi19), etfueruntmihi20), ut ipse sapiens
historicus ait21), ra TiaSrjuaTa jua&rjjLiaTa. Quare
laetus fui22), te hancconsuetudinemnostram magni
facere 23). Spero autem cum in caeteris rebus, tum
in hoc genere constare rationem officiorum, quae
in amicitia requiri debeat 24): teque perspexisse
singularemmeumergateamoremac25)fidem. Una2 )
de re interdum mecum expostulant nostri libelli,
quod te in aulam emisimus27). Etsi nos quidem
non autores huius consilii sumus2S), sed principi
paruimus: saepe tamen peccasse mihi videor,
quod 2J) non fui in te retinendo in schola pertina-
cior30). Quo enim31) me animo esse putas, cum
perspicio32) in quas te procellas, in quae pericula
uli ' lx> Idqs AsNi .biV" .9821 inne, .Tciul k
o386 1 . „i Jol 3 . L
12) Peuc. quod. ^fr«wb Vmwm™ 'lAUoVLjf^ j
13) Feuc. opinwnes mdueris pro sententias audiens (Manl.
audiveris.) .mSttOUUwUm
14) Peuc. eliam auasi formam et. ^ muinomhiM
15) quae consilia, praetermisit reuc.
16) gubernandis praetermisit Peuc.
17) Peuc. artifice. /ujJaqioq senirrool: arjinrj J9 zXmsn. |
18) tamen versari me in tempore cod. Gojb. 401. tamen tan-
tum versari me * tu ipse Manl.
19) Peuc. testis es.
20) effuerunt rhihi exciderunt ap. Manl.
21) Peuc. ut ille sapiens Historicus inquit.
22) laetusfui} Peuc. et cod. Bav. facilc patior. Cod. Goth.
m.scw. Jaaaiui iij-ibvib mimti ffelM
23) Peuc. pendere pro Jacere.
24) Peuc. debenl, cod. Gotb. 401. debebat.
25) Peuc et. >imiotit>i9ivy% Jnuibaqrni idiom 9Q
26) Manl. Qua.Wi&Hlulov JUittGttSlte ZIfdlDO'Xi& tlll
27) Manl. quos in aulam emisimus. Cod, Goth. 401. haec
verba non babet.
28) Pcucfuimus. ,V- J9 lfJD18 ^9*1' iI!;I^
29) Manl. et cod. Gotfa. 401. tjui. ' M
30) Peuc. pcrvicacior. — Vicecancellarius electus erat Fran-
ciscus. Vid. eliam Lulberi epp. Vol. IV. p.669. ed.de "Welt.
31) enim excidit ap. Manl. JneM .Hrfsd non ro»*s\i
32) P euc. prospectai Cod. Bwprospicio.
coniecerimus? Etsi enim fortasse desiderio tui fit,
ut illa me iam33) moveant vehementius : sed34) tamen
non difficile est iudicare, quantum praesertim in
nostra Repubjjsiftlpericuli. i nEgoJveiJou ciim animo
intueor nostri principis?aulae 35) ovy%vowyptiQtin-
ciam male affectam, valde perturbor. rTUm vero
toto corpore perhorresco b), cum ea colligo, quae im-
peadere videntur. Habes principem satis magno
ct honesto ingenio praeditum, sed saepe morose
ac37) suspiciose indicantem xal aijdcug reprehen-
dentem xal n^ay^iaru tkzovTaiS) tip avTov ojgnto
6 iJ) y.ar/iag vttpi]. Fata etiain me terrent, quae dc-
nunciant ei i0) u&taftoldg rivag 41). Sed orandus est
Deus, ut eum gubernet ac42) defendat. Nam me,
ista cogitantem saepe, consolantur43) divina oracuia,
quae testantur principes Deo curae esse: sicut ait
David , Qui das salutem regibus. Desino itaque
de principe dicere , quo tamen nihil habet aula
humanius ac4t) melius. Pieliqui omnes invident
et insidiantur. Nosti illud Vetus: Vigilandum
estsemper45); multae Insidiae sunt bonis. Quoties
in curiam ingrederis, et illum consessum vides46),
qui sacer *7) esse debet, ubi de summis rebus delibe-
rationes habentur, considera quam multos nume-
rarepossis, qui non sint iht te hostili animo48).
Quae49)^iutem possunt esse verae deliberationes cum
sociis aut stultis aut infidis50)? Scis enim quid
requirat Diomedes cum ait51), ovvts dvo)^') £qx°-
{.uvujj xaiT£7tob, OfTofiivoTjOev™). Longumfuerit,
iijiijjiJatii mojfijmr.mt/rl bn BiuJen (83J9 Qi oio?
o^riletorr nirjJanlsrjzbfj nallqhzlh Bmijqo J«
33) iam excidit ap. Manl.
34) sed non habet Manl.
35) intueor naturam Principis , Aulae Peuc. cqm codd.
36) Manl. cohorresco.
37) Manl. et.
38) Manl. iiAxovtcc.
39) Manl. et cod. Gotb. 401. fj pro o, male; 'se3 etianj in Se-
lect. epp. erat ^, in Eriatis tamen correctuiHin:
40) ei excidit ap. Manl.
41) Sic Peuc. et codd. pro p.(.xa§okt]V nca, ut est ap. Manl.
42) Manl. et. j jj^a au^ajrv\ 'f ;ousq iujr»vj» (0d
43) Manl. delectant.m ,llJoi> ifcd3 Js ,jfl(iM JnsJf.,[ iu ^p
44) Manl. aut pro ac.
45) semper excidit ap. Manl. AO>> .dtoO „bo3 o<i n\->{ (23
46) Peuc. et in illum consessumy praetermisso vides.
47) Manl. sane pro sacer.
48) Peuc. sint hoslili erga te animo. ttu ', 63
49) Cod. Bav. Quomodo. >Wj i«, 4« ,ysll ,bo3 i
50) Codd. et Manl. infidis , Peuc. invidis. (Celerum aut prius
omittit cod. Bav.)
51) cum ait, non babet Manl. JneM isd&d aoa is (80
52) Peuc. dir'. s ^vVi.m Qiq muWVsatu o^fiH .bp3 l^ .oualC^O
53) xaC t£ nqb , 6 , tov lvor\aev exciderunt ap. Manl.
JneMJibbs 4«» (S?
25
EPISTQLARUM LIB. VII. 1536.
26
si vellm persequi omnia. Et haec lempora propter
religionis controversias multo plus habent maxi-
morum periculorum: quae eum arte mitiganda es-
sentv muliorum consiliis fiunt subinde5*) atrociora.
Vidisti enim55) nuper -in! can-^ntrc- nostrorum, quo
spectenti certorum hominum voluntates. Iam isto
loco decet te non tantum tibi consulere, sed Ec-
clesiae, Pteipub. et5fa) patriae. Sed qui.d potes, ubi
non est locns moderatis consiiiis? Et quidein Ec-
clesia, ut aegra corpora , moliiter fovenda erat57)
rnhisaimis remediis_:n Non enim patitur asperjiora
iiha cpd()jLiay.ain). Haec pericula omnia cum colligo,
quo me esse animo arbitraris? Si te a portu sol-
vere in saevissimis tempestatibus vidissem, pro-
fecto retraxissem te omnibus viribus. Itaque re-
prehendo meam facilitatem, quod tibi, cum° )
iHo&flucfcusPteipub. aggressusfj0) es, non obstiti ve-
hementius. ' Quod igitur reliquum est, oro Chri-
stum, ut etRempub. dejPendat, et mentem tuam re-
gat, utlleipub. foeliciter consulas, utGl) te servet^)
incolumem. Te quoque adhortor, ut Deo te com-
mendes, qui cum imperia constituerit 6J) ipse, non
est defutnrus6'1) gubernaloribus Rerumpublicarum,
si ab ipso opem irnplorent. Hac me consolatione
tina in6) summis periculis saepe sustentavi.
Haec scripsi ad te prolixius, quadam addu-
ctus amoris abundantia, ut scias 66) mibi gratam
fuisse commemorationem voluntatis tuae, et ha-
beresvicissimmeae erga te benevolentiaepignus ?).
Scio te et6s) natura ad humanitatem institutum6y)
et optima disciplina adsuefactum: intellTgere"70),
ruw (88
-—~~—~-— Jn_M ibdhti uo.»i foafl [i8 ['
,,,, ... . •,., • :■. i±. . iW^jawA wwuian ~vo_w,m (c§
54) subinae excidit ap. Manl.
,,. . i ... ,, , .o_i_"no$\u- .im.M (oc
55) enun adclit Manl. __ '
56) et addil Manl.
57) Peuc. est.
^L-H^ PatitUr aspeHora uUa Pter™"™- CofI- Collj'
4.01. J\on emrn patilur asperrima illa pliartnaca. liOd.
Uav. non asperioribus illis pharrnacis.
59) f in Peuc. et cod. Bav.
60) avectus Peuc. , inveclus cod. Bav.
61) ut habent Manl. et cod. Golh. 401. pro e/, quod estap.
Peuc.
62) fin eo cod. Goth. 401. x_M .qs libj
63) Cod. Goth. 401. inslituerit.
64) Peuc. et cod. Bav. deest.
65) iri\ Manl. cum.
66) Peuc. et cod. Bav. ut el intelligeres.
67) pignus] Peuc. et cod. Bav. testimonium ante rneae po-
situm.
68) et non habet Manl.
69) Peuc. et cod. Bav. incitalum pro institutum.
70) -J- quoque Manl.
amicitias virtutis causa constanter colendas esse.
Quare non dubito te benevolentiam erga me
conservaturum esse. Ego vicissimiamorem meum
erga te summa fide conservabo. - Atque utinam
amicitia nostraaliquicHopis ctiam 7I) possit Rei-
pub. adferre. -.
Veni Vuitebergam , Luiheri literis accersi-
tus. Nondum ulla de re Mritanni cum nostris
deiiberare coeperunt. Heri mihi narrarunt se
ordine de singulis articulis doctrinae acturos esse,
et valde contendunt ne discedam. Confabulatus
sumcuraeis7',)* Niipniuw amant XeTHioloyiag. Lu-
therus araanter eos compleclitur , et eorum comi-
tate adhuc quidem delectatur. Quaeso te , signi-
fica mihi, quem teneas locum, et qualia videan-
tur esse auspicia huius auliei curriculi, et asperge
aliquid de Repub. oReflfcyalftrjfi 07-
3nup zmuiohil\o moaohr/i oifitanoa .9|iafi
'ftq unp'jJ — (/' u.-jdsb i--.v ■''■
■ «1 J .fii ifimaionie ai fig-to n
No. 1394«oii injdvfaoqko hujd^dx .mui (e*- lan.)
maibjij^ toa jrajjl #1(Vi ^umiaica? .
iqbnhq baa Q'ufiiger u^^t^YiWtsiom
f Ex autographo Crucigeri \ncod. Monac. II. p. 118. ln iergo
Crucrgeri nianu scripta Ieguntur haec: Responsio nsol zfjg
anonofinrjg. — Puto Crucigerum haec illo tempore
scripsi-se , quo legati Regis Angliae cum Vitebergensi-
bus doctoribus agebant de divortio regis, mense lanuario
et Febr. anni 1536. Vid. Mel. epist. ad Vilum Theodor.
d. 6. Febr. 1536.
An JMoises permiserit divortium conira primam
institutionem.
IVlatrimonium sine ulla dubitatione in natura in-
tegra sic ordinatum fuit, ut esset coniunctio unius
maris et unius foeminae perpetua et inseparabilis.
Id enim significat particula: eruni in carnem
unam, id est, inseparabililer iuncti. Nam deus
vagas commixtiones. horribiliter detestalur. Sed
in illo statu nalurae integrae non fuissent ulli
morbi, non iniuriae, non acerbitates odiorum.
Ideo nec causa divortii fuisset.
Post lapsum, natura hominum depravata,
saepe morbi impediunt generationem , saepe iniu-
riis atrocibus alienantur voluntates; interdum et
adulteria incidunt. Ideo secutum est divortium
etiam ante Moisen , sicut et nolvyaiiiai. Postea
Moises, qui praesentir et corruptae naturae poli-
71) etiam non habel Manl.
72) Confabulatus sum cum eis Manl. non babet.
27
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
28
tiam constituit, non laudat quidem divortium aut
nolvya}ilav, sed tamen morem praesentem per-
mittit, quia lex est propter hominem, et aliquid
infirmitatis nostrae causa dissimulat , sicut multae
poenae civiles mitiores sunt, quam pro iustitiae
severitate esse debebant; ut poenae scortationis
tantum erant plagae.
Yalde prodest, in Moise discerni legem mo-
ralem, quae de corde concionatur, a publicis seu
forensibus, quae de externa conversatione loquun-
tur. Lex moralis corda iudicat, et radicem pec-
cati damnat integre. At politica Moisi sunt le-
niora, et valde sapienter ad hanc imbecillitatem
attemperata. Multumque errant, qui putant le-
v&m mosaicam quandam barbaricam confusionem
esse. Ego iudico , ideam esse optimi status civi-
lis in hac corruptione naturae.
Dico igitur, Moisen permisisse utrumque di-
vortium et polygamiam contra primam institutio-
nem; sed permisit spiritu prophetico et autoritate
divina, et deus adprobavit hanc permissionem,
quanquam vitiosam , sed convenientem huic prae-
senti infirmitati. Ideo rion fuerunt rei utentes
hac permissione, sicut Iacob non fuit reus, cum
deus ei permisisset habere duas sorores.
Nec voluit Moises hanc permissionem prae-
textum esse ad abiiciendas coniuges quacunque de
causa, sed propter probabilem causam, non so-
lum propter scortationem , sed alias atroces iniu-
rias. Et omnis lex politica seinper prius has duas
requirit: diligas deum et diligas proximum. Ideo
fuisse iudicia divortii puto, ut Athenis dlzai ano-
nojunys.
Ghristus autem concionatur Ecclesiae suae,
in qua naturae pravitatem corrigere coepit. Non
renatos relinquit magistratui politico. i Ideo et
Theodosii lex de divortiis addit aliquos casus.
Nec valet consequentia : Moises permisit di-
vortium, ergo nunc magistratus potest usuras per-
mittere. Sicut non valet consequentia : Elias oc-
cidit Pseudoprophetas , ergo licet cuilibet Episco-
po. Prophetica vocatio est supra communem, et
Moises spiritu prophetico permisit. Itern usurae
manifeste prohibentur voce Christi.
Si valeret consequentia: Moises permisit di-
vortium, ergo noster magistratus potest permit-
tere usuras, postea eodem modo argumentaturi es-
sent: ergo magistratus potest scortationem per-
mittere. Tales igitur consequentiae execrandae
sunt. Inde enim oriuntur, quia non discernunt
spiritum propheticum a communi vocatione.
Nec hoc volumus, forensia Moisi in respu-
blicas huius temporis transferri, etsi sapientissime
ordinata sunt. Imo illud etiam cogitandum est,
saepe magnos errores existere ex inconcinno le-
gum intellectu , aut consequentiis inde avaxolov-
3cos deductis, quod sineEvangelii luce saepe acci-
dit, ut et Romani Iuris interpretes videmus multa
vitiose ex suis legibus ratiocinari. W i
tis&sttS s(b$Ilhcn sttih^tfa (tua ittfjrjclS) 'M nsfl
i t imK ci9(blo7 ffrtOfi) uh \y,.m 'J]nr\n
(Melanthon rediitffi^arnf™^
i.nJi a
xtocfimuS) sid imcbl ^mVma mub
No. 1395. >d mt \ np\ sJm& tmi^u&p O. Febr.)
^*"* x?>g iraduaHS) 'ncbioot x n93M5Jic(«J)f|. ns^iiiiSTRW^^
Adversus Anabaptistas,
J[ Ex autographo Melanth. in Tabular. Vinar. Reg. N. Lit. QQ.
in epist. d. d. 19. Ian. 1536.
fol. 497. — Melanthon
consilium dederat, ut Princeps Elector scriptum adver-
sus Anabaptistas edi iuberet. Eleclor die dominica post
"Vincentii (d. 23. Iah.) 1536. rescripserat Melanthoni , ei-
que mandaverat, ut ipse eiusmodi scriplum censcriberet
(cf. supra sub no. 1390.). Inde factum est, ut Melan-
thon haec quae hic leguntur literis mandaret, fere in-
eunle Februario. Non vero hac prima forma , qua
hic legitur, postea prodiit, sed uberius elaboratum
a. 1536., et sic inscriplum' edltum est : „SScrtcc)Ung
ctlicher undjrifTticljcr "Krtifct, melffje W SBtebcrtciufer ftir;
gcfccn." SBittenb. (s. a.) 4. 5 pl. Hoc scriptum, quod
etiam insertum est Meianthonis „ djriftticfjen JBerfltfjfcfjtcii
cjuncjcn unb SBcbcnfcn" (p.!ll) a Pezelio, '(qrfPtSrmert ex
niendo SSer cj letcfjuttjl) d.edit in inscriptione pro SScrs
teguncj,) dabimus suo loco in scriplis Melanthonis.
Quum autem illa prima delineatio multum differat a li-
bello, postea edito, hic eam dandam esse putavimus. —
Aliena manu autographon in tergo inscriptum est:
atfis? irslJo] iitffutJS :Is?fiH# rr-J 3 d n r^ «ioffi
„£>e6§errn tyfyilippi 9)?elantt)onS SBibertegung
auf etlicfye aufrut)rifct)e 2£rtifet, fo bie Sffiiebertdufer
>» mtad y^}uihm unb mtW{mik itffa
Q3om erjren 3Crtif el, ba£ 6t)rtjren folten unb fon*
nen nict)t in Dberleit unb in 2(mt fepn, n?elct)e§ ba$
@ct)n)ert fttt)rt. Siefer 2Crtifet tfi offenttid) roiber ^au*
lum 9^6m. 13*, ba er Iet)ret, t>a$ mettlicfje Sberfeit,
fo ba§ <Sct>n>ert f6t)ret, ©otteS SSerf unb Srbnuncj,
unb nict)t (Sunbe fep. S)arum-m6gcn (§t)rijten in fol*
ct)em 3tmt fenn. @o fagt ber ^)fatm »on 6t)vi|ro: & 6 =
nige merben it)n anbettn; barauS Itar ijl , ba^
^onige, ^urjren unb2Cnbere, fo baS ©c^wert im 3Cmt
fu^ren, mogen (§tjrifien fepn; ja ba^ 3(mt ift an ttjm
fetbetn I6pa>r ©ottesbienjr, mie ^autuS fpria)t:
Sie £)b*r!eft-ijl ©otte§ ©ienerim
29
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
30
3um anbevn, Luc. 3., ba bk £riegev unb 2Cmt=
leute So^annem ben SEdufer fragen , maS fte tfntn fot=
len? antroortet et: fte fotlten ftd) mit if)tem @otb be=
gnugcnfaffea, unb 9ciemanb ©cmaft ober Unted;t tf)un.
2)amit ift ba& 3Cmt befldtigt unb getobety biemeif et fte
itt <2olb bfeiben fdfit. 6t ii ••■
3um btitten, ba§ fjeif. (Soangetium fdffet ba§
©efe£ , ndmtid; bie 3ef)en ©ebote unb dufjettia)e 3ua;t
bleiben , §uv ©tvafe. bcv Ungevecrjteit. Sftun gefjovet ba$
<&d)wett unb tt)etttid;e £>bevfeit ^um ©efe£. S)atum
muffen bie @f)viften aua) aujjertidje tt>ettficf;e £>berfeit
l;alett,~Tntfrmag ein ©fjrtfr fofcrjcs 2tmt fttf)Ven , mie et
anbete ©ebote ©otteS mit gutem ©emiffen tf;un fantt.
@otd)e§{et)tet@t.^autu§ l.Timoth. [£.1,9.]: £)aS
(frafetT fe te&vt rt m &c r U n 9 fi'^Ht°#4H-m—
3um mevtett, Iet?ren bie (Srempef, baf? (Sfjrifren
mogen tn gebaa)tem 2Cmte feptt, mie ba£ Suana^tium
fagt ttotr etliajen ^auptteutett , wefdjev ®tauben gepvet=
fet toivb; baju finb '#bval;attt, Sofepf;, ©auib, Qt%&
d)ia, £)anicl unb betgfeid;ett, aud) fjeifige, d;tifttid)e
Seute gemefen, unb f;aben gteid;mof)l ba§ (Sd;njett ge=
fttt)Vt. '03
3um funften, gebettt ®ott, tfjr fottet £Sitt=
ftauen unb SSaifen fci)u^en unb dlefyt urtf;eilen. ©0
nun btefe ©ebote bte (Sfjriften betteffen, ifr ftar, baf$
aud) (5l;vijren im limt. fenn mogett. £)agegett ^iefjen bk
SSiebertdufcr ben (Sprucf) an oon bev Stafye, voie $)au=
lu§ fprid)t: 23 tr fottcn un§ nid)t fetb vdcr;en.
£)evgteid)en ©pvud;e atte Devbieten atfeitt eigene Stadje
aupct bem 2Cmte; aber ba§ 2tmt tft nicr)t unfev eigen
SBetf, fonbetn ift ©otteS 23efef;t unb ®cbot. £)atum
ift bte 9iaa)e tm 2tmte gebotcn, unb ift nid)t miber baZ
(Eoattqctium.
SSom anbevn 2(vtt!et: (Sf)ttf!en fotten fetne
anbte SDbetfeit t;aben, benn attetn bic&ie?
VifoisJS. 9ilc«(beS"'@»angetti.
£)iefev 3tvti!et ift 6ffent(icr;ev 2Cufvut)t, benn ev
x>evbammet £ug.leid) ba$ %mt unb ben ©et;ovfam. Unb
ba$ gebad)tcv 2i'tti!et Unted)t unb Stttl;um fet;, ijr
ftar au$ ^autuS 9tom. 13. £)erat ^)aulu§ fpvidt)tt
@et)b untevtfjan ttid;t atteitt oott-megen bev
©tvafe:, fonbevn aua; um be§ ©emiffenS
w t U c n. X)iefe S5ort beweifcn gemattiglid; , bap Qtyvu
ften folten unb muffen mclttidje Sberfeit i)abm. Sentt
c§ ftet;et tn feineS 9Kenfa)en ©ematt auf (Etben, fta) au§
biefem fttengen ©ebot au6$u3iet)en, unb feine mett^
ltd)e £>bevf ctt t;aben motten. 2)enn biefet <Sprucr; §)ault
tct)tt ftar, baj3$ott fut ©unbe l;atten, unb etnfitia)
ftrafen motte , fo jemanb nid;t mitt untett^an fepn.
3um anbern tft off etttlid), ba$ ©ott biefe jmei
2(emter untcrfd)iebtid; cjct>tbnet: baZ ^tebigtamt unb
roclttid)c £>berfeit, unb i)at befotjten, ba$ bk (5t)rif!en
unter beibm 2temtertt fetjn fotten. S)arum tft^ greu=
lidjer Svvtl;umvifbkfe ifentiter in einanber mengen, obcr
ba6 eine auft)eben unb megnet;mett, fo fte bod) beibe
©otte§ Dtbttung unb S3efcf;f fet;n. S)ap aber bie SSie=
bevtdufev fagett , bie (5t;vifteit fenett ftei, uttb bebutfen
bev «Stvaf unb Sbetfeit nid;t, ift eitel 23linbf)eit. 2>enn
bk Svommen bebuvfen ,bcv £)bevfeit nid)t, iji eitet
33ttnbf;eitv oenn bie; ^rommen bcbutfett bev Sbetfeit
^um ©d)u|, mie $)aufu3 fptid;t: ©ie Sbetfeit ift ben
gtommen.ju gut geovbttet. Item,.. bie £>betfeit bebarf
ber gefjorfamen unb frommen (Sf;rijten §u ©rf)attung ber
9£egtment; uttb . ba^u ftnb mir alte 311 bienen, jebcr
nad) feinem 23etuf, fdjulbtg. £)enn ba& ©cbot ftef;et
ba: e$ ift not^, untevtl;att fet;n um be§ ©emiffen^ mif=
fen. 2tu§ biefem ift feid;tfid; ju t>evjtcf;ett, bap (§f)viften
muffen nid)t aftein £)ienet be& ©oangelti fjaben, fonbern
muffcn aud; tt3eftfid;e Sbctfeit f)aben, unb bevfefbigen
untcvtf)an fet;n. S)a^u ift guoov gefagt, ba$ mctttid)
Stegiment eine gotttidje Dtbnung fet;. S)iefe IDtbnung
foft unb f ann fein SDfonfa) auf ■ Svben umftopen obev
jevvei^en. 2)avum tft e£ eitef ^finbf;eit, bap bte 2Bie=
bevtdufev gebenfett, fte moffett cine (5f)viftettf)eit unb ^iv=
d)e auf(Svben f)aben, unb biefefbige ^ivd;e foft gfcid)=
roof)t aupev bev Svbnung ©otte§ femt, foff untev fcinem
tt>etttid)en Sftegiment fcnn. 2)a6 ift eben, a(§ mofftett
fte ttidjt untet biefer Srbnung fet)n, ba$ Sag ttnb ^cadjt
einanbet folgt. ©otte§ £)tbnung mufi uttb tt>ivb bki-
bett, uttb bk (5f)tifrett ntuffen in biefem Sebett betfetbett
utttevtf)att fepn, unb fte f)elfen f)anbt;aben unb evf)aften.
©avum flef;et gcfd;vieben: e§ ift notf;, ba$ if;v
untevtbatt fenb um bc^ ©emiffen§ ttjtltett.
SSottt Svittett: (Sf;viften fet) «evboten, @ib
fd)tt)6ven, Uittii]®^ fd;tt)6ven fe-t; (Sunbe.
£)iefev 2(vtiatt ifr aud; eine3evfr6vung toetttidjev 9?e=
gimente unb ©evid;te. 2)enn Ocegtmcnt unb ©et id;te fmb
mit betn (Sibe gefaffetj bavum ift £>bevfeit fcfjufbig, un=
t(d)ti £af;v oom (Stbe af3 aufvuf)tifd) ju mcf;vcn unb ju
ftrafen* £>ap abev (H)vifren mogen <k\b- fd;moven, \\t
ffav au£ bem ^rempef i)autt 2 Cor. 1., ba (St. $)au(u6
fefb ftf)m6vt mit ffaven 23ovten: Sd) net;me ©ott
§um 3eugen ubev meine (Seefe. ^>ebv. 9.,
[.£. 6, 16.]: Sn affett 3mietvad;ten in©cvid; =
ten ift bet dib ba& dttbe uttb @ntfcf)eibung.
^cun ftnb ©etid;te ben (Sf;viflen ^ugelaffen, unb muffen
bteibcn, aud; bei ben Gfjttfren; bavum mitp attd) ber
&b bkibm. Deut. 5.: 2)u fotlft bci bem 9ca=
31
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
32
men beS fyevvn frf)it>6rcn. . S$kv rotvb im anbevn
®ebot befof)ten, baf man fott fd)rooren, bod) attein
bei ©otteS 9camen. <&o nun geboten ift ju fcfyrooren,
muffolgen, bap fcr^rooren :nid)t <Sunbe ift, fonbern ein
gut, fyeilia/S&erf, baburd) ®ott cjeet;ret mirb , fo man
ved)t fd)rooret. £)af abev bie SBiebertdufev bagegen an=
jiei;en SJcattf;. 5. bu foftt nid;t fcfjrofrven bei bem
Sempet, ift t>ier nid;t bev (Sib oevbotett, fonbevn ijl
wvboten, ba$ man bie (Efjre, fo ©ott gebu^vt, nkf)t
ben (Sreatuven geben fotle. ©ott ift atfein bev £evv, bev
bie ^ev^en lennet, unb Unroaf)vf)eit ftrafet 5 bavum foft
©otte§ 9lame ange^ogen roevben, unb nid;t bev Sempet
obev anbevS. 2)aju fott man nid)t Ieid;tfertig , of)ne
3?otl) fdjrooren, fonbern fo eS ©otteS (Sf;re, bte £)ber=
feit unb bev 9£id;tev fobcvt. ©aS iffc bie'2af)ve <5t)vijli
Sttattt;. 5.
jii j
Dfli » Jj
£)tefev Svvtfntm Icfjvet eitet Staubevei, SJcovb unb
2£ufvut)r, »ie teid;tfid) §u oerfrefyen ift. £)ieroeil nun
bie toeltf?d;e Dberfeit fcrmtbig ifi, 2utfruf;r unb 3Uube~-
reisu roef;ven, ift fie aud) fd;utbig, fo!d;en 3vvtf;um,
babuvd) biefe Saftev »evuvfad)t roevben, mit bem @d)roevt
§u roel;ven unb ju frvafen. £)ap abev Gf)viften mogen
(gtgentfntm unb 9^etd)tt)um t)aben, unb nid)t nott) fen,
bie©tttev in gemein utgebett, ifU)bavau&' ju oerftef;ett,
bap ba& (Eoangelium oom eroigen Zeben im ^er^en Ief)=
ret, unb ^evveipet nid)t bie roelttid)e Stegiutent unbjDvbs
nung in dupevltd;em teibfidjen 2eben, ja gebeut, baf*
man roetttid;er Drbnung get;ovfamfet;, unb fte tveutid)
erf;alten tjetfe. 9cu ftnb biefeS Srbnungen, fo ^um
9£egiment notf;burfttg : ©gentf;um tjaben k. £)arttm
fott««-bie^t)ri^n foid;e Dvbnung. nid)t ^erreipen, unb
niemanbsrotngen, (Sigentrmm gu ttertaffen , unb mogen
fold;e SDrbnungen mit gutem ©eroiffen bvaud)en. Sa,
e§ ijl teuftifdje $eud;etei , Servuttung bev S^eajment unb
buvgevtidjev Dvbnttng fuv ^eitigfeit fuvgeben, unb fet;=
len bie btinben SKMebevtdufev fet)v an biefem ©tude, bafs
fte nid)t llntevfd)ieb oerjle^en, baf vec^te ^eitigf eit ijl
®otte§fuvd;t unb ©tauben im ^evgen, unb=bap (|t)vijlen
gteid)root)l im dupevtid;en SBSanbel buvgevtidje bvbnuna,
tjatten foaem 1 Eitnott).[^. 6,18.: ©ebeut ben
^Ketdjen, ba|3 fie gevn 3t;imofen geben. $ie
let;rt er, ba$ 9ceid)tt)um t)aben nid;t llnred;t fet;, unb
gebeut nid)t , oon ©utem ju a,ef;en , fonbern roilt attcin,
bap fte mitb ftnb. Prov. 3.: £)eine 23runnen fot =
ten t)tnau§ flie^en, abev bu fottt £etv bav?
Uber bteiben. 2)a letjrt bie t;eil ^ctjrift, ba$ ein
jeber fott ^)err itber fein (Srbgut bleiben, abev bennod;
fott man anbevnaua) t;elfen oon ben gvud;ten. £)aS
tffa, oaf^ ev ft?rid;tt £te Srumitetn fotten tjinauS flie,
pen. Item .- ba$ ftebente ©cbot frrta)t : © %IqM
n i d) t ft e t) t e n. Sa orbnet ja ©ott (Ekjentljum , benn
fon|r ro,are fctn S)ie,b|rat^ Item.5.l,(^pr. 7. (et)vet
^)autu6, oa$ ^aufen unb bcr^teict)en roe!ttid;e SDrbmm^
gen S^ed>t ftnb. 9iun ifl faufen : (gtcjeiitt;urh ertangen.
£)af aber bie SBiebertdufcr beti?Kp®ftil%zixmpttiiik Actis
[^a|). 2, 44 f.] baa.eg.en an^tetjen, ba bie (5|)rrf!enit)ce
l&utev tn gemetn gebcn fyabm, ba& tfr nid;t «in ©ebot j
aud) ftnb fonfr in bev 29ett x>iei &t;riflen gen?efen, 'roeI=
d)e biefe SSeife nidjt get)atf-ej(iM ijtftkx>t vjtbwi$to $i)m
2 Cor. 8. ©ieroett abev 3U Serufatem cine 91*0^« SJer--
folcjtmg roar, unb taa,Ud) ben S^viften bie @ura'JCjenom=
men , unb fie oerjagt wttrben, mar itjnen nu|tid;ev, ba$
fte bte ©uter felb^ oevfrmften, urtb baS©etD pvjfflo^
buvft jufammenteg^n. v ^fo"t)Uben fte btefea oon roe-
cjen bev ^erfotcjung gett;an, unb nia;t bap fotd;eS 2Serf
eine neue §eiticjfett obev ©ebot rbdvc.
.
3um funften: fo tn einem (Stjeftanb bie eine
g)evfon red)tgtdubia, ifr, unb bie anbevc
et;elid)e ^evfon nicbt vedjt^tdubtg, fo f^P
fotdjev ^tjefianb ^iuvltet^i^br/^o^e bie
vect)tcjtdubtge ^evfon bte anbve Devtaffen,
atteitt be§ ®tauben§ \)alben, unb eine an*
bve^VtWliphpt f
au3
igcnttia;
biefe gva^e , ob bie ©tdubigen unb Itngtdubi^en im (St)e=
flanbe bei einanbev bUiben follcn, unb befcijteupt , ba|5
fte foden bei einanbcv^/blejiben^ unb tel;vct babei, bap
fotd;e (Sj)e bem ©tdttbicjcn.eitte vcd;te, ^eittcje unb cjott-
cjefalltcje '^e fet). ©anim fpvict)t ev: £)ie ttnatdu^
bige ^evfon miikWM^ W%lffa*
roirb t;eilicj, ba$ ""'
uncj biefcr ^evfon
i|r/ gottgcfdUirj unb t)l nici)t Sunbej
roic ^pautuS an anbern £)rten fpria;t: 2)te ©peife
mir.b getjeitigt, ba§ ifl, eS ift ntd;t ,(£unbe, bie
Speifc gebraud)en oon ®oft Qetydfifih'.: ^?ieroeit nun
©t. ^)autu6 cjebeut,, . bte gtdubicje ^crfon fotfe bet ber
ungfduotgen bteiben , roo fte nid)t oon bev uncjtdubigcn
oerfaffen roirb; ba^u meil ev fprid)t ^ fotctje S5etrbbl>
nuttg fep t)eitig: iffc off entlid) , bap jroifctjen bev red)t=
gldubigen ^)evfon unb bev anbcvn fb nid)t vcd)t gldubet
iUe ^f)e blfibef) *)3oj^f|t.Kine fd>rec?tid)e ^finbt)eit,
^■bte/Stebettdufev fofd;e et;e ^urevei fa)eftcn, fon^
i>«^ 5]6d onio6gno ^id j\t>$ :c
"- : *-
■*) Verba uncis inclusa •desiJerantur in auiogjajjlj^jcj (Jnt^
35
EPISTOLARUM LIB. VII. 1535.
34
♦mtj.
bern bie rect)ta,tdubta,e ^erfon fann mit autem ©eroijfen
in fofd)cr (Stye fetm, unb 'foff barin bfeiben, fo fte ntd)t
mit ©eroaft oerj aget, ober oerfaffen wirb, roie @r.
SJtouluS febret. ' '(yj0;? eoa ;J* *9f
•k? * 3 m® &\ iwGn fi(S .noj(bff }(bj
SSonber Saufe: bie SBiebett&ufer f;alten,
bie ^inbertaufe fen unrecbt.
£)aa,ea.en foflcn affe (5t)rtjlen mof)t unterrid)tet
ferm, bap bie ^inbertaufe red;t unb not^.fet).. £)enn
baS ©ebot: .. tdttffet atleSSoffer, becjreift aud)
bie £inber. 1'cm, e§ ifi cjetoip, ba$ bie ®nabe(5t)rijti,
SSergebung ber <3unbe unb <Sefig.feit, im Soangelio oer=
t)eijkn, aud) bett £inbern gefjoct. ^u ift auper ber
cr;rifttid)en £ird)en, ba§ tfl, mo nicf)t ©acrament unb
(StotteS.SSBort ift, . feine ©efiajett; barum muffen bie
^tnber bcr d)rifilid)en jttrcfren eingeteibt, unb ©tieber
ber djrifrltcfyen $irel)en< roerben, unb muj3 ifnten burd)
ba§ (bacrament fold;e ©nabe gerctd)t werben. 3)a§
alfeS ijf offentlid) unb cjeroif*; benn bie SSiebertdufer
fonnert nidjt beroeifen, bap ©eligfeit fett auper ber
cbriftttcben .ftircben, ba$ tfr, roo nicfat ©acrament unb
Ulplttm " Irfjite no}'rod? srbiJr
©t. 3>autu$ @pf>. 4. tel)ret, n>a§ cfjriftf id)e £ircf)e
fet), ndmlid) bie SScrfammlung , fo buta) ben tjeiligcn
©eifi unb tk &aufe geretnigt tft. ©otfen nu bie ^inber
©tieber feon ber d)rifttid)en £ird)en, fo muffen fte aud)
burd) ben l;eif. ©etft unb Saufe gereintgt roerben.
©arum fpriefyt aucfy (SJjvijfuS: Dciemanb fann eitt =
gefjen tn baS ^immelreict)/ et j/SuVrtfe benn
roiebergeboren burcl) ba& SSBaffer unb ben
©eifr. 2Steroot)t nu bie SBiebert&ufer bie (Sacramente
atS auferlicfje 3eicf)en oeracf)ten, fotten bod> bie (5t)ri=
ften mtjfen, §a$ fotcfje g.ottttctje )Drbnungeh ftnb, bamit
©ott oon toegen fe.tneS S5efet)tS mitmtrfen toitl. ^p
aud) bie SSiebcrtdufcr bagegen fagen: hie ^inber
i)abin feinen ©tauben, ifl ein menfd)tid)cr ©c=
banfe. S5enn ba§ i^geroip, ba$ ©ott in ben ^inbern
nad) i^rer ^aapewirfet; bentt niemanb rotrb felig ot)ne
^ottfic^e 2Birf ung , 3ot>. 3. £)ieroeif nu gemtp ifl, ba$
bie JUnber, fo ©tiebcr ftnb ber <St)dfrent)eit, fettg mer=
ben, fotget, bap aud) roa^r fet)n muffe, ba^ ©ott tn
ttjnett mir|fa> ^^ M ymf ^ .?(frja/"mTr&h<ia
.^son bcr £rbjuttbe. ^
Daju oertdugnen bie SSiebertdufer bie Srbfunbe,
unb r>atten: bte ^tnber t)aben fetne ©rbfunbe an ftcf),
unb: bap bie angeborne bofe 2uft nid)t ©unoe fep.
Unb biefer Strttjum gibt itjnen Urfad)e, bie ^inber^
Melanth. Ofeji. Vol. III.
taufe $u Oern>a*fen, unbmabrtid) t;iermit bemeifen bte
SSiebertdufer ft)ren bofen ©eiffc unb S3tinbt>eit offentltd),
bap fte t)atten, e§ fet) f etne ©rbfutibe, unb fet)en ben greu^
tid)en gropett @ct)aben unb Sserberbnip nid)t in menfcf>
tid)er Satur, fo bod) bie-®d)rtft fo oft baoon let)ret.
©enn ■ SpaufuS fpria)t: SSir finb atte geborne
^inber beS 3ovnS ((Spt). 2, 3.). *)
£)ap aua) bet etttd)en SStebertdufern tn ^obe§=
gefat)r gro^e ^ut)nt)ett unb ^ro^ oermerft roirb, fott
ntdnntgltd), a(§ (5t)riflen, :g(etd)mbp.met)r nad) ©ottc§
SBort, bcnn nad> fotdjen. @ct)ein oon if>nen ^u rict)ten
miffen, unb ftct) ntd)t irren laffeu. . S)cnn bietoetl bk
SSiebertdufer in fo(d)en 6f enttidjen 3>rrtf)umen ttnb ©ot=
te^tdfterungcn/ mieman befmbsn l)at, fo t)af§ftarrig
ftnb, ift fofd)e ^ut)nl)ctt nia)t anbcr^ g.u ad)ten, benn
etne fct)recftid)e Sserftocfung oom Scufel, mie in ©aut
ober 2Cnbevn gemefen. 2)enn ber-^eitige ®eifi ftreitet
nkt)t wjber baS 06ttlid)e SSort, nact) roe(ct)em dtfein un§
§u ricfjtett befotjlen. Unb.bteroeU gebad)te Sserffocfung
ot)ne 3meife( eine ^r.rafe tft ber gropen Sseraa)tung reU
ner , f)ei(famer 2et)re unb ber Uttbanf barfeit gegen ©ott,
fotfert mdnnigtia), f)tet*buvcf> erinnert, fttt) oor fofd)er
23ttnbt)eit unb Strafe ju t)uten, ba§ 6ffentftct)e ^rebigt=
amt unb ©otteS SSort mit met)r.gteip unb 3fnbad)t an^
nct)mcn unb et)ren. SSir befet)ten aud), bap art atlen
£)rtcn bie ^farrer unb ^)rebiger ben 2euten grunbttct)en
unb ffaren S5ericf)t oon btefert ttnb ant>crn ftreitigen 2fr^
ticuln tfjun motten , unb jeberman oermatmett , fofa)en
©runb mit fjleifj ein^unefjmen unb ju bet)erjigen, bamit
fte roiber bemelbte ■ t)erfubt*ifa)e 8ef>re beftef)cn, unb tn
reinem a)rifHtcf>en ©faubett bteibett mo^enj f>aben bero^
bafben biefe furje ^tn^eigung Oon gebacfjten Articutn
t)ier mit ant)dngen faffeh.'
♦3j mfoa" m»(Jimgt|) :gi^«<J0an immij
-fj'«r, Mift Qfninf1tr^(h)4nU]i-j>i^,f-
" i .
No. 1396. «3TIJ^ woiwg jtm m%mtt<ii<3® Febr.
5 I9d 8nim«ij9g , i9h(bm§, s^jJtii^^^-
Ioach. Camerario.
_JEMlnu ,m^9§ mi mtom <te» J*w»«jj!
Ijrmn^/Cl •vbtbsfniid htfft»affi ; nsrbH^uo mr JJqq
*) Esscissa est hic paginay cuiiij lanttim- Aagmenla quaedam
adMini, videlicet
i. ■*»• -
J(iM(^:,!!iK1:__iL^() s|] ^<j
■*JE_*_ff| fie ° »8 w«^® noa . trbm mto*
}jm4 -wa«e .voi(J •.dm)^m
''•O0^UiT_^L.n,jtbeh iifJsJ oT
3
35
EPISTOLARtJM LIB. VII. 1536.
bergcnsi Professori optimarum arlium in Aca-
1211
, . . - ^' $■ : '
cum a legatis Anghcis rediens
S.jjl., Angius tu
s^#&«
Genam recurrerem. Expectabit autGm me ut
spero Vuitebergae, nam ibi apud suae gentis no-
mines sine sumtu suo subsistere poterit. Visus
est mihi ingenio humano et liberali esse praeditus,
itaque fruemur eo , si licebit. Unus etiam ille
Nicolaus Hetus**) Archidiaconus , huius tui
Angli amicus, humanitate et Iitteris excellit inter
hospites nostros. ol ds aXloi navv dozovoiv ayev-
Otol trjg rjJLteTsoag cpiXooocplag y.al ylvzvTrjTog,
dio xw> rfv GvvojLiiliav cpevyco, quantum possum.
Sed venio ad tuas Mtteras, mi Ioachime. Etsi
laude ingenii, doctrinae, hnmanitatis et eximiae
virtutis merito tibi cedo, tamen una hac in re non
concedo tibi, ut magis te nostri congressus avi-
dum esse statuam, quam ego sum, et quidem eas-
dem ob causas. Nam et de Republ. maxime te-
cum loqui cupio, neque iinquam quiciquam sus-
cepturum me esse scito, nisi tecum communicato
consilio , cuius et prudentiam et fidem in maxima
varietate horum temporum et perspexi et probo at-
que amo unice, et fortassis de privatis etiam ali-
quid commentabimur una. Etsi autem hae me
tantae res cogunt , ut istud iter ad vos suscipiam,
tamen tantum est tui desiderium, ut, etiam si illae
caussae non essent , multo ante istuc advolassem,
si non retinerer vinculis, ut scis, plusquam fer-
reis. Video me ad servitutem natum esse, et qui-
dem difficilem, et, ut arbitror, hoc mihi Sol de-
nunciat in sexta domo, libet enim tecum nugari,
quandoquidem illa, quae maxime vellem, com-
mittere litteris non est tutuifi:3 7 io[ui^
m ') BOiii )ii mij:> aov Ju s;Jqo io t( $j:
De Synodo, quam Argentinenses expetive-
runt, cum viderem caeteros illorum amicos vehe-
menter eam et defugere £t.deprecari, meum hoc
fuiti:onsilium, ut res djfferatur, dqnecCaesar in-
dixerit concilium. Nam cum id fiet, res ipsa co-
get nos convenire, ut deliberemus serio, quid ad
extremum defensuri simus. nec vero dubito, quin
Caesar sit indicturus Synodum. Erit igitur libero
- uta ood u bse ,.11131-;
*) Vitebergam profectus est Melanthon d. 15. lanuarii, ut
conveniret legatos Regis Angliae , sed mox rediit Ienam.
**) Nicol. Heyth.
opus colloquio inter nos omnes, quae gngmal
tanti facienda sint, ut anteferri debeant communi
concordiae orbiVlemrum , ut propter ea aeter-
n».b&§aSHGJA§affl ^fllesjaepj,, jnJpnJtuB* „fcfcl]um
non debeamus defugei?ap^l*feemt^e^ fc<?ntentia
lacobo Sturmio xal tw Maxedovt. Nuper etiam
aliis indicavi, sed, quid eis videatur, plane igno-
ro : habent enim de meis consiliis mirificas plane-
que inanes vnolr]\petg. &avf.iag noster nuper ad
me, cum quidem probet meum consilium , tamen
contumeliosissimas litteras scfipsit. Sed ego Fa-
bianam illam dissimulationem , quantum potero,
retinebo, de qua ait poeta vetus: Non ponebat
enim rumores ante salutem. Nullae iniuriae,
nullorum importunitas me ab hac moderatione
abstrahet, qua aliquot iam annos uti conatus sum,
nec privatas ullas offensiones cum Reip. incom-
modo ulciscar. Quo consilia mea semper specta-
rint, quid voluerim, praesertim cum tantae sint
hominum tamque perniciosae inter seipsos discor-
diae, ut velut Cadmei fratres sese mutuo confi-
ciant: non difficile est mihi exponere, et spero
rne et Deo et bonis viris voluntatern et consilia
mea probaturum esse: sed haec pertinent ad con-
gressum nostrum.
^ i . "Y • 1 / r *+■
De Theodonto verso gratiam tibi habeo.
Est et illud mihi gratissimum , quod lonae dedi-
cas, sic enim intellexi tuas litteras, amo enim Io~
nam , et candorem ac fidem ei tribuo , scio eum
et de tuo ingenio tuisque virtutibus honorifice
,r-! n.' ° 9*»*mb6iroT srmrmx
mjinGrmjr
Menius Isennacensi Ecclesiae praeest, et sa-
tis commode vivit. Quoties convenimus, ac-
quiescimus praecipue in mentione tui.
rfristmi.rnO . .iloiirfffiiJi jt. e.uh-jn$v.
01 etiam scire cupis, quid AngU agant, nac-
tenus disputarunt de divortio. Ipsi contendunt
legem de non ducenda fratris uxqre non esse dis-
pensabilem. Nos contra disputamus esse dispen-
sabilem. Vides autem quanto facilius sit ipsis
propugnare to axQifiodLxatov , quam nobis in-
flectere legem, ut efficiamus non fuisse necessa-
rium divortium. De controversiis doctrinae reli-
gionis nihil admodum hactenus contulimus, sed
iam ad eas accedemus. Gallum aiunt bellum
moliri, de quo si quid habes, significa. Bene
vale. Non. Febr. Hunc iuvenem tibi cominendo,
est pauper, et indiget bonorum auxiliis.
Philippus.
37
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
38
No. 1397. 6. Febr.
i.rjmmoD Jni -^. rriif* ty :,r ioh&l ijnfi;*
19J0B r>9 isiJiqejqW ^-^oaoro. ,1G )70^
•"«"jfip&l KB/^^ii^^teaSx autographo in cod.-Mo-
;iJn9lw©#- *p*#92' cuiys inscriptio^#ju zrjnifiocfob non
*nfiij9 i%Cfrj/I ™ r '^YvttM Cot kyv; «>mvuii& o&ot>o\
V ito 1 heoa oro, rsorinbergae
ifielq tisjihobiv eis, Jprup ti>sK & ;ii- enls
S. D. Fui Witebergae his proximis diebus, ac-
cersitus , Golloquij Anglici causa. Hactenus tan-
ti*ntirijee dAMi&mo ^nmm i^&xpmsl&hputaviinv&i
Af^^^^dvj^qi^igimedle non ducenda Fra-
trJ^(UjPCQm^^mf>s^9[ij^i0msabUem esse. JNos
contra disputamus-, esse dispensabilem. , Vides
autem, quanto facilius sit ipsis defendere to ay.Qi-
fiodiy.aiov , quam nobis. inflectere Legem, ut effi-
ciam.us, divortium non fuisse necessarium. Multa
hic assumenda sunt ex nostris thesibus, quod no-
bis liceat uti politicis exemplis approbatis Mosai-
cis. Has theses ineruditi non satis aequo animo
accipiunt. De Doctrinae Evangelicae Controver-
siis nondum contulimus, nisi interdum obiter.
Sed iam ad eas veniemus. Habes Anglica omoia.
JVicolaus, Archidiaeonus Legatus, et vir do-
ctus est etjaequus puriori doctrinae. aX^A 0 ~hii*~
GZOTlOg E%€1 10 GVVri&EQ TOJV a0j£(£O6W. OV TldyV
doy.ei evvoizwg £%8iy. Aliquoties cum Luthero
de te locutus sum. Gaudet, Te retineri ih ml-
nisterio Evangelii, et in vestra Ecclesia. Aniah-
ter et honorifice de te locutus est; quare te quo-
que rogo, ut ad eum aiiquando scribas. Novi eius
naturam minime tenacem- esse simultatum. Erit et
tuae humanitatis , meminisse illud Hesibdium :
& (M ^ki^^-^Mg^^^ls§3fplQ%7p:a^ -d^0&v.L.
Et est virliexoica praeditus natiira, ei peritus tujv
7iVEVfA,a%iy.uju id^oio^K^fiqmbaisc^bK^EiS^otei^
Qu^re^eius amicitiam noli^spernari. Oro autem,
istns tufim minjsteriirmgubernet. Nostram
luJjfl.ajnoa xuA .omovib girJnuTfiJucrjib zunoi
ueare, fe eUam atque etiam
ut
u Tiz. zuili;
inrgentiam ad..
,. m%ujp .HOipxibocUQKiO ot atffinsugOTiu
exphcarem. Jit spero te eam rationem m docendo
iiiuT ncrnTaijm/;ipiIi9 ju. am929i oiyJooIi
nIip£»V oJocnp gi9lij6 89biY . . .imsnclB..
adhrbuenmi ut obscuras controversias
-fieaajgn 9e<jiiji ncfnT1prjm/;£34ls
probare et sequi. Haec debent rnter nos vincula
esse mutuae benevolentiae. Et nostra cohcordia
opus est Ecclesiae. Nosti illud Pauli, r\ ayajtri
GVVOEGflOg 8GTV TTjg T8AeLOT7]TOg.
Rediens domum inveni tuas literas, quibus
erant additae alterae Leonardi Eccii, de quibus
Ju. > JO . >{ j J(JfJi>f.jj
HLyj x '..' ii
falli te intelligo. Non enim scribit de mutando
Ecclesiarum statu in Bavaris , sed peramanter et
erudite mecivm disputat de iustificatione, et largi-
turnobis, id quod caputTest, per misericordiam
homines pronuncian mstos, non propter dignita-
tem operum. bea de fide disputat, quare fidu-
ciam intelligamus. Respondebo ei copiose.
Doctor Sebaldus brevi ad vos proficiscetur.
Per hunc scribam iterum ad Te, et ad reliquos.
i Ebnerum amanter meis verbis salula , et D.
Osiandrum , quem roga , ut inihi perscribat twv
E{3oai'xujV didaGxalcov tirjyijGiv, an mortui Fra-
tris Uxorem germanus Fraier ducere debuerit?
Vidi, quae Luthero sctipsh, sed ad hanc Quae-
stionem diserte respondeat. Bene vale 6. Februa-
rli./28oq inuJflfiiip*;^^ ^^^hiiippus.
Addehdum. et hoc est. Postquam Franci-
scusxxx Aulam recseptiiS est, iussus suraarf te scri-
bere, an velis honesta conditione ipsi succedere
in nostra Aeademia. Arbitror te iam a Patria non
posse avelli. Volo tamen, ut mihi aliquid re-
spondeas, ut nostri intelligant, me imperata fe-
eiw.mBTj^ifj^poiipiB^ haec fpmtrpciimile te iudicia
honorifica-esserstatua& Et tamen si quae essqnt
causae , cur de tuis rebus noyum consilium ca-
pere velles, uti hac oceasiope possesw Iterum
vale. eijfivrrq ab zhz&ndi io .Ojliiu orrifc ^m
9r« 9iid msjijfi i8j3[ „&nu irjmrdBjnammoa jbiirj
fmfiiqiDgfja eov bfi lori hnjai Jrj t JnrjgoD 89i 96jrjB.i
NtiPlS9®.G^39 eJU «mjjhobiaab IrjJ i&o mrjJnjjjr^ip^
;»w3s.5kT/bfi ouizi oiaa ojlmn t Joseas non ttzsmr
-»1 mfiupaulq jrfQgfrSckurfo.mwha-inoni..
-rrrp J9 c9229 mnJfin m9lrjjivin2 be 9m 09bi / j&m
-obmfrm$'M6^4ntl^b ik»-rilWfi8tib mr,f
thfiSun W^kuWsWo *m%¥ffi%\ ifihnufi
•Anoo ^msllgv gmrxfim qsjjd ^filli nrSbiupobiiBJJi
^. D Gratulor vo^s^^jcgn^^fie^^ ^u-
stria *) , et opto ut vos cum honestissima coniuge
eT#^?&MgfHfaBtS^tffi¥^
Veni Witebergam accersitils literis Lutheri pro-
pter Anglos, etsi mallem esse apud eam partem
Scholae, quae esl in Turingis. MHkhius Dei
beneficio cuin coniuge et liberis bene va^Iet. D.D.
Hieronymus habet ifef in Marchiam. Ideo spero
eum hic futurum esse proximo die Mercurii. De
reditu Scholae vestrum consilium etiam audire
cuperem , sed si hoc mense nullae erunt significa-
*) Saub. edidit : f I ti<.
*) Principem Electorem comitalus erat Viennam, in autumno
anni 1535.
3 *
39
EPISTOLARUM LIB. VII. 1556.
tiones pestilentiae, existimo non esse diutius in
Turingis commorandum , tametsi aestatem me-
tuo. Sed difficultates/hiU-W nos extrudunt do-
murn. Ego me vpbis corarnendo., Bene et feli-
citer valete cum vestns ommbus. JJe iuncl^tione
iritellexi ex D. D. Pontano Cancellario iam ab eo
formam fundationis scribendam esse. Sed hoc ex
ipso audire *) poteritis. Brcvi enim erit Torgae,_
Ky/OT tJc<j 9op /ilsl rnuJaur;l bonp che)H .d .&
luJi /nius
.■"_>, JuupiJivJuu<_ iJjjup^g lup.mr crm\
No. 1399.
p c r/moqoTq 09 9npo/l .u_Jj_f.I
Vito Theodoro.
fiT9j9I.T
Episl. lib. IV. p. 7 sq. — Hic ex autographo Mel. in cod.
Monac. I. p. 421.
p ,mi> • i9lqoiq
/^Vro doctiss. D. Vito Th e o dor o , conciona-
tori Ecclesiae Noriberg., suo amico
o. D. Ante triduum decli literas tuo ministro,
de Anglicis Disputationibus, deque benevolentia
Lutheri erga te, et honorifico eius iudicio. Nunc
has, etsi riihil haheham novi , dedi Doctori 'Se-
ba/do, tantum eo, ut admonerem Te, utipsi ali-
quid literarum ad nos de.s. Scire enim cupio, an
redditae sirit illae, qrias dedi tuo ministro.
Scripsi et Erasrho Ebnero. Volo autem te
Flagitatorem esse, et dareoperam, ut aliquid re-
spondeat Erasmus. Lnculentam Epistolam, et
non soluni"aift9fttfiP? .^tJP^W^iiP&I^Wr
ptam planeque 6'ratoria.n xc/.l fj&aiv y^uovoav
nuper mihi misit. Valde gavisus sum. Et cum
ipsi hoc ingenium, tum Reip. vestrae gratulor.
Dabitis operam, ut eius benevolentiam retinea-
mus. Scripsi ei amanter et profecto ex animo.
''«^efo^ai.^^
Lege Iudaica, qua Frater mortui Ff KtwflftLlJffiffl
ductt^iubHHfen1Jfeiff VS^ WFesBKB^ % l__S_W
rii. Leonardo Eccio nondum adornavi Respbri-
mittam tibi Exemplum.
Philippus.
Viro Doctiss.jDl^iioUTfhmxfdqgro, Noriber-
c2_T9JJil ga4yiamittt>jbiii&\> Juneeoq s,a
! qui con^taH11 sttft^^pisiHffinife^ H#«ftf_H>- W
amiGu^ff^^o^Cantuariensis.^^fTO^Ster
Hospes, qui ad vos veniet, sit sumirins amicus
Episcopi CantuafirfSgB ,°l etfri_i?eT * eos , qui nobis-
cum surit, longe excellat humariitate et doctriria,
qfi^TO/ta^tf^^^d^^fBWpiteW^f^
I MruMm&Ts. mSfti^8seit?^i ^imdrff,unikl
nimium festinassent ipsi Angli. Berie vale et re-
sponde per Doct. Sebaidum. 10. Februarii.
| luJabiy rnnitad mrj3ill..x_) ob()n^-{-pn|j|DDnuebbc
i tiidiim ni c2)»Tf)JJiI icpmr. ii9i( ,mt,A .muiutfil.E
j m.diod cd11i_i3 nirrp , ..c.o iiiuidrib rroii t'iijJidriD€
\ -_s_ I .ajfi n/iloib^M mubngdmJgi br. c ih eumJoni
Nioniljiftlob 9uoijidni6 J9 eijiaeni r.i_9fop3 __uEel_rr-
ium fiiD «iirnufifn ^ilf .mr.orliJnoq 9j._jil9Dn'i3"j
loach. Lamerario.
UvEpist. ad Camerar. p. 260 sqq. )0qU990 80milIB Jn^
y*. ,-. bJfuUj^L dt( riio cniuJ^htjD <2irm9o:(
yiro optimo loachimo Lamerario Bam-
,mmoftj «Airiiir93 joi9iq897 ju™ mqunGor DuqBtfSnv
bereensi amtcq s. 1 ubmgae*
-n^iiii auni m T .nrfiiaamti jyrlfiaojtfj ^juq9i )9
sionem , miftam tiBf E^emplum.
• Iid 8uiirT> rrrrrp „9289 mrndub «ftn..._i
yi*\ .Jia ^niuJij^ooi s\
No.1400.
Eidem.
10. Febr.
-
Epist. lib. IV. p. 8 sq. — Hic ex Mel. autograpbo in cod.
Monac. I. p. 422.
*) Peuc. audiri.
SQbZ. ~ ~* — O T.
. D. Decimo die Februarii reversus. est ad nos
Ln Tyrigetas Angius vester, qui una.adduxit Ni-
colaiim H&tum amicum suurii , quem nuper tibi
scripsi inter eos , qui nobiscum svint , longe hu-
manitate et doctrina excellere. Nunc Noribergam
prop4"a|lt. nirEi §gg. hocfe^ tljnpd faujJtBBn efelixque
|sitiiI.)4.rliBgrie4ihy^fjdifi4-Hs r¥u>iet>ef^«mif tQmieih
nequjai;,4460lipui4fl4RgH *eMrii .co.»suetudineijfeigjii
«equ^i^l^^ppfd:l^u^.jnfJIeri tarnen eap&iaai^
quibus unafuimus, totas in commemoratione tuae
virtutis et studiornm tuorum consumpsimus. Nam
^k£Wif&fc#f iHft^idefefttM» feQfesilH^liUis dnladdaai
Q.U9jiu Sjefffli/^e ^ftftUe ^Tfep^»t j^figluiasiiiistruift
tiorijo^fi^fl fO> 'jb&$f~^c^oi&qw-o llfo eo j^ai ddiahraTst! t
Hoqf«ornirig^l©iJai9^e¥i^i-^iriu.8 ifiiiti,iiept ..niDfeeriT -
visus et natura permodesta praeditns. Fuit igitur
molestum,. quod non eontigit congressus prohxior,
sed sarcienius hanc iacturam, Deo volente4 cum
istuc venero ad te. Scripsi autem nuper longius-
culam episto/am adte, in qua respondi iis litte-
ris, quas Anglus attulerat. Eam dedi scholastico
cuidam, qui se recta ad vos proficisci aiebat.
Mihi nulla res privata magis in votis est, quam ut
te quam primum videam, et quidem incolumem
et recte valentem. Quare nostras deliberationes
ac disputationes de Piepub. et de privatis rebus
41
EPfSTOLARCM LFEJ XWi 1536.
42
interina &d congressum illum reiicio. Nam plera-
que ne possunt o^Meimwianflari, litteris, qua in
re mihi. hoCf.pe^aiqexb^m^, gu^jl neque. pen «lity
ad me scri[psii, ajc^mepum de controyersiis religio-
nis , et praecipue Tieol Tijg ()iy.aioGvvr/g disputat,
ac satis significat, se animo erga rem Christianam
es^e^ jqufl (^c^^jj^atetur id quod caput est in ea
disputatione , bnnmies per misericordiam iustos,
Pollicetur omnem operam ct onmia studia,(fl3j\
res ad Synodum deducatnr. Sed, ut hoc quoque
addam, moram Synodo Gallicum bellum videtur
allaturum. Nam heri accepi litteras, in quibus
scribitur ,-«©ft -dtthium essej quin Gallus bellnm
moturus sit, ad retrahendum Mediolanum. La-
ceratur Ecclesia inscitia et ambitione doceni.ium,
et crudelitate pontificum. His maximis caTamita-
tibus cum mederi deberent summi Monarchae,
habent animos occupatos diversissimis curis. Sed
oremus Christum, qui pro Ecclesia rogat clara
voce 3pud Ioannem, ut respiciat gemitus piorum,
et repurget ac sanet Ecclesiam. Vidimus Augu-
stae picturam veteris cuiusdam prodigii, in qua
cum alia multa inerant de Gallis, de Caesare, de
pontifice, tum rnaxime me movebant stantes tres
nudae mulierculae ante templum lachrymantes,
qtfamm media tenebat fores templi. Existimo
enim tresMsectag' significaVfc^Egl* eSirmtEcelesia
distracta in tres partes^, «^epbliteigulis haud dubie
ingenti dolore afficiuritur homines moderati et
amantes pietatis. In tantis malis quae capienda
consilia nobis, quae remedia quaerenda, quan-
tum pro nostro loco nos decet, magna et difficilis
deliberatib est, sed haec corarn. Bene et feliciter
vale. Haec scripsi admqHum manc, cum per tri-
duum habuissem dolores^o;£OJ/(i'o/o?Jv,, valde peri-
culosos, qtii mihi hoc anno saepe molesti fuerunt,
sed habeo remedium facile herham. %auatkeovTct.
Vides me veterem Medicinam amare. Et profe-
cta^idep phiS esse praesidii in illis parvis rebus,
quam in exolicis. Ac saepe me hic ipse ftajuat-
Ltuw adrnonet, quod et cedere temporibus et
humilia GreoyetV conducat. Iterum vale. III. Id.
Februarii. M.D. XXXVI.
Philippus. rdil/
■ .■ . .
(Jt\ediil Melanthon TVite.be.rg arh.)
.: No.el462b " oraiJa sjriijfiblfjsaipifiibtj
| ■-•Trrr" rrvjjnt?- - ; nii'J t nrr •' (nmo-) ^^nrnTT
b Jnnbint/') aoa erJVwrrZV* ; ;Jirnftiib ! ' ,or*
1 Jo 9U'»H ..obiiiramoD zWo?! ^mrT1p^3 ..nnrrrt
t-x autographohancepjstolam ediditFlaciusIIIyncus in scri-
9 no [ jpfo? j%rakbiicbgi'rvy^j^nigc 'cM#9Mng«tf acabitet?.^r
AdiapfjOFistert etc durch Flacium Illyricum. lenae. 1560.
Noa ve/o dixit FJacius cuinam inscripta fuerit.
(l D9c .oaeo raBbnsdriDZ zirmrlfibmrl n
jpoT Jhs inrras iv£$ ^X. '-isloq (*rrjibrrc ot>
S. D. Heri, quod faustum felixque sit, reversus
sum Vitebergamy meq«e^et|mTi4-STTrrt^ti
lastid. Neque eo properavi, quod non, fJeJectar
rer Thnringico hospitio, (Vester1) StentgjE4n4g£^
dum fuit clamosior: huius incivilitas non obruet
i caetera beneficia;) sed me Anglici congressus re-
traxerunt. Veni autem rmc male affecto corpore
propter frigoris saevitiam, quoci , ut scis, tenui
corporiinimicissimum.eSt.orrA .(V ^Vtaofi
Ad.haec attuli non satis hilarem animum.
Nam reliqui in Tyrigetis uxorem et liberos. Hic
igitur et sine certo hospitio interim mihi erran-
dumest, et dum cogito, quae oratio , qui vultus
inter has IvxoyiUag sumendus. sit, variis exerceor
curis. Huic accessit, quod venienti statim nar-
rant, Luthernm scripsisse acerbissiraam epistp-
lam in Moguntinum Archiepiscopum de suspen-
so2). jEtsi ea res ad me privatim nihil perlinet,
nec sumo mihi patrocinium Archiepiscopi: lamen
cum cogito, saepe maximarura rernm momenta a
levissimis occasionibus oriri, non possum nrofecto
animp esse tranquillo. Irritatus Archiepiscopus
magis incendet caeteros, apud quos valet. Et
habet praetextum, et scis impendere nostro prin-
cipi cum Mogunlino reconciliationem et multa
alia. Iam hoc etiam me moyet, non nlane dig;na3)
theologica gravitate scribit Noster de suspenso, et
illisfacile est oppedere. . Sed quid disputo? Nosti
animum rneura.j .-J^ ^^ ' <{.^>hijl ^
Ad Anghcum eprscppum . nondurrr accessi.
Lipsiae intellexi, reginam priorem Angliae, ma-
terteram Caesaris,
mortuam esse
'mt.
Ex Norico
scribitur, non dut>ium esse, quin Gallus bello
Mediohinum repetiturus sit. Profecti sunt ad
1) Venus editum est, quod mendum habeo,
2) Vehernentissima Lutheri epistola ad Alberlurn de Ioannis
Schanzii caede legitur in epp. Luth. IV. p. 676. ed. de Wett.
Non autem , ut de Wettio visum ^est, niense Martio, sed
ineunte Februario prodiil.
3) Scribit Lutberus inter alia: WCJt fccnn ®. %. ®. bcm ^atfct
tn (cin SQmmccgcdcfit (c^cif t — ba«u allc SBctt unb ^Scrnunft
fur- faulc ](rfcf)tvifcf)e ha(t etc.
45
EPISTOLARUM
44
Caesarem Saltzburgensis et Tridentinus, et nu-
per Dux Ltudovicus Bavariqe magno comitatu.
In ducatu Wirtebergensi quispiam caupo por-
cum mactavit , ut fertur , morsu rabidi canis in-
fectum. Huius porci carnes, cum in merisa pro-
posita gustassent ii , qui ad epulas illas convene-
rant, subito omnes in furorem versi coeperunt se
mutuo mordicus arripere et lacerare.
Homo dignus fide hoc mihi narravit, Mihi
uon dubium est, quin haec significatio improbet
immoderatam libertatem, quae pariet aliquando
ingentes motus. Sed Christus respiciat nc*s. Re-
scribe quaeso, Nam hoc tibi significo, ut aliis
impertias, Bene vale. 14. Febr. 1536.
] — . ; '„, - , _— ; ; ,' '■-. ■
/n^3 9ir3<iI nofI zudiqxonii*! c?hr§fifrr zrrmui
iiJ-i25'd to oiuiiiv Biizsv nsmfij tz^i^£Mi
l Mns-is?, zs^&pMffltffhiW?^^1*1 *&* Bl}
'dsi _iHi ni fiiJ?37 bonp Auznuz-isq 9fjpoJi9D
Epist. lib. II. p. 454. (edit. Londin. lib. II. ep. 478.)
D. lacbbo Milichio,
L-Od^u^ Q* rnii32i(fey •i9fn.9dul Mbv
currusin lyrigetas. JLtsi autem oihcium civium
ecet vituperare: tamen de dili^
»Bh 19 zmnofiii» «uiiiaf iu -?bj89i
lempus aliud maluissem expe-
nostrorum non decet vit
iS913BQaX .aijnOffri J9 3tt
gentia disputo.
ctari. Adhuc quidem nulla est significatio pestis,
nec fuhiram arbitror ante coniunctionemSaturni
et Martis. Inspexi annum 1505., eadem tunc fuit
coriiunctio. Sed hic nori potiii explorare, utrum
Hertzbergag. fuerint eo ,anno, an seguenti» hoc
^ialS>fcnT6il9_ DQfl leHriJriQflTB: oi9v jpuram ^A
h
LIB. VII. 1536.
lacobo Milichio
o. D. Constitui, Deo volente, post proximam
coniunctionem Solis et Lunae mittere istuc pecu-
liarem nuncium. Hactenus enim cum perpetua
fuerint hoe mertse frigora , et quidem spirarint
fto(i(tamiliWT(u , ut vocat Ptolemaeus , nihil ad-
modum de significationibus tempestatum scribere
potui. Quod faustum et felixsit, frequentia quo-
tidie crescit: Existimo scholasticos plures qua-
dringentis hic esse. Novi nihil habeo, nisi ad-
vlmTln^^aT^DuTeirT^
ptialem *). Mitto literas Magistro Ambrbsio, da-
tas mihi a quodam cive Lipsico, i§ habeT pecu-
niam, sed noluit mihi tradeVe "cura ^juidem pete-
rem Ambrosii nomine. Qrucigen, u|; spero, hrevi
erit sponsus, ducet puellam Lipsicam2). Mihi
haec urlUv ©^ fekac^ l*^n\e 4%iifla 1j_ te^absen-
te 3) solitudo est. Christus no$ servet ac respi-
ciat. Cum redierit D. Sebaldus, quidquid lite-
rarum adferet, statim mihi mit,tito per peculiarem
nuncium, nisi tu ipse afferes. Bene vale. 19. Fe-
brnarii., Cpmmendo tihi familiam meam, quam
^^fifJ^te*s^l»ift^s«oibuJ8 fi 9i9iiorfdfi non ilf^
-iiib hr>I:,^ni8 togmioi mijiolmijifi nTEbnrjioij^)
tjnu3 aoqmoD srrthaijfioiFqxa mGLtp „siin9^
No. t405p (Zm-^osi nsjargcM clqrrigxggrrKfjgirjp
lo^TfJTigjeon oill t iY .3 aisdiiozob ihotb^^S^tsii
oijno3 tuRbzuiii^P z^hs^dMOihotoci 98S9boiq
valere.
iam*)
tibi "commerido. Bfevi iterum scribam, nunc
ettim nihil adhuc habebam , quod magnopere re-
-uiq fimmrja fiij29v oiq ninp t jfnidub nTfifjprjrjofi
bonp f&iifigili9im 0J199 oobfl arjpio abojigoa fiitnsb
N 1 404^8939n wz IfIS9T JfJfi 6Ii2 Jrje BJBViXT ^'Lrjri
- __,-- , ... * ;iriJ919 tm9tfiJ? ■* -■_ *
-loquj msJfiiiliJfi miEidem* >ui >
Epist. lib. II. p. 430 sq. (edit. Lond. lib. II. ep. 450.)
-'inmn mgjfijin^ingd 19Q ioq mme $au6
*) Ienae haerentem cum Milicbio.
**) 16.] Ed. Lond. : Die 16.
iutf>bt7 9?2i2imisf967q ninllini s<
i^lMSJ 96I291D9l1 919lrj2a-0J 97391 lUp
.'uyoaO 9no9l 9b n9mi63 .V .0 oiJiM Jni/iq
^om^^rh§^iaiM?S^mm v$m>&m4tshn$
SerfD^oY^ T(kiqra9 lftio^)9au^li^liter^
mitti cures nd laaxhimam $riT$Mii§s(tfin<4®g delf£
4asL^^oIi%rilttc^^^^ilrifift_)^^^
miM neabeaiDiHFnaclssiMlJllifft ii^fti^ttoy^/^l
quem' vOlistjijifii^pStefeB^^^^^ifaW3'^ Q^i
ctrina egfegia prae^itus.> z^m&ffl$fol>ft&§)ft$8
tua& fidei et diligentiawx§Ib 0139^61*1 ^fiiifii^ o^e
Osiandrd miis, verbis agas gratias revereriter
et amanter. Scjnp^sjt^nimja^me Jiteras non-jo»
lum eruditionis, sed etiam amoris plenas, quo-
rum utrumque mihi iucundissimum e\^.^ ^Txx
'.GS&n,rcK sfwnoi»^ nus%»oc^Sl
1) Pbilippus, Dux Pomeraniae, duxit Mariam Principis EJe-
cloris Saxi .Iol .11 .^sll «TeniV
2) De nuptiis Crucigeri vid. iep. Lutb. ad PHnc. Elecf. d. d.
28. Mart. 1536. (ap. de Wette IV. p. 684.). • — -s—
3) Milicbius adbuc erat Ie^^ __moq ,._ u ^
45
~ ? :
EPISTOLARUM
VII. 15 36.
optimus es testis , me semper praeclare de eo j>en-
sisse. Et arao profecto ingeriium in eo excellens,
dtwtirinaMaiee^i^ffie^nn^tei^lfl^JSPffiftf^de db-
c»ina^ligMmisna^)Ulf^ft§H .mobnnn rmifsil
«^«o«i)s ayyktxbg ov doxel oxeoyeiv rij fjuertoa
(filooocpiq. Sed haec alias; cum habebo otium.
Bene vale. 9. Martii.
klUJ ■'■■}
„np,89*iijlq aosxJeBloriDa omii<irx3[ Pfe||^u&/oit
^■hR hia «ogdnri iiriin ivo/L .9829 piri aiin9§nhb
^rm mnqmoq be 9£irir>*i9movi e^Dud mf>r g-isins?
No. 1406. ^mk o*iigr§r;M grrrojil oiiiM io. Mart.
' 33 ' "*1'9(i6d ai c03ieqiJ 9vb rnnbonp 6 iffin-
Georgio Anhalbino. baa «meii
Epist. lib. II. p. 178. (ed. Lond. lib. II. ep. 168.)
niGDrzqiJ mjJbii ■-, , JaajJb , go2iioqa ihs
2>. Georgio Principi in Anhalt
S. D. Illustrissime princeps. Decreveram nu-
per ad G.V. expatiari, sed me amici invitumTor-
gam*) abduxerunt. Nunc retinent me Anglicae
disputationes. Collocuti sumus de omnibus ar-
ticulis doctrinae Christianae, et videntur nobis le-
gati non abhorrere a studio pnrioris doctrinae.
Quorundam articulorum formae, singulari dili-
gentia, quam explicatissime compositae sunt,
quarum exempla Magister Georgius , cum adve-
nerit , poterit describere C. V. Hic noster labor
prodesse poterit illustrandis quibusdam contro-
versiis et diiudicandis. Christus provehat studia
eorum, qui recte consulere Ecclesiae Cnristi cu-
piunt. Mitto C. V. Carmen de Icone Georgii.
Hunc Iudum sperabam gratum fore C. V. , quae,
quoties nomen suum cogitabit, intelliget se mo-
neri, ut sit Ecclesiae et Reipub. yewyybg, hoc
est, colonus et exornator. Ac nobis ipsum omen
nominis vestri bonam spem facit, singulari felici-
tate vos opitulaturos esse dissipatis Ecclesiis. Mit-
tam brevi et Christophori allegoriam. De Mili-
chio quod significastis , est mihi gratissimum , et
ago gratias. Profecto dignus vir est, quem amet
et ornet C. V. Bene valeat C. V. 10. Martii.
, ... ■ • ■_
,up ,&r»fi9rq ehorrif. mf>ii9 ho$ -: ainoiJibinu mw
o. 1407. tnurnkzibnriarn idim" sm 12. Mart.
N.
Responsum legalorum Anglicor.
•J- Ex Actis in Tabular. Vinar. Reg. H. fo
. fol. 99. no. 42. —
Non cognovit Seckendorfius in hist. Lutb. III. p. 111. hoc
LIB. VII. 1536. 46
responsum , sed eiiis argumentum dedit Sleidanus in
JJifjieOWimentar. p. SSKkV\*M»a. fcVnVJOGUO. XjJU
joq oqu69 mGiqeiop hnei-^iodstniYT jjifiQjjb
Responsum legatorum Regis, Angliae ad Arti-
-9n9vnoD t&Wml&Miae proposi^^j
Atqueuthuius*) animi ac propositi sui apertis-
simam clarissimamque significationem vobis ede-
ret sua Sereniss. Maiestas, iussit, ut ad articulos
petitionum vestrarum ad hunc raodum suae Ma-
iestatis nomine responderemus.
Primum quidem, quod Serenissimae Ma-
iestati suae satis placeant 3. 4. 5. 6. 8. 9. 11. 12.
et 13. articuli petitionum vestrarum. Et quan-
quam qnaedam contineant^juae^aliis^ item quan-
tumvis magnis, Principibus non facile concederet
sua Maiestas, tamen vestra virtute et benevolen-
tia erga Maiestatem suam permotus Sereniss. R.ex,
certoque persuasus, quod vestra in illis rebus con-
silia huc potissimum spectent, ut iusta ecclesiae
reformatio succedat aliquando, ad quam ipsam
etiam conciliandam sua Maiestas omnibus viribus
incumbit , yelit lubenter vobiscum in eisdem per
omnia consentire, Tantum cupit S. illius Ma-
iestas, ut tertius articulus et nonus redderentur
paulo explicatiores.
Ad tertium quidem in provisione adderetur,
quod si dicto Ser. Regi et dictis 111. Principibus et
Statibus coniunctis certo iustisque raitionibus con-
... ij ,3*10*1010X9 iiJloq riori dhi v)9ci »oi
onns. 09 irihoirl ^\\%"t*if\
stiterit etc.
trr.a^ fif;
*) ad nuptias Ducis Pomer. el Mariae.
. 09 iotiorri *4W%"?^ • _
Ad nonum vero articulum hoc etiam addere-
tur in fine, videlicet, quod neutra pars permittet
quenquam ex suis servis aut subditis contra alte-
ram partem militare , aut illis quacunque ratione,
directe aut indirecte, inservire aut auxilio esse,
qui alterutram partem invadere, aut ullam mole-
stiam mterre molientur.
Ad primum autem, secundum, seplimum et
decimum articulos sie respondendum censuit Se-
reniss. Regia Maiestas, et primum quidem ut ab
ultimo hoc est decimo ingrediamur, Seren. Piex
neutiquam dubitat, quin pro vestfa summa pru-
dentia cogitetis atqnfr adeo «erto- intelKgatis , quod
nulla privata aut sua aut regni sui necessitas urgeat
illius Maiestatem, ut merito cogeretur, aut alioqui
etiam ob ullam suajn privatam utilitatem cuperet
se huic negotio defensionis vestrae immiscere.
Sunt enim per Dei benignitatem omnia domi in
5iliM mua mjiiwtafid iui2<
I
*) Scriba initium praetermisisse videtur.
47
EPISTOLARUM
LIB. VII. 153 6.
48
., minpiii • .ifil/l nig&p . ,mrj)iiini
regnp suo pacatissima et tranquilhssima, nec
quidquam prorsus habet vel Caesar vel Rom.
Episcopus, vel alius quispiam externus princeps,
quam ob rem suae Maiestati vel tantillum nego-
tii facessat, tantum abest, ut bellum moveat.
A quibus quanquam nihil unqnam hostile metue-
bat, tamen per unius foeminae mortem tam omnes
omnium calumniae extinguuntur prorsus et abo-
lentur. Et tamen ut simul etiam intelligatis, Ma- j
iestaterrt suarri optime adfectam esse tum erga vos, \
tum multo magis erga Christi negotium , atque
suam Mai. serio atque ex animo semper medita-
tam, atque adeo etiamnum meditari, qua vide-
licet ratione aritiqua illa Ecclesiae facies abolitis
abusibus rursum instauretur, et suo nitori resti-
tuatur doctrina evarigelii, nec per adVersariorum
iniquitatem opprimatur aliquando, aut vestra in>
ea adserenda corisilia et coriatus per aliorum ma-
litiam et improbitatem impedinntur, iussit, ut
vobis hoc Maiestatis suae nomine significaremus,
se non omnino defuturum vestrae petitioni hac in
parte, et velle libenter contribuere et conferre pro
sua pbrtionecenfum-millia Coronarum ad tuilio-
nem foederis et causae itlius honestissimae et san-
ctissimae, casu, quo haec confoederatio, de qua
nunc tractatur ineunda inter Sereniss. illius Ma-^
iestatem et vos ac caeteros coniunctos vestros,
eum qui speratur sortiatur effectum.
De caeteris autem , quae sunt veluti necessa-
rii appendices ad hunc articulum , niinirum de
sufficiente caulione et assefcuratione praestanda
pro restitutione praedictae summae infra certum
tempus, casu, quo in illum qui dictus est usurn
non expenderetur ; item, quoct medietas illius
summae quae per vos et coniunctos vestros depo-
nitur, prius insumatur quam attingatur, Piegia
illa pecunia; item fle modo, ordine, tempore et
forma, eam deponendi et insumendi; item, quod
rex debeat fieri certior de quantitate summae,
quam vos et caeteri coniuncti deponitis, et certior
etiam fiat dc necessitate] defensionis, qunm in-
gruit; denique, ut omnia fiant communi consensu
et consilio Sereniss. illius Maiestatis et vestrarum
Celsitudinum: quoniam haec et alia praeterea
multa fusiorem tractandi locum et modum requi-
runt, nec facile possunt expediri, nisi per mu-
tuum tractatum et colloquium ineundum inter
oratores utriusque partis: igitur Ptegia Maiestas
putavit, deliberalionem super iis rebus necessario
differendam in adventum oratorum vestrorum ;
quos orat Celsitudines vestras, ut iuxta tenorem
decimi tertii articuli mittatis ad illius Maiestatem
instructos et doctos plene de aninio et voluntate
vestra in his rebus, ut super eisdem cum suat Ma-
iestate colloquantur, convenrant et concllidant.
Tantum interim pollicetur sua Maiestas, praebi-
turam se in his et aliis rebus omnibus ita facilem
et benign am erga vestros, ut nihil sint in ea desi-
deraturi , quod ab optimo et vestrum amantissimo
principe proficisci debeat.
lam ad primum, secundiim et septimum re-
spondit S. Maiestas.
Primum quidem sibi longe gratissimum ac-
ceptissimumque fnisse, quod hoc honoris illius
Maiestati deferendum censuistis, ut eum unum
inter caeteros christianos reges et principes pro-
tectorem et defensorem vestrae religionis ascisce-
retis, idque suam Ser. Maiestatem habere pro cla-
rissimo et certissimo testimonio vestrae singularis
benevolentiae et fiduciae, quam habetis erga illius
Maiestatem. Et quanquam non nesciat illius Se-
reniss. Maiestas, quanta cum invidia et periculo
hoc coniunctum siet, tantum tamen valet apud il-
lius Mai. studium illud, quo flagrat et ad bene
merendum de vobis, et ad tuendam Evangelii lu-
cem et gloriam, ut promittat sua Sereniss. Ma-
iestas, se hoc quidquid est honoris libenter etiam
suscepturum , postquam de primo et secundo ar-
ticulis petitionum vestrarum inter illius Maiesta-
tem et vestros oratores conventum et concordatum
fuerit. Existimat enim sua prudentia non satis
honorificum aut tutum fore illius Maiestati, ut
prius suscipiat in se hanc provinciam, quam sit
plene coriventum de his rebus, quae sunt in foe-
dere praecipuae, hoc est de certa solidaque con-
cordia in doctrina vestra et nostra. Et ctim ve-
hernenter cupiat illius Sereniss. Maiestas, ut haec
aliquando constituatnr, hoc est, ut Episcopis et
doctis viris, quos sua Maiestas in suo regno habet,
per omnia conveniat cum vestris, atque huc spe-
ctarent omnia Ser. Maiestatis consilia , ut in ipsa
fidei et doctrinae veritate concors esset cum vestris
omnium doctorum suorum sententia et voluntas;
quumqtie videat, id non posse contingere nisi
prius quaedam in vestra confessione et apologia
quasi praemolliantur per privata colloquia, et
amicas quasdam disputationes inter suos et vestros
doctos viros: oratus vellet Celsitudines vestras, ut
non jgravaremini oratores vestros, et inter eos ali-
quem excellenter doctum ad suam Maiestatem
49
EPISTOLARUM HB. VII. 1536.
50
mittere, qui cum Ser. Maiestate sua diligenter su-
per articulis doctrinae christianae conferarit, et de
Id quod si vestrae Celsitudines nec gravabuntur
faccre, pollicetur sua Maijestas , se hoc negotium
ita curaturam, ut omnia in gloriam Dei et ad vota
Iam cum ad hunc nift^u^^^ ]$aiestas
suae testimonium et specimen satis clarum prae-
buisse.se arbitretur, nec dubitet, quando vestrae
Celsitudines ac caeteri principes ac status confoe-
derati velint Maiestati suae in vicaria et reciproca
officiorum et benevolenliae recompensatione pro
vixibus respondere: petit a vobis Ser, Fieg. Ma-
iestas tria, quae tamen eiusmodi sunt, ut eorum
praestatio vobis futura non sit admodum magno
sumptuiautalioquidifficiHs. .,' l6i,II9rov91
-- Primum est, quod si contingat imposterum,
utullusrex, populns autcivitas, aut alius quis-
piam cuiuscunque concUtionis aut dignitatis fue-
riti dictum Ser. Regem , eiusterras, regna, do-
minia aut subditos propter praemissa sive causam
religionis hostili manu invadat aut adoriatur , aut
aliquod bellum, litem, contentionem, molestiam sibi
aut suis movere, facere, inferre, directe vel indi-
recte, perseveiperaliosmoliaturaut attemptaverit,
quod tunc vestrae Celsitudines et caeteri principes
et status coniuncti velint invenire et suppeditare
suis propriis sumptibus et expensis quingentos
equites cataphractos, aut decem (naves) bene es-
quippatas et ad bellum navale gereridum instru-
ctas, qui per quatuor menses integros militabunt
et iuservient S. R. Maiestati per terram sive per
mare. Ilem quod electio, optio et arbitrium sit
penes S. R. Maiestatem, utrum velit dictos quin-
gentos equites sive decem naves. Et quos sic ele-
gerit sua Ser. Maiestas transinittantur per vestras
Celsitudines et caeteros confoederatos ad eum lo-
cum, qui Ser. R. Maiestati videbitur commodis-
simus infra ynum mensem post debitam requisi-
tionem et monitionem vobis per S. R. M, factam.
Secundum est , quod ultra dictum numerum
quingentorum equitum sive decem navium Ve-
straeCelsitudines etcaeteriprincipes ac status con-
foedecati in^prfle/Iieto casu velint conscribere et
militum, quem sua Mai. requiret, dummodo
equites non excedant numerum duorum millium
pedites vero quinque millium, aut etiam pro loco
orum muitum duodecim naves bene mstructas
~9o9fr mniiijfir.i ijy ijiJcjsKiif Qeua .rnsi ti
et apparatas vms et armamentis et omni genere
bellicarum machinarum, nec non et victualium et
aliarum rerum necessariarum; et quod liceat di-
ctae S. R. Maiestati istos sive milites sive naves
conducere et secum retinere suis stipendiis, quam
diu sibi necessarium videbitur : et quod penes il-
lius Maiestatem eiectro et arbitnum maneat
utrum dictas All. naves velit, aut dictum nume-
rum equitum et peditum , et quod isti , quos sua
Maiestas sic elegerit , sint parati intra duos men-
ses post debitam requisitionem et monitionem di-
ctis principibus et confoederatis per S.R. Maiesta-
tem factam. , ./ '
oljrrr.rjp.rlfi 'jrjjfr.rr
rn r.'i
■rrr ;:■■» iHif.rjmiR 'njtr.mtsm .r ,.
lerlium est, rit vestrae Celsitudines velint
r rrmiojjfi T9cj ktjji . • 19 \\w< »«-".11
suscipere lmposterum in omnibus futuris Conciliis,
et alibi, promovcndam et defendendam eam sen-
tentiam , quam Reverendi Patres et domini D.
uio-ick) ct..
lestatis lam pndem tulerant»
rui«iJa9fl^r§mUi 9fj2r/fiD Jj aiishgot-crr .
r.un 9b f(Actum\/ittenbergaemdominicaRemi-
:«m zunn- .88i„:niscere' ann° dom- mm
oiUsrr <ibi:)iw \tiq3 60^91969 jp, ?.Q7 fcv rrr^tfif^
.mrj}99My n;JGfi'i08 iwini^q?, ijrp n-
No. 1408.'l9y jnua 9Bup „motr;n &'rt3teBn ^|(J. Mart.
& T!roitinin t mrjlu^ij-rc 9nml bfi fc9:-. )7fl?S — "*^
> ■ sttoilaiiffikeophifoiihjRO siash&tu
mjJig^ cilin" 9nmtnrj^ 9riJDib9mq 9nortfjiJ89i (
Manlii farrag. p. S62b. S(jq. Epist. lib. II. p. 544 sqq. (edit.
Lond. lih; II. ep. 669.). — Apographa in cod. Bav.
Vol. II. p. 789. «t in cod. Gotli. 401. p. 8?.
Mf.M niji9il irjjf^r
jftj^ar^re ad ra|>p,n^bi|esoje^pen/s,a^.)et sumptibus^J^.^^^,
dictae S. R. Maiestatis eum numerum equitum et
Melanth. Oper. Vol. III.
Theqphilo,
Doctiss. et opf. vjrpj domino
gypiwtsiarchae scholae Hamburgensis , arnico
>o<g) juqrrTMT ,.9nrt).ro t. oiKifir™i rrpjTi ° ' «*"«••«'«'
oirp fm9ji ; ibii9rri08rn j" ri)n9fioci9b mr.9 fim
o. D. Ut in omni officio animadverti singula-
rem esse tuam diligentiam, doctissime l) et huma-
nissime Theophile; ita video te in levibus quae-
stionibus exquisitami habere diligentiam , quae
profecto a me inter praecipuas virtutes ponitur,
etsi ego quidem in hoc occupationum et negotio-
rum concursu2) multa facio tmnolcxioreQov ' y.al
ajLis?JGT£Qoy, Qiiod vero de versiculis in postrema
ulmmiii
IIJ IHJ 1 1 OJ JJ flMij»>>JifiiJ X1 1
eiJioq 9rjparjiiJ;r 29iojf/rp
ms&fen^qitt m9norJr,l9dil9h rJi '<•
Tij^o-^fW^fTffl-ioJB-io mutngybti ni 'rasbfi
51 EPISTOLARUM
pagella Locorum communium adscriptisautorem
indicari cupis, scito eos esse in Sophoclis An~
tigone primae editionis Hagenoensis 3). Nam Al-
dinam editionem et alteram Italicam , in qua est
commentarius4), non inspexi* Est autem Qreon-
tis oratio ad filium concionantis de non solvenda
maiestate imperii, de reverentia praestanda ma-
gistratibus, de conservatione legum et tranquilli-
oo%u ra nolXa ooouad-' ri neid-ao/ta, r_
ovTtog auvvTt 3_) eoTi Toig y.oofxovutvoigv
z
h. e.1) servat multas persoUas obedientia, ideo de-
fendenda est honestis civibus. Est enim senten-
tia: bonos, moderatos, bene coinpositos et ho-
nestos cives 8) (hos enim saepe vocat Sophocles
y.oo^ovfJLsvovg, quasidicat9) eos, qui recte guber-
nantur) debere fortiter tueri praesentem statum,
discipliriam 10) , harmoniam imperii, legum auto-
ritatem, quia dissoluta obedientia sequatur in-
teritus civitatum u). Estque auvvzsa , ut recte
dicis, ab a/Livvoj forma Attici Gernndii, si sic
appellare licet: ut Xsxzsov. Sed Attici solent va-
riareper genera, ut lexzsog12) 6 loyog, "kwisa r)
drjjnrjyoQia. Nec tu ignoras has voces a tertia
personaPraeteritipassivi1^) fieri: Xslszzat Iszzsov,
TJfivvzaL a/uvvzsov. Et varie usurpatur verbum
ajjivvo). Sed tamen significationes sunt vicinae:
defendo, ulciscor, propugno. Meministi enim
usitatissimum versiculum Homeri 14),
eig olojvog aqioTog, duvvwdai mol naT(>7jgJ:>).
Est alius locus ex Platone in meo libello16), de
quo saepe sum interrogatus. Itaque iam in recu-
dendo verti pluribus verbis: 6 dia. noXXrjg jUsv av-
zoTg Qaazojvrjg. Loquitur enim de heroicis viris,
- }&(! ^njion dttti mg
3) primae ed, Hagenoensis\ Manl. nimirum ed. Hagenauen-
sis.
4) in qua est comm. non habet Manl.
5) Peuc. c\uvvtia.
6) ln cod. Bav. eraeca praetermittuntur. — Sunt Sophocl.
Antig. 676 sq. ?d. Brunck. P
7) h. e. non habet ManljblJgOm J«tf 0]
8) Est enirn etc. omissa sunt apud ManliunntQf f|3£fC
9) Peuc. dicas. 0jg) $m m^-j^ -jfom ^rjfi (Jjjjj
10) Manl. disciphnae.
11) quia diss. etc. exciderunt in Peuceri edit.
12) Sed Attici etc. ex errore omissa sunt a Peuc.
13) passivi non habet Peuc.
14) Homeri excidit ap. Manl. — Est Hom. Iliad. pJ vs. 243.
15) Uterque codex: ndjncts. jt) ^a
16) in meo libelio non habet Manl. — Locus est Plat. de
legg. lib. 4. p. 713 D ed. H Sleph.
LIB. VII. 1536. 52
ut.de Scipione, Themistocle, Augusto, Alexan^
dro, qui magna felicitate in maximis rebusgeren-
dis liberantur periculis et hai>ent miros succes-
sus. Hanc prosperitatem vocat (Moz($yrjv. Fiunt
enim faciles.pranes dimicationes duci17) fprtunato
et exercitibus cum habent fortunatos duces. Et
hi Respublicas in tranquillum solent restituere,
qualem yides Augustum fuisse. Et talis est Cae-
sar Carolus quintus. Quanta enim felicitate,
quantas res confecit, quanta pericuJa superavit?
Talibus viris cum procedunt consilia, dicit eos18) et
sua et populi ) Qaozwvij imperare. Caetera in eo
loco puto esse perspicua. Sed quid tu iudicas de
eo libello? Nam tuum iudicium profecto facio plu-
rimi. Saluta meis verbis M. Malthaeum De-
lium 20), quem et vere et valde amo. Bene et fe-
liciter 21) vale. 28. Martii , Anno 22) 1536. U
— - __
^1409. 80. Mart.
loach, Camerario.
~\\ Epist. ad Camerar^ p. 263 sq. Um\«^3,
yiro optimo loachimo Lamerario amico
w\
suo summo, in Academia Tubingae,
. D. Haerent hic diutius opinione omnium le-
gati Anglici, a quibus nullo modo licuit mihi dis-
cedere, praesertim cum disputationes de doctrina
non sint absolutae, in quibus scis meam operam
ab utrisque vehementer requiri. Utinam mihi
credas hanc non esse fictam caussam, sed, ut spero,
fidem tibi faciet meus adventus: statim enim post
eorum discessum et ego iter suscipiam, spero
autem post diem pascatos mox abiturps esse. nsol
zov zr)g yvvaixog anoozaaiov non sumus eis as-
sensi, ac tuas litteras miratus sum, iii quibus hoc
videris significare et raecura disputationem in-
stituis. Nos enim sentimus legem de non ducenda
fratris uxore dispensabilem esse, etsi legern ipsam
non aboleri volumus. De reliquis doctrinae arti-
culis non leves contentiones inter nos fuerunt,
J xt? Ji>l ZJj 1 11 j xj rxj i ' XJ*H ' ' . * «ol J hJJjll| HlTJ ' r '
)2 33ti\i nwtKi ixrjfe bf)8. tOtidub aoo
jif fi ehfiiiirafii pi &7UJ ■ f>i;p*0'ff>.lq fflti:
17) Man!. facile dimicationes ducc.
18) eos Peuc. et cod. Golb. 401. transposuerunt post 'QGGfuytj.
19) Manl. populorum.
20) M. Matthaeum Delium] Manl. tantum: Matthaeum.
21) et feliciter non habet Peuc. '
22) Anno non habet Manl.
53
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
54
sed tamen de plerlsque convenit. Orbis terra-
rum ardet odiis et furore. neol rcov Botcov navv/.a
rwa narrantur. Nec mitiores nos habemus rovg
ydtovag. Sed, ut tu scripsisti.M/ca/0, eruptura
magi_ omnia in venturum annum videntur.
Oremus igitur Christum , ut nos servet. Scripsi
brevius, propterea quod hodie multis erant dan-
dae litterae. Et sic me Angli exercent , vix ut
respirare liceat. Plane tibicinis latini modo, ut
ille ait, nunchuius, nunc alterius partis senten-
tias compono , sed haec coram. Bene et feliciter
vale. III. Gal. April. M.D. XXXVI.
<$?LUnnog.
!q oh&i ol39iofq muiDibui mtmi m
■
I ifj _>fr__.v is oi9/ je rtteup
No. 1410. onriA » tirttU M ■ 31. M«t:
Bernhardo Baumgartnero.
Manlii farrag. p. 370 sq. — ■ Apographa in cod. Bav.
Vol. K. p. 765., cod. Gotb. 401. p. 84 b, et cod. Basil. 39.
p. 39.
Magistro Bernhardo Bomgartnero, Ul-
censi, amico suo.
Quod aliquoties abs te provocatusamantissimis li-
teris hactenus non respondi , velim te, mi Bern-
harde, tantum occupationibus nostris tribuere,
quae maiores et graviores hac1) hyeme fuerunt,
quam alias unquam. Nam et conventibus inter-
fuimus, et varie nos regum legati ") exercuerunt.
Dedi autem hoc breve epistolium Ionae, ut -fet"
D. Pontani3) et meis verbis tibi gratularetur 4)
coniugium. Itaque bene precamur tibi, et opta-
irius ut Christus te servet et gubernet, et benedicat
ac faveat tuo coniugio et universae vitae. Ama-
mus enim te propter eximiam probitatem , mode-
stiam, pietatem et liberalem doctrinam. Illud
autem te adhortor, ut memineris coniugium esse
mysterium et imaginem societatis quae Christo est
cum Ecclesia. Quare te coniugis amor admonere
debet , ut Ecclesiam etiam pari amore , cuius illa
est imago, complectaris. quod quidem te facere
non dubito. Sed duxi tamen haec scribenda esse,
quod sciam plerosque cura rei familiaris a literis
1) -j- tota cod. Bav. et cod. Bas.
2) Cod. Bas. legationes.
3) et D. Pomerano cod. Bav. , et D. Pontani cod. Bas.
4) gratularentur cod. Bav. , gratularer cod. Bas.
abstrahi. Te vero in literis retinere dicitur5)
amor Ecclesiae , cui spero ingenium tuum magno
usui et ornamento fore. Mitto munus et 6) yafirj-
liov, quod tuae coniugi meis verbis exhibebis.
Precor autem, ut Christus vos servet et cumulet
coelestibus donis. Bene et feliciter vale. Pridie
Calendas Aprilis, Anno 1536. 7)
~illiVijfiB'i?5o nmsyl 9noiifivio«JH03 -db *2n<
iv 1/11. ^xv^ssk ^ &-&V' \Sotc »t
Philippo Landgravio.
'9jn92 ililiTj jg_V.
Edita in Kuchenbeckeri Analeclis Hass. T. IX. p. 421 sq.
£)em £)urd)teucf)ten «"podjQebornen ^urffen unb Jperm,
§errn $pf)itipp_ 2anbo,ra,en $u «£>effen, ©raoen ju
dakenembogen, meinem andbfgen «£)errn. 3u feiner
f. K rigen £anben.
£urd)(eud)ticj _pod)a,eborner fjfirfi,
©ndbtger ^)err.
(?. %. (_3. ftnb meine arme £)ienft $u ttntertfjdnifett $u=
,or. ©ndbiger ^urjr unb £ert, Sd) fua,e(_:. $. ©;
^u wiffen ba$, nad)bem §err Martin Bucerus an
Doctor Luther gefdjjrieben , unb ftd) oemetjmen taffen,
bafs ein SSerfammlung etlidjer $)rdbicanten ober Con-
ventus foftte furjunefjmen fepn , fjat nu barauf Doctor
Martinus Luther ') .fperm Martino Bucero <3eif unb
<Statt beftimpt , nemtid) ben (Sontaa, Cantate ju Sfe^
n a d) etn^uf ommen. %iu \)ab id) alle^eit bic ©org qc-
t)abt, fo foldje murbc furc;?nommen unb fonbertid) nod)
$ur 3«t/ e§ murben etlic^) fyarte 2eut ba^u fommen/
unb ju beforgen, ba$ x>id me^r Uneinigfcit unb ©rcjer=
nu^ folgen modjt, benn 93efferung. 2)enn micmol id)
aud) fur cjut unb notfjicj i)aiU , bap man mit ber Ztit ju=
fammen fomme, unb jiattlid) oon ettid)en 3Crtifetn rc=
ben unb ijanbeln taffe, metd)e 3Crtifel fo midjtig unb
grop ftnb , ba$ xoit barumb cin ewige Srennung tn ber
(5t)rijtent)eit gu mad)en (tieber)2) gebenfen, benn ba$
man ben S^adjfommen cin cjemiffe 2ef)r of)n (Bopfyfa
rci unb 3wietrad)t fo oiet moglid) tfi taffe ; fo f ann boc!)
in fo cjropen midjtigen t&afytrt , of)n S3eifet)n Qt. %. ©.
unb anber met;rSurften unb ©tdnben, nit mol etma^
5) debet cod. Bav. el cod. Bas.
6) mutuis cod. Bav. pro munus et. Cod. Bas. munus abs^
que et.
7) Cod. Bav. et cod. Bas. exhibent: 1535.
1) Vid. epist. Lutheri ad Bucerum d. 25. Mart. scripta.
2) Desideratur hic: licbet vel: eher.
4 *
55
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
56
frua)tbartia) Qc^anbelt roerben, aua) ift bamit ttit ju ei-
len. <Bo »ewef)me ia) aua), e§ fott.en ettia) ^tdbte
cjtetd) bie (Sorcje tjaben bie td) f)abe. Serfjatbert bitt ia)
(£.&©. fo <Z.$. ©. aua) bebda)ten, bap foUJ>.3ufam*
menfommen fdf?r(trf> unb nit nufclia) fepn moa)te, @. g.©.
wotttett «Iperrtt Sacob (Sturmen fdjreiben, bap cr
t>k <&atf) uff$u)ett3) roottte, unb f)ab biefeS an
(£. %. ®. cjefa)tieben unterfydtticjer treuer 9tteimmcj,
benn biefe <£ad) nit jebermann ju r>ertrauen. SSitt un=
tertfjdnicjtid) @; %i ®. rootlten an meinem einfatticjen
@d)veiben fein uncjttdbicjS SWiffatfen fjabett. §Bon
(EifHeben4) f)ab ta) ttoa) nit 2Ctttroort , ta) roittaber
biefefbicje (S. %. ©. gufdjtdett, fo balb ta) fte empfattcje.
©ott beroafjr & ^. ®. aUejeit gndbicjtid). Datum 2Bite=
bera S)inftaa§ naa) Palmarum 1536.
untertfjeniger Sfener
Philippus Melanchton 5).
*
■
P. S.
20lia) fjat awfy Eobanus $u (Srfort cjebeten, iiftt
(£. %. ©. JU commendirn, mie root ia) aber rool
roeif, bap ia) baju ju gerina, bin, cjleid)root fann ia)
nit uttterfaffen biefeS @. & ©. untertfjdtticjtid) §u oer*
mefben, bafi geroipa) roafjr ifr, oa$ ^u biefer &it itt
Italia ttnb £eutfo)tanb fein beffer Poet ifr, bantt er.
Sarum tyn (§. ^. ®. roof uttb nu|fia) itt ber <Sa)ut cje=
braudjett f onttett , bettn er fantt bu Sugcnb root unter=
roeifen, unb ju fa)reiben cjeroofmen.
Saju f)off id) er roerbe @. ^. ©. f6bfia)en Sftamen
uttb Surfttid)e Styaten atfo in ©a)rift brittcjett, baf e§
eitt ©eftatt fyar unb bteiben famt. Gt. %. ©. tjabett
grope <3aa)en unb roerben ber mel;r tjabett, barum ift
ju routtfd)ett, bap &$. ©. aua) eiit fotd)ett (Sdjreiber
fudjett, ber fte red;t befdjreiben fantt, bafl bk 9cad)=
fommen lefen unb roiffett mogen, vodd)e$ bann aud; cjut
un& eroig ift, baju ifr er in (S. %. ©. ^anb geborn, unb
ift fromm , ftitt unb reblid).
S)ercjteict)en tjat mta) ein juncjer ©efett oon Capell
Magister Mattheus Capell aud) cjebeten, i^m eitt
Seucjttip att (£. %. ©. ju fdjreibett ,: roeta)e§ ia) ir;m ttit
geroipt ab^ufdjtacjen , benn er ift fromm unb gucr)ttg unb
tjat root studirt, roirb in ber (2a)ul root gu cjebraua)ett
feptt.
3) aufetcfjm i. e. «cr^ogcrn.
4) Agricola.
5) Sine dubio scripsit Melanthon.
No. 1412. 17.Apr.
4fc^i«A bm Erlwrdo Schnepfio.
PpiS:t. hb. III. p. 235 sq. (edit. Lond. hb. III. ep. 145.)
"r9T}«^g ymll w mmm wsi h wmwi
Erhardo Sneppio.
i3. D. Islebius scripsit deprecatricem Epistolam
ad Illustrissimum Principera Ducem T^irteber-
gensem*), Eam ut tu optimo Principi exhibcas,
oro te, et quidem per Ghristum, qui haec officia
reconciliationum , ut scis, requirit. Maxime pla-
catum nobis Principem cupimus et efficiemus Deo
volente testatum omnibus officiis, quae nos qui-
dem praestare possumus, ut intelligant omnes,
nos honori lllustrissimi Principis ex animo favere.
Et versamur nos, qui docemus, in aliqua Rei-
publicae parte. Ideo optandum est, ut Principes
etiam propter hunc nostrum laborem , quem Ec-
clesiae et Pteipublicae praestamus, sint nobis pla-
catiores. Me hic tenuerunt adhuc Anglicae dis-
putationes, sed, utspero, brevi te videbo. Piogo
te, ut causam Islebii habeas commendatam. Bene
vale. Postridie Pascatis.
-
^
No. 1413.
19. Apr.
Philippo Landgravio.
Edila in Kucbenbeckeri Analectis Ilass. T. IX. p. 423.
: 3 mal
Sem S)urd)teua)ten ^)oa)gebornen ^ttrften unb §errn,
^perrn tyi)ilipp$ ganbcjraoen ju ^ejfett, ©raoen
ju (Sattenetnbocjen , meinem gndbicjen ^)errn. 3u
©. %. &. eigen ^anben.
Sura)teua)ter §oa)seborner ffurft unb §err.
@ro. %. ©. ftnb meine arme £)ienfr in Unterttjdnifeit ju=
oor. ©ndbicjer gurfi unb ^err. Sd) fucje d. %. <3.
untertt^dnigltd) gu rotffen, ba$ Doctor Martinus Lu-
ther bem ^)errn JBucero auf fein 3fnrecjen gugefdjries
bm, ba$ fte betbe fam^t €tii<i)m anbern, auf nda)ffc
i unfticj Cantate §u Sfettnao) cinlommen rootteit, oom
llxtiUl be§ tjeittcjen @acrament§ gu reben. S^cu §ab ta)
©org au§ x>ieUn Urfaa)en, bap iabwcd) me^r bie Unei*
nifeit roteberum ancjejuubet, unb groper Srenttuncj,
^)ap, Srgernup unb 6ffenttta)e (Sa)etten erroaa)fen
■
*) Offenderat Agricola Ducem edito Iibro: deulsche Spriich-
■vyorter.
57
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
58
roerbe. £)enn roiewol id)£ aud) bafur I)aUe, batj fe^>r
guf unb t>od> oonnotfjen ware, ba% mtt ber 3eit ein
ftattltdje £$erfamm(ung ober Synodus unter un§ getjat-
ten rourbe, barinn nad) ^otturfft oon mef)r TCrtifeln Q(-
trebtrouibe, bamit roir entlid; ein ftare, gemiffe 2af)r
ofm atte Sophisterep unb (Spiegetfedjten ben $laty
fommen taffen, unb in ber Sf)riflenf)eit pflanjen mocfc
tm, mtd)t bulicj bafur ju t;aten ba$ roir beSroecjen un£
fottten oon ber cjan^en 2Be(t trennen , ttnb ju emicjer Un=
eintfctt Urfad; cjeben: fo ad)t id) bod), bap fold)§ of)ne
SSeifepn @. ^ ®* un^ anberer ^urflcn unb <Stanbe nit
gefdjefyen fann, unb wivb t^unb burd) etlid) wenige $er=
fon nit bermafen furcjfnommen. £)ert)atben bitt id)
untcrtt)dni(]ttd), umb ©otte§ miflen, fo @. %. ©. aud)
bebafytm, ba$ au§ biefer SSerfammtuna, , fo je^unb
Cantate fott gefd)ct)en, met;r Uneintfeit unb @ro,ernuS
3u beforcjen, (E. g. ©. wotltcn §errn Sacob ©tur =
men fd)teiben, ba$ er auf SSecje roottte gebenfen, bie
&a<5) ju t»ersie|)en, unb bitt (5. ^. ©. roottten baran f ein
uncjnubicjeS C^ipfatten tjabcn, bap id) <£. $. ©. tyiemit
9ftuf)e madje, id) tjabe biefe <Sad) niemanb fonft cjemift
auoertraucn.
Sd) fenbe aud) 6. $. ©. Magister Eislebens
«Sdjrift unb untertfydnicje 23itt an bm 25urd)leud)ten
§od)cjebornc-n ^urjlen unb ^perm ^et^og lUrid)en
unb fo (§. %. ©. nit anber 93ebenfen tjaben , bitt td) un=
tertfydniglid), CL ^. ©. rootte bie (Sdjrift annetymen,
,!pod)cjebad)tem meinem cjndbicjen §crrn, $er$o.cj Ut =
ricfyen jufenben unb babep aud) gndbicjer SSorbitter
fenn. ^abcn aber (S. %. ©, 23ebenfen barinn, fo tjab
id) meinem 23oten befotjten, fo it)m (§.$.©. bie <5d)vi\t
nrieberumb ^ujleltet, bap er fte fetb gen*) ©tutcjart
tragen fott, unb befct)t mid) S. ^. ©, in atter Unter-
tt)dnicjfeit, at^ mcinem cjndbicjen ^errn. ©ott bematjr
©. ^. ®* attejeit cjndbiglid) ^u Srojl unb «£etl ber (5t)rU
flent)eit. Datum SBitcbcrg 2Jiittwod)§ nad) bem ^){rer=
tag 1536.
"i^nu ^ «^ @^
untertt;eniger Siener
Philippus Melanthon.
^ _
No. 141
i I
U4.
20. Apr.
Io. Reineck.
7
Manlii farrag. p. 188 sqq. — Mel. epp. setect. p. 312 sqq.
Epistol. lib. I. p. 428 sqq. (ed. Lond. lib. I. ep. 124.). —
*) edituni est fd&tgcn pro fetb 9Ctt i. e. fct6ft nocf>.
Apographa in cod. Bav. II. p. 757., cod. Goth. 401.
p. 101., cod. Goth. 402. p. 277. et in cod. Basil. 39.
p. 25 b. (Legitur etiam in cod. Vindob. 58., vid. Oenis.
Viro optimo D. Ioanni Reineck, civiMans-
fddensi, patrono suo, Ph il. Mel.
o. JJ. Cura te ) propter eximiam virtutem tuam ")
plerique hic amemus plurimum, magnum dolo-
rem accepimus 3) ex interitu honestissimae matro-
nae coniugis tuae, praesertim cum cogitaremus eam
tali tempore extinctam esse, cum tibi in his4) pu-
blicis miseriis aliud nullum esset solatium, nisi5)
dulcissima consuetudo cum coniuge et liberis. Ita-
que.etmorte ipsius et tuo luctu valde perturbati
sumus. Quare D. Doctor6) Marlinus pro suo
summo erga te amore statim duxit ad te scriben-
dum esse 7). Ego vero etsi sciebam in me non
esse tantum autoritatis, quanta opus esse ad te
consolandum iudicabam, tamen addidi meas lite-
ras, ut studium 8) meum et optimam voluntatem tibi
declararem. Scio autem te ea9) prudentia et gravi-
tate praeditum esse, deinde ita instructum do-
ctrina Christiana , ut, quibus ex fontibus verae10)
consolationes, petendae sint, optime perspicias
ipse. Etsi enim pium et honestum est dolere
mortem honestissimae coniugis (nam et Deo pla-
cet haec caritas erga nostros, ut inviti ab eis 1X) di-
vellamur, et eorum incommodis afficiamur): ta-
men illud Deo etiam placet, ut moderemur dolo-
rem , sicut Paulus non vetat nos lugere, sed vetat
sic lugere, ut gentes lugent. Non colligam, quan-
tae sint huius vitae miseriae, quantum praesertim n)
his temporibus impendeat calamitatum, ut mors
etiam optanda videatur velut portus aliquis, in
quo acquiescamus. Illud tantum13) rogo, utconsi-
deres quod Christus ait, ne passeres quidem sine
minifid i i
1) Manl. et codd. vos.
2) Manl. et codd. vestram, et sic eliam in seqq. ubique PJu-
ralis pro Singulari ap. Maiiiium et in codd.
3) Manl. concepirnus.
4) his deest ap. Peuc.
5) Manl. et cod. Gotb. 401. quam.
6) Doctor deest ap. Manl.
7) Vid. Lutb. epist. d. 18. April. 1536.
8) •{- animumque cod. Bav.
9) Manl. et pro ea (quod exbibent Peuc. , cod. Bav. et cod.
Goth. 402.).
10) verae non babet Manl.
11) Manl. illis.
12) ^in Manl.
13) Manl. et cod. Gotb. 401. tamen.
59
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
60
voluntate Dei vitam amittere. Debemus autem
obedientiam Deo. Quare cum certum sit Dei
consilio et voluntate exemptam esse I4) his aerumnis
coniugem tuam15), non decet te vehementius Dei
voluntati repugnare 16). Deinde nas, qui Christum
agnoscimus 17), meminerimus nos omnibns afflictio-
nibus obnoxios, et veluti victimas morti destina-
tas18) esse. At non competit19) nobis sanctissimus
victimae titulus, si recusamus Subire communes20)
afflictiones. Scis et illud , OporteTe nos fieri si-
miles imagini'1) filii Dei. Quare cum ipse tam
horribiles afflictiones nostra causa pertulerit, prae-
stenaus ei vicissim hoc officium , quod requirit, ut
moderate feramus ipsius exemplo eas calamitates,
quibus Ecclesiam suam exerceri ' 2) voluit. Iam hoc
magnam tibi consolationem adferre debet, quod
in agnitioneDei 3) et recta24) fide hinc discessit, ut
vere sperare possimus eam consecutam esse ae-
terna gaudia cum Christo , ubi iterum una victuri
estis, et inter sanctos fruemini illa aeterna etvere
iucunda consuetudine. Postremo Christianos scire
decet etiam25) peccatum esse frangi dolore, etirasci
iudicioDei, ac repugnare voluntati ipsius 26). Has
ego consolationes mihi in multis meis 27) casibus
proponere soleo , quas scio tibi notas esse omnes.
Ideo non volui scribere prolixius 2S). Collegi au-
tembreviterhas29), ut tibi meum studium ostende-
rem. Iubet enim Paulus , ut doleamus cum do-
lentibus. Et valere aliquid inEcclesia mutua fra-
trum consolatio debet. Ideo rogo, ut meas lite-
ras boni consulas, teque pro tua sapientia et pie-
tate erigas, et dolori resistas, et cogites nos Chri-
stianos non ad huius vitae delicias, sed ad30) acer-
rima certamina vocatos esse, neque tamen defu-
turum nobis esse31)Christum, quia32)ait, JSon re-
linquam oos orphanos. Aderit ipse quoque
tibiit^picum verbo ipsh^^^s^teritabis et eri-
ges '). : ^eneiM&t - fekciter vdleH ^Vuitebergae
4. post Pascha35), Anno 1536.
iXOfl n , IflGSiJBO do DHBiI
—
14) f ex Manl. et codd.
ouQ
15) \ dilectissirnam cod. Goth. 401.
16) Cod. Goth. 401. oppugnare.
17) Manl. agnovimus.
18) Manl. destinatos.
19) At non cornpetit , omnes codd. ilemque (omisso At)
Manl. Sed Peucerus : At quomodo tribuetur.
20) communes deest ap. Manl. «j-jg j
21) Peuc. imaginis^ '
22) Manl., cod. Goth. 401. et cod. Bav. exercere.
23) Peuc. et cod. Bav. Christi.
24) Manl. et cod. Goth. 402. erecta.
25) Manl. et pro etiam.
26) Manl. et rep. vol. eius.
27) meis non habet Peuc.
28) Ideo etc. praetermisit Peuc. ; Manl. exhibet: Quare non
scribere volui prolixius.
29) Manl. eas breviter.
80) ad escidit ap. Peuc.
_____
tiixogaq ijlli hpup tao£ql3iBion
fcFridericus ad legaU
m Rodiftmo — toiiji3vf.f;
JfiBadB.d bi
FSO^ 141^fi^9l ^cib 11919 /S'X OlJOq lffi'qSfel&&iAPr-)
os Angl
•J- Ek scripto, passim manu Franeisci Burchardi mntato in
rI>bul> Vinar. Begtstr. H. fol. 97. no. 42. Ex epistola ad
Schnepfiuin d. 17. Apr. et ex Lulheii epist. ad Franci-
scum Burchardum d. d. 20. Aprii. (apud de Wett. T. IV.
p. 688.) intelligitur, hoc scriptum d. 22. Aprilis datum
esse, ut etiam epist. ad Begem Angliae, quae sequitur.
Responsum Episcopo Heretordensi , legato Re-
gis Angliat datum per Fr anciscum JBur-
chardum, Ficecancellarium, nomine Ducis
Saxoniae Pr. Electoris.
irrimum omnium Illustriss. Princeps et Pominus,
Dom. Ioannes Jfridericus Sacri Rom. Imp. Ele-
ctor — — dedit nobis in mandatis, ut suae II-
lustrissimae Celsitudinis nomine Pieverendiss. do-
minum Episcopum Herefordensem , et dominum
Archidiaconum , Serenissimi Regis Angliae lega-
tos, benigne et humaniter salutaremus.
Deinde iussit nos hoc ipsorum reverendiss.
Dominationi et Magnificentiae exponere, quod
haud dubie memoria tenerent, cum nuper Wit-
tembergae de*sententia et voluntate Sereniss. regis
Angliae ad articulos ex Smalcaldia transmissos,
suaxn Celsitudinem verbis et scriptis certiorem
reddidisseht, lta tandem convenisse, ut primo
quoque tempore vel 111. Elector ad se invitaret do-
minos legatos vel ipse Wittenbergam ad eos redi-
ret, ac suum anitnum de Sereniss. regis responso
ad praedictos articulos vicisstm declararet; quo-
rum quidem alterutrum se facturum omnino 111.
Elector Saxomae decreverat. msimtasx
Verum cum hoc tempore variis occupationi-
bus, quae nullam plane moram paterentur, sua
lo
31) esse deest ap. Manl.
32) Manl. etPeuc. in epp. select.: qui.
33) Manl. et ipse nobis.
34) Manl. ipsius nos sustentabit et eriget.
35) Vuiteb. 4. post Pascha] Haec praeter uiisi t Manl.
61
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
62
Celsitudo obrueretur, et domini legati abitionem
pararent, petiissentque ut sua Cels. hoc negotium
quantum posset maturare vellet, existimavit 111.
Elector, dominos legatos non amplius remoran*
dos esse, ac propterea nobis commisit, ut pri-
mum rogemus dom. legatos, ut suam Celsitud.
hanc ob causam , quod coram iterum non posset
eos convenire, omnibus modis pro sua humani-
tate excusatam habeant.
Deinde ut porro reverendiss. legatls indica-
remus: non ignorare ipsos, quod illa negotia, de
quibus ex Smalcaldia quidam articuli ad Sereniss.
Regiam dignitatem missi sunt, non solum ad se,
Electorem Saxoniae, sed ad alios in causa reli-
gionis christianae confoederatos principes et status
imperii romani pertinerent, eamque ob rern non
esse integrum sibi, Eiectori Saxoniae, seorsim ab
aliis aliquid ad postulata RegiaeDignitatis respon-
dere. Velle autem suam Celsit. quam primum hac
de re ad foederatos referre, quod quidem aliqua
ex parte iam etiam factum esset^Q^;^
Et quia brevi foederatorum consiliarii certo
loco conventuri essent, diligentissime daturum
Electorem operam , ut ad Regiae Dignitatis re-
sponsum ac sententiam de iliis ipsis articulis foe-
derati vel rescriberent , vel missa legatione suum
animum ac voluntatem Sereniss. Regi Angliae de-
i \ *\ "' "'"'
clararent )•
Et cum D. Legati petierint, ut Elector Saxo-
niae ad responsum Sereniss. Regis Angliae de ar-
ticulis Smalcaldensibus vicissim suum saltem ani-
mum per se Regiae Dignitati non gravaretur indi-
care, nollet sua Celsit. eos celare, quod in hisce
negotiis , ut quae ad universos spectarent , incon-
sultis aliis foederatis nequaquam liceret seorsim
respondere.
Nam ut maxime hoc velit nunc Elector Sax.
facere, possit nihilominus postea, cum omnes
confoederati convenissent ac de rebus illis deli-
berassent, aliter ipsis videri, ita ut Saxoniae Ele-
ctor de communi omnium iudicio suam quoque
sententiam, utparesset, mutare cogeretur. Hoc
vero Elector Sax. pro se (non tamen praeiudica-
turus responso communi foederatorum) nollet la-
tere reverendiss. D. legatos, quod si Sereniss. Reg.
*) Quod factum est secundum Sleidani comment. p. 288.
Francofordiae ad Moenum in convenlu d. 24. Apriiis ha-
bito. Ad legationem sunt designali lacobus Sturrnius, Me-
lanthon , Bucerus etc. Sed postea legati non profecti sunt.
Dignitas sinceram religionis christianae doctrinam
consentaneam confessioni et apologiae, quam foe-
derati coram Caes. Maiestate et universo Rom. Im-
pflrio in comitiis Augustanis adseruerunt , in suo
regno propagare, ac ceremonias eidem syncerae
Evangelii doctrinae convenientes recipere velit,
non defuturum suo officio Electorem Sax., quin,
quantum ad confoederationem attineret, Sereniss.
Rex Angliae amplissimum defensoris foederis
evangelici titulum ac locum obtineat, quemadmo-
dum ea de re clare in articulis Schmalcald. expres-
sum est, utque primo quoque tempore, nomine
universorum foederatorum , honesta legatio ad
Sereniss. Regiam dignitatem mittatur, in qua sit
praeter reliquos unus aut alter excellenter erudi-
tus, sicut D. legati petierunt. Atque hoc nego-
tium 111. Elector Sax. apud alios Principes et Sta-
tus confoederatos diligentissime se promoturum
pollicetur, si modo Sereniss. rex ea, quae in ar-
ticulis Schmalcald. exprimuntur, non gravatim pro
sua tum erga Evangelii doctrinam propensione,
tum benevolentia erga fpederatos recipere et prae-
stare velit. ^qir ijsinrjlo*» 9ifin^crq'>'i w
Etsi omnino ad vicariam opem Reg. Dign.
foederatos obligatos cupit, ut non excederetur nu-
merus quingentorum equitum germanicorum aut
mille et quingentorum peditum , neque ad ea ge-
nera auxiliorum, de quibus in Ser. Regis responso
fit mentio, obstricti essent: si tamen Regia Digni-
tas maioribus copiis Germanicis opus haberet,
pollicetur ElectorSaxon. se una cum ceteris con-
foederatis daturum operam, ut impensis et stipen-
diis Regis conscribantur et regiae dignitati trans-
mittantur.
Quod si vero Sereniss. Rex vel sinceriorem
Evangelii doctrinam iuxta confessionem et apolo-
giam confoederatorum sive articulos, de quibus
hic inter Reverendiss. D. Legatos et D. Doctorem
Martinum, D. Philippum et alios theologiae
professores per amicam disputationem convenit,
in suo regno admittere gravaretur, quod minime
sperat Elector Saxoniae, vel per omnia in eo re-
sponso ac sententia , quae Electori nuper ad arti-
culos Smalcaldenses hic Witenbergae a D. Lega-
tis , nomine Sereniss. Reg. Dignitatis , exposita
est, perseverare velit: non posset Elector Sax.
existimare, quid vel sereniss. regi vel ipsis foede-
ratis usui foret, foedus invicem contrahere, vel
legatos mittere, quemadmodum et Sereniss. Rex
pro sua excellenti sapientia facile iudicabit.
63
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
Neque vellet Elector Sax. Sereniss. Regem
defensione foederis cum suae Pieg. Dignitatis ma-
iori aliquo incommodo gravatum, sicut e contra
etiam non arbitratur, Regiam Dignitatem incle-
menter interpretaturam vel recepturam , quod ipse
et foederati inconvenientibus conditionibus non
possint se quoque praegravare.
Verum neqne bisce de rebus nunc finaliter
(ut ita dicamus) Eleclor Sax. pro se Sereniss. Regi
responsum volet, sed de communi consensu foe-
deratorum, ut supra dictum est, Sereniss. Regiae
Dignitati respondebitur.
Et boc Sereniss. Regi , ut suo cognato ac do-
mino observando persuasum cupit Elector Sax.,
se omnia ea , quae tum ad laudem dei opt. ma-
ximi ac incrementum evangelicae doctrinae spe-
ctabunt, summo studio, cura ac diligentia pro-
moturum, tum etiam si qua in re, quae ad ho-
norem ac amplitudinem Sereniss. Regis Angliae
et universi regni ipsius pertinebit, suam ope-
ram declarare poterit, pollicetur, se nullo modo
suo officio defuturum esse. Quod quidem vicis-
sim regiam dignitatem praestituram nibil dubitat,
petitque Elector Sax., ut suam Celsitudinem D.
Legati Sereniss. Regi consanguineo et domino suo
cariss., quam possit fieri, amantissime et diligen-
tissime commendent, suoque nomine plurimam
salutem , foelicitatem et omnia prospera ac fausta
precentnr. Ac ipsis etiam Reverendiss. D. Lega-
tis Saxoniae Elector sua officia benigne defert ac
pollicetur.
No. 1416. (eod. temp.)
Io. Fridericus ad Henricum VIII,
f Ex autographo Melanthonis in Tabular. Vinar. Reg. H.
fol. 99. no. 42. — Est epistola nomine Ducis Saxon.
Elect. scripla, composita a Melanthone, et asservata est
scriptura prima lituris plenissinia. Alia nianus, et? ut
videlur, Francisci Burchardi superscripsit :
Lilerae Legalis Regis Angliae Episcopo Hereford.
et D. Archidiacono ud Regem ipsorum deferendas
traditae anno 1536.
(He nrico Octavo , Hegi Angliae.)
S. D. Serenissime Rex, Domine et consangui-
nee observande. Etsi speramus legatos Ptegiae
dignitatis vestrae, Reverendiss. patrem Episco-
pum Herefordensem, et doctissimum virum D, Ar-
chidiaconum testes fore nostri et erga Pt. D. V.
studii atque officii, et erga ipsos benevolentiae,
tamen has literas dedimus discessuris, ut volun-
tatis nostrae et iudicii de ipsis significationem Re-
giae Dignitati vestrae mitteremus. Cognovimus
enim non solum diligentiam eorum in iis negotiis,
de quibus Ptegia D. V. nobiscum agi voluit, sed
etiam animadvertimus , eos egregia doctrina prae-
ditos esse, et incensos studio ornandae religionis
christianae, quod praecipue decet homines do-
ctos, et qui in Ecclesia superiorem locum tenent.
Itaque etsi propter Ptegiam D. V. libenter cos com-
plexi eramus, tamen accessio quaedam facta est
ad nostrarn erga ipsos benivolentiam postquam
doctrinam eorum et pietatem perspeximus. Ac
speramus, Regiam Dignitatem vestram ex ipso-
rum narratione intellecturam esse, quod nostra
studia ipsis non defnerint. Et in iis negotiis , de
quibus nomine Reg. Dignitatis Vestrae nobiscum
egerunt, diligentiam adhibebimus, et reipublicae
causa, et ut intelligat R. Dignitas V., nos
summa voluntate ipsi gratificaturi, et perficiemus,
ut nulla in re defuisse officio nostro videamur.
Exponent etiam ipsi legati eas disputationes,
quas cum nostris de doctrina christiana habue-
runt. Cum autem existimemus, R. Dignitatem
vestram optime velle Ecclesiae Christl, et pro sua
sapientia perspicere , quam non dissimulandos
abusus, et plerosque etiam impios cultus*), in-
vexerint ambitio et negligentia Ptomani Episcopi,
optamus , ut Regia Dignitas V. suscipiat emenda-
tionem abusuum et Idolomaniae Pontificiae **),
ut gloria Dei ornetur, et consulatur saluti piarum
mentium. Nos quidem ita sentimus, hanc curam
propagandae verae doctrinae et iuvandae ecclesiae
maxime pertinere ad summos ordines.
Postremo commendamus nos Regiae Digni-
tati vestrae, et rogamus, ut et proptpr veterem
coniunctionem Serenissimorum Ptegum Angliae et
Ducum Saxoniae, et propter studium pietatis eam
benivolentiam , qua nos complecti coepit, aman-
ter conservet. Et vicissim ad Pteg. Dignitatem V.
omnia nostra studia atque officia deferimus. Bene
valeat Pt. D. V.
*) et plerosque etc. addidit Francisc. Burchardus.
**) et idol. Pontif. adscripsit Burchardus.
EPISTOLARUM LIR. VII. 1536.
65
No 141'/' ' mumiF ■* c.«i33n9bioi9i^Ej[mfW'
• -» » '— -■ ' ilJ80n 9'jol 39J89J mnjnro**— ~"-~ -
jGijnoIov9o:f 7/rj£o TheodoroJo 9npJ/> iiJ
-flf/IoT' JLf .«[11/28933113 8flfflj iri9j.il ?.l'A fl^fll&J
Epist. lib. III. p. 266 s(i. (edit. Lond. lib. \\\. ep. 186.). —
y'^<H?ntuli autographon Mel. in cod. Monac. I. p. 424, «*!
" ' i ."' :.
Dociiss, viro, D. Vito Theodoro, amico
summo Noribergae.
S. ti^(I|%ignoro, qualis fuerit CholerP) ani-
mus erga Rempub. , qtianta etiam ingenii ipsius
dexteritas fuerit. Quare magnam iacturam eius
interitu Piesp. fecit. Nos quoque et studiorum
patronum et amicum amisimus. Quare merito
dolemus. Saepe me talium virorum nihera onii-
nis causa etiam perterrefaciunt. Fata videntur
denunciare, ac minari aliquid mali Piebusp. or-
batis bonorum Virornm praesidio.
De lsennaccnsi cougressu D, Lutheri et JBu-
ceri nihil certi possum scribere. D. Lulherus
diem constituerat Dominicam Cantate. Sed JBu-
cerus interea nihil rescripsit. Ego certis de cau-
sis malo eam rem extrahi. Nam si congtessus ite-
rum accendet discordiam et certamen, ut certe
metuo, quid attinet properare hoc quidem tem-
pore, voluntatibus alioquiexulceratis? Et tamen
si gravis et vera deliberatio de hoc ipso articulo
et de aliis quibusdam speranda esset, maxime ex-
peterem conventum.
Si Caesar indicet Synodum, quod, cum pri-
mum erit otium a bellis, haud dubie faciet, prius
oportebit nos de omnibus articulis colloqui et dis-
putare, quid ad extremum defensuri simus, qui
articuli digni sint , propter quos non defugiamus
bellum , propter quos discedamus ab aliarum na-
tionum consensu, et simus autores aeternae dis-
cordiae.^ ,
Scis quasdam disputationes me minus hor-
ride tractare solere. In illis explicari quaedam
cupio. Et est praestandum riobis, ut relinqua-
mus doctrinam planam , simplicem, explicatam,
et sine sophistica posteris. Quid? quorl, sic ex-
plicata doctrina, facilius invitarentur aliae natio-
nes? Nunc in tanta varietate quam pauci ex
doctis etiam nostra recte intelligunt? Ideo erit
nobis aliquando conventu, et quidem frequentiore,
opus. Convocandi erunt eruditi omnes , qui pro-
fitentur Evangelium. Sed tempus in consilium
de hac re adhibendum erit.
1) Pez. Coleri
Met.anth. Oper. Vol. III.
66
De Caesare et Gallo, si quid habes, quaeso
significes. Vaticinia de exitu belli non sunt ob-
scura. Apellum vos amisisse doleo. Apud nos
Doctor Augustinus simili2) morbo decumbit.
Christus servet eum et restituat pristinae valetu-
dini. Bene vale. Brevi ut spero erimus tecum
Milichius et ego. Meis verbis reverenter saluta
D. Osiandrum et D. TVenceslaum, et caeteros
amtcos,ajniJ13g c,g 01(j Xf^ I0JJI>|3
-9ol usa93no9 inummoD 9f>. hoi ^j&ifannog.
Qfii§9jl ,3&hr. 39 mubib r> .grp
No^l4£8. ,rc: jn eli»9j] t^in£fere lioc temp.) '
""'' '10. n
Hter. Baumgartnero.
^Epfst. lib. VI. p. S$Ui>.^ Hic ex antograpbo in cod. Mo-
-oiq nac. I. p. E£>. qg fiiuD eoibuJa t)uu
Llariss. viro, JJ. Hieronymo JJomgart-
nero, Senatori Noriberg. suo patrono
S. D. Utinam Deus et urbi vestrae et universae
Germaniae pacem concedat; deinde, si reprimi
Tyrannis aliter non potestj opto, ut Centauri,
qui non vobis tantum, sed omnibus bonis ubique
sunt inimkissimi , furoris sui poenas dent. Nulla
in tota Gcrmania natio est tam infesta nostrae cau-
sae ojqtisq ol <pQayy.ix.ol Innelg. Itaque si opus
eritarmis, simus bono animo. Nam illi dovhoi
twv H&iakoXaTQwv non vincent. De meo hospite
quod scribis, doleo sane , sed non magis vobis
dicitur infestus esse, quam toti nostrae causae.
Scripsissem ad eum multo ante his de rebns, si
arbitratus essem me aliquid promoturum. Dici-
tur, tov ItQta tov adeifpov tov aQ%ovTog respi-
cere; quem si amat, nescio quomodo eius fratrem
amare possit, nedum nos. De mea in ducatum
TVirienbergensem profectione nihil habeo certi.
Vocatus sum de Principis sententia, sed amico-
rum iiteris. Nec ego usquam tali tempore quic-
quam ambio, etiamsi hic sane dura conditione
vivo, sed si quid potero usquam facere, quod vi-
debitur profuturum Ecclesiae, nihil habebo prius
aut antiqnius. De mea erga te voluntate ita sta-
tuas velim, tuam autoritatem semper apud me va-
lituram plurimum; quare gratissimam mihi puta-
bis tuam in scribendo assiduitatem. Neque de An-
glicis rebus, neque de TVirlenbergicis, quid-
2) Pez. mendose : eodem.
67
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
68
quam adhuc constitui, neque quidquam consti-
tiKtnr*- xiisi prius collocutus fuero vobiscum.
liene vale ).
r§ *>jr.j'uitiv Diipsb eiri f <PLfo7i7Tog"
: ;
No. 1419.
(10. Maii, Lipsiae.)
)J2iqo
>MA"i\^x3 J9 C
/. Ionae.
iu/>/. .eidfjb fnf>in9v
Epist. lib. V. p. 26 sq. 0§(Jjj .ejjieafom idiJ Jiis
/i**/o /on^.
S. D. Heri a coena Lipsiae ') accepi ex Argentina
allatas literas, tisqI svx^QtGTiag, quas, quia hoc
putabant nuncii referre suae causae, ad te mitto,
ut ex eis clarius intelligas, ad quid veniat legalus,
quaque de re acturus apud vos. Vides illis esse
incerta omnia de novo isto dogmate. Quare opta-
rim et diligenter et minime contumeliose eis re-
sponderi, si fortasse vellet Deus huic vulneri in
Ecclesia mederi. Tu scis, quid praeceperit Ti-
motheo Paulus, ut eos, quos spes est convalitu-
ros esse , placide tractet. Atque id facit profecto
in privatis scriptionibus fere Lutherus. Accepi
et a Micyllo literas, quibus respondi; videtur
cupere redire, et quae detinent Francofordiae,
facile explicabuntur. Ego scribo illi, liberatos esse
Professores Oeconomia. Et nos non hoc agere,
ut mox inde avolet, sed tantum, ut certum tem-
pus constituat veniendi. Eadem ut tu scribas,
quo plus fidei meae litterae habeant, volo. Sa-
luta D. Martinum meo nomine. Vestris precibus
me commendo. Commendo tibi meam domum.
gftitmod).
Philippus.
No. 1420. (ll,J\laii, Lipsiae.)
Iohanni ministro.
Epist. lib. II. p. 590. (ed. Lond. lib. II. p. 621.).
I ohann i ministro suo.
• D. Hic tabellarius nuncius ducis TJ irteber-
gensis literas mihi attulit et ab ipso Principe hu-
manissiiiie scriptas et ab amicis. Nuncium volui
*) Alia manus adscripsit: anno 1536. (exhibitum in Lib. VI.).
1) ubi erat in nundinis. Lutherus epistolas Argentinenses ac-
cepit d. 11. Maii. Vid. eius epist. ad Capitonem d. d.
12. Maii.
f Es
ger
istuc proficisci. Nam hic respondere non potui.
Commendo eum meae uxori ettibi, ut domi no-
strae cibum capiat. Lectuin etiam ei curabis.
Crispus eum volet apud s,e retinere, Nos cras
f, ,.ijii ,)uuc ljjaufc , jjjijj i^xtpi ,niii'Jtbli ,
Deo volente lter lngredtemur. .Literas, quas ad-
didi, reddas domino Doctori Ionae. Tbv JExoz-
tov salutabis, ac dicas ei me coram responsurum
esse. Bene et feliciler vale, et suaviolum meis
verbis dato meae m<A^^g^t^nae. Die Iovis.
'<»^' JQ3«;lq tdim so ailli m , pm/ji.-lqma fi
i>ui oimsb
No. 1421. iwp ~ 12. Maii. (Lipsiae.)
Erasmo Roterod.
',% autographo Melanlhonis in biblioth. Academiae Ar-
entoratensis mihi descripla a Clar. Slrobelio.
\i Dorr hnjJjTnrgob rrujioyon iri:
Viro Clarissimo I). Erasmo Roterodamo,
patrono suo observandissimo*) ,
S. D. Etsi in proximis literis mecum expostulas,
tainen hoc gratum fuit, quod suspicionem mihi
tuam ipse significasti, idque interpretor iridi-
cium esse singularis benevolentiae, praesertim cum
extent in ipsis literis etiam quaedam non obscurae
notae optimae erga me voluntatis tuae. Quan-
quam autem satisfacere tibi cupio, tamen non
utar longa purgatione; nam pro tua excellenti
prudentia in his literis facile prospicies animum
meum, et humanitatem tuam esse tantarri statuo,
ut satisfieri tibi non difficulter sinas.
Primum igitur ad te ipsum provoco, qui
cum acutissime iudices, facile potes existimare,
quos in illo scripto locorum saepius reprehendam.
Ov yo.Q r'ido[iai , ovds GTSQyuj axvQOAoyiag xai
(pogTizcoTtQoig naQado^oig tojv fjftsdanwv, xal
onovdaQoj iv tioIXois doyfiaoiv svoprj/uoTSQa Is-
ysiv j yxCi ovy. aviv xivdvvov. Ea est enim pro-
pemodum iam aetas mea, ut non sit mihi igno-
scendum, si ad has materias tractandas non affe-
ram aliquanto plus curae ac studii quam antea.
Et tamen si quid mitigo, id facio non studio re-
prehendendi, quod a mea natura alienissimum
est, sed ut imperitis, si qui nostra legant , con-
sulam. In te vero nusquam incurrere volui, cu-
ius et iudicio plurimum tribuo, et magnifacio be-
nevolentiam. Ac vides, me quaedam a te mutuari
in ipsa dogmatum diiudicatione. Neque tam in-
i
*) Responsum Erasmi habes infra d. 6. Iun.
69 EPISTOLARUM
epte procax sum, ut cupiam mihi plus accersere
certaminum. Video etiam quantum sit discordia-
rum publicarum , quas qui mngis inflammare stu-
dent riavis subintle rixis excit.itis, illi, ut aliud
nihif dicam,' lprile afaer^ffecti sunt, quam ego
sum , aut quam postulat ecclesiae utilitas. Quod
vero scepticos nomino , vides ipse quid dicam.
In articulis fidei, in promissionibus et commina-
tionibus requiro certam assensionem, in quibus
tu quoque requiris. Si quae sunt disputationes
extra scripturam_j in illis et mihi placet tnt^BLV
more Academicorum. Hic quid pugnet cum tua
sententia, ne nunc quidem video. Agebam enim
hoe ipsum, ut significarem, incertis et absurdis
opinionibus non applaudendum esse, sed quae-
rendam esse firmam doctrinam et utilem moribus
ac pietati. Deinde toties profiteor, me nec auto-
rem novorum dogmatum nec suffragatorem esse.
Sed collegi communem doctririam religionis quam
potui siinplicissime, ne nostrorum quidem para-
doxa defendens. Longum autem esset recensere
causas, quae me etiam invitum coegerunt, ut illa
tum congererem, turn ederem , tametsi hoc qui-
dem tempore, in tanta opinionum confusione,
existimo non inutile esse, aliquas m hoc genere
seu methodos seu summas mediocriter scriptas edi,
quae regiones indicent doctrinae ecclesiasticae.
Cum autem praefatus sim , me de rebus ipsis
libenter secuturum iudicia eruditorum, satis ap-
paret, me non ferre aliis leges, ut defendant opi-
niones, a quibus abhorrent. Habes brevem et
simplicem purgationem. . ,lu
Addam etiam rhetorico more deprecationem.
Possem multos certissimos testes allegare meae
erga te observantiae. Etenim non solum vene-
ror te propter vim ingenii, excellentem doctrinam
et virtutes tuas, sed etiam in plerisque controver-
siis iudicandis meam opinionem ad tuam senten-
tiam libcnter adiungo. Quare te rogo, ut hosti-
les de me suspiciones abiicias, tibique persuadeas,
me et auctoritatem et amicitiam tuam facere plu-
rimi. Dc scriptis contra te hic editis quod fuerit
meum iudicium, eo nihil hic dico, quia non so-
lum propter privata officia , sed etiam propterea
displicuerunt, quia talia scripta sunt inutilia rei-
publicae. Neque hoc iudicium meum dissimulavi
unquara.
Quidam studiosus hic adiutus a me dialogum
adornavit adversus Duletum. Etsi enim non ora-
tione tantura castigari Duletum oportuit, sed
LIB. VII. 1536. 70
!
multo magis de Saxo voluit Zoilum praecipitem
dari propter extremam impudentiam, taraenrin eo
confutando existimo studiosos utiliter pomere ope-
ram, quia, cum luas laudes colliguiit^iimulla ex
omnibus disciplinis deque varietate generum di-
cendi sunt commemoranda.
Reddet tibi hanc epistolam iuvenis eximio
pudore praeditus, Gryneo et Gelenio satis^ notus.
Videre te voluit ac salutare. Huic affectui hone-
stissimo veniam dabis. Nam praeter haec non
erit tibi molestus. Rogo, ut ei aliqriid ad me li-
terarum des, ex quibus intelligam, te mihi pla-
catum esse. Die 12. Maii. *) Bene et feliciter
vale.
I IA
IJjp
Phiiippus Melanthon.
No. 1422. •
(fere 1 5. Maii.)
Vito Theodoro.
Epist. lib. VI. p. 437. — Ilic ex autographo in cod. Mo-
nac. I. p. 391.
?>02 aoup
Viro optimo, D. Vito Theodoro, Noriber-
gensi, suo amico praecipuo
S. D. Pieversus ex Nundinis invenio dorhi lite-
ras Capitonis ') , in quibus promittit venturos esse
ov/Lijnvazag suos, ut voluit Lutherus, sed quia
sero perlatae sunt literae, Lutherus petit, ut,
cum Isenacum venerint , pergant usque ad Grim-
mam. Eo Dominica vocem lucunditatis pollice-
tur se quoque venturum esse. Ego, mi Vite, mi-
rifice angor animo. Nihil est, nisi novum clas-
sicum maioris discordiae. Hic morbus non potest
subito curari. Sed oro Deum, ut respiciat Eccle-
siam et liberet eam ab omnibus scandalis. Bene
vale et rescribe. 2)
■f Philippus."
No. 1423. l5.Maii(h. a.?)
Pastori cuidam,
Manlii farrag. p. 275 scj.
Amico cuidam Pastori.
S. Credas mihi hoc, reverende domine Pastor,
vere affirmanti, me summa voluptate fuisse ad vos
*) Lipsiae in nundinis.
1) Vid. Lutheri ep. d. 12. Mai. 1536.
2) Alia manus adscripsit: anno 1536. (exhibitum in Lib. VIA
5 *
71
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
72
accessurum, ttt et nostrae non fucatae coniunctio-
nis testimonium publice ederem, et, quod collegae
tuo officium, id etiam tibi aequaliter deberi a me
et promptissime ac mcrito tuo praestari ostende-r
rem, et simul avulsus ab occupationibus respi-
randi aliquantulum pauculos dies et recreandi
me vestris dulcissimis sermonibus mihi sumerem.
Sed simul ingruerunt hisce paucis diebus tot ne-
gotiorum fluctus, vel aestus potius, praesertim
post adventum ducum Pomeranicorum *) , ut
mihi uulla ratione sit integrum hoc teinpore abs-
cedere; imo ne quidem tantum mihi nunc vacui
temporis conceditur, ut illa ipsa impedimenta oc-
cupationum recenseam atque me de absentia satis
purgare queam. Fretus autem candore tuo, quem
novi, sicut scio tibi adventum meum gratum fu-
turum fuisse, ita non dubito te etiam non venienti
d aturum esse veniam, et nihil inde mali suspica-
turum. Quod igitur solum nunc absens possum
et tuae pietati debeo, praestabo sedulo, ut arden-
tibus votis vobis in auspiciis istius coniugii filiae
honestissimae tuae assistam; et Deum orem, ut
illud largiatur rsoyd/ttoig faustum, fe|ix, laetum,
foecundum et salutare. Addo etiam exiguum mu-
nusculum, quod filiae sponsae meo Tiomine et
filiae meae cum pia salutatione offeres; et me
amplissimo Senatui quoque vestro excusabis, et
gratias ages pro testificatione suae erga me beni-
gnitatis. Deus pater, et Dominus noster Iesus
Christus, cum spiritu suo sancto adsit vobis ac
nobis omnibus. Datae raptim idibus Maii. Cu-
pio reverenter salutari collegam tuum, dominum
N. N. et consules utriusque oppidi.
—
No. 1424.
16.Maii (h.a.?)
ue. dturz.
Epist. lib. VI. p. 264. — Hic ex Mel. autographo in cod.
Monac. I. p. 311., e cuius scriptura intelligitur, epistolam
non ante annum 1536. esse scriptam.
Clarissimo et optimo viro D. Georgio Stur-
ciadae, Doctori 3fedicinae, amico suo
praecipuo
o. D. Galenus prodiit Basileae1) excusus niti-
dissime. Quare publicis studiis universae Philo-
*) Duces Pomeranici advenerant ad nuptias celebrandas. Vid.
epist. d. 19. Febr. , videnturque d. 15. Maii Vitebergam ve-
nisse. Alio tempore Duces Pomeraniae Vitebergam venisse,
legere non mernini.
t) Galeni opp. Basil. ap. Andr. Cratandrum, mense Mart.
.529. fol., iterum Basil. 1531. et 1536.
sophiae gratulor. Nam Galenum ego quidem iu-
dico non tantum rei Medicae, sed etiam reliquae
Physices optimum autorem esse. Haec eo scribo,
ut dulcissimos liberos tuos in tanta occasione ad
Graecam linguam assuefacias. Hic iuvenis Erfor-
diam profectus est, cum audisset ibi aliquem sui
usum esse posse. Bonis moribus est et eruditus
latineadeo, ut carmen feliciter scribat , attigit et
Graecas literas. Quare poteris eum commendare
iis, qui eius usuri siint opera, idque ut facias
rogo, quatenus sine ulla tua molestia2) facere po-
tes. Bene vale, Vir optime. 16. Maii.
.> ohi ii) fPhil. Melanthon." ,a
b,it)qo)iu;n.p f esbi / -■ ■■■■■■ ■:i.i5ae>n:
:WA: .mr.^'
No. 1425. (h. t. ?)
~"~ "■■flavmlum i^,tfo kem»w,mn9 zt,\m^n~m~zm
ul eoiaoloiq ^clioLasticiS,
Ex Steph. Riccii Miscell. no. XVII. et cod. Basil. 39. p. 63.
Iniimatio P. M. de Epistola D. Pauli ad Ro-
manos praelegenda. (1536. 14. Cal. Septemb.)
In secessu Ienensi aliquot capita Epistolae ad Pio-
manos pro mea mediocritate tractavi. Postea cum
huc rediissem, quia schola nondum convenerat,
duxi aliquantisper differendam esse reliquorum
capitum enarrationem. Quare interim praelegi
Colossenses, et quidem locum de Iustificatione
integre tractavi et quantum potui sine Sophistica.
Nunc redire ad epistolam \ Pauli " ad Romanos scriT
ptam constitiii. Etuthi, qui priora capita non
audierunt, tamen seriem disputationis intelligant,
breviter repetam superiora et iterum ab initioex-
ordiar. Asvteqcli (poovTidzs oocpajzeQcu, inquit
Euripides. Ideo repetitiones sunt utilissimae.
Ac videtis in quibusdam horridioribus materiis
quam multa mollierint et explicaverint repetitio-
nes nostrae et crebrae agitationes. Me quidem
non poenitet easdem materias saepe retexere J).
Et hunc morem in studiis plurimum prodesse
scitote. Deo dante cras hora 8. incipiam praele-
gere epistolam ad Romanos. Vitebergae, (l5.CaI.
Septbr. 1536.) 2).
2) Lib. VI.: modeslia, ex mendo.
1) Cod. relegere.
2) Riccius diem et annum bic non babet, sed cod. Basil.
Quanquam dies auctoritate Riccii et Codicis satis certa vi-
aen potest , tamen pulo et Riccium et inscribentem banc
scbedam codici Basil. diem ex sua opinione addidisse. Pri-
73
No. 1426.
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
74
20. M
an.
I. Ionae.
Epi>toI. lib. V. p. 2 sq.
ulJ
Iusto Ionae.
S. D. Hodie mane literas vestras accepimus.
Etsi autem eramus hodie domum redituri, tamen
detinuerunt nos quaedam officia aulica*). Sed
cras mane hinc abibimus. Dedimus literas Prin-
cipis rninistro D. Doctoris Benedicti , in quibus
scribit D. Praefecto, ut curet hospitium venienti-
bus hospitibus**). Christus faciat, ut hic con-
gressus prosit Ecclesiis. Vides, quantopere cu-
piant videre Witebergam. ISec dubitavi, quin
ita essent affecti. Scripsi tamen hodie etiam lite-
ras mittendas Grimmam, ut, si mutarint consi-
lium , tamen scirent, nos obviarn profectos fuisse,
ut Witebergam ducerentur. Bene vale. Sab-
bato Tiob irjg zvQiazrjg Vocem Iucunditatis 1536.
<£>ili7i7iog.
1
No. 1427.
25.Maii.
Hier. Baumgartnero.
Epist. lib. VI. p. 91. — Hic ex autographo in cod. Mo-
nac. I. p. 65. , quod , ut adscripsit Baumg. , Noribergam
aHatum est d. 8. lun. 1536.
Clarissimo viro^ D. Hieronymo JBom gart-
nero, Senalori Noriberg. suo palrono
^. D. Adolescentern Sebastianum *) tuis literis
mihi commendatum adversa valetudo iterum cogit
I
mum enim eo ipso tempore, quo haec scripsisse dicitur, vi-
delicet d. 16. vel 17. Aug. , iter fecit in Palatinatum, e quo
d. 5. Nov. denium reversus est dom.um. Quum igilur iler
longius inslaret, vix Mel. epistolam ad Romanos ab initio
enarrare coepit. Deinde ipse dicit, se post reditum suum
(d. 11. Febr.) interim legisse epist. ad Coloss. , et quidem
ut tractaret locum de iustificalione, bocque fecisse, quod
nondum oinnesscholasticiconvenissent. Quum autem mense
Martio, Aprili et Maio facile id fieri potuerit, (festum Pasch.
illo anno fuit d. 16. Apr.,) staluendum esl, Melanthonem
aut fere exeunte Maio haec scripsisse, aut post reditum ex
patria , mense Novenib. , ila ut pro Septbr. scribenduin sit
Decbr.
*) Videtur Torgae fuisse.
**) Bucero, Capitoni et aliis, concordiae in doctrina de
coena sacra faciendae venluris. Prinium Grimmae cum
Lutbero convenire conslitutum fuit, sed niutato consilio
recta Vitebergam profecti sunt. Vid. Seckend. hist. Luth.
111. p. 129.
1) IJellerum?
redire in patriam. Et habet ipsos Medicos auto-
res -j-eius" consilii, ne quid fingi ab eo putes.
Ipse animadverli hunc nostrum aerem his, qui ad
phthisin idonei sunt, parum salubrem esse; nec
tam accuso vicinas paludes, quarum vapores ali-
qui putant in causa esse, quam quod iudico aqui-
lonibus torreri nimium sicca corpora. Dedi ita-
que literas huic iuveni, ne mores potius, quam
valetudinem, discessus causam esse arbitremini.
Sunt hic Capito etBucerus, et alii quidam
qui sane infiectunt sententiam suam mol trjg et-
XaQiorlag, 1] jlwgttjqiov tov Gwf,iaTog xal difxa-
Tog tov Xqiotov, sed nescio an sanari tantum
scandalum hoc consilio possit. Nostri nihil pa-
ciscentur curii eis, ut arbitror, et causas facile
poles divinare. Bene vale. Die ascensionis Chri-
sti 2).
tPhilippus.,,
•
— . ' ' ■ ' ■■ '
Philippo Landgravio.
26. Maii.
In Kuchenbeckeri Analectis Hass. T. IX. p. 425 sq.
£)em £)urd)teud)ten £od)a,ebornen gurften unb §errn,
£errn $)fjilipps Sanbgraoen 0u ^effen,
©raoen gu (5at|enelnbogen,
meinem gndbicjen Jperrn.
£)urd;Ieud)ter <£>oc$>cjeborner gurfi unb £err.
(J. %. ©. ftnb meine arme ©icnfi tn Unterttjdnifeit $u=
oor. ©ndbicjer gurjl unb #err. SSiemol nod) nid)t
enttid)S 5tt)tfd)en Doctor Luthern unb ben Predican-
ten oon ©trafiburg unb ^w anbern gefjanbelt , f)ab
i&> bennocl) an (g. |. ©. biefe @d)rift meinem gunftis
cjen £errn Doctor lonas cjeben, ©. §. ©. untertf)d=
nigtic^ an^etcjen, t>a$ beibe £l;eil nod) ganj freunblid;
ftd) mit einanber unterrebt, oom (Sacrament be§ 2eib§
unb 23(utg Gfjrifti, oon ber Sauf, unb oon ber Abso-
hdio. SBtr ejebenfen aber nicjjt entticf) ju fd)liejjen,
fonbcrn baSjenig, fo mir unter mi disputiren, foll an
bie anbern Predicanten, unb auforberfl an d. %. ©.
aud) gctancjen, bamit nit groper Uneinicjfeit gubefafc
ren, unb nad; SBottenbung biefer Disputation mU tci)
& & ©. 23erid)t aUer ^anblung gufdjrciben, fo f)ojf
td) Martinus Bucerus merbe auci) auf bem SSieber^
2) Alia manus adscripsil ann. 1536. (exhibitum in Lib. VI.)
75
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
76
roege ftd) ju <£. %. ©. «erfugen. <S. $. ©. banf id)
untevt^dniglid) »on roegen ber gndbtgen SSertrojtung
Eobanum belangent); mit CnSl eben roitl id) aud)
roeiter t)anbeln , unb bitt @. $♦ ©. n?otIe metn gndbfcjcr
^)err fepn. ©ott bematjr <£. % ®. Datum SBiteberg
SrettaaS nad) Ascensionis 1536. " ., "
untertfyanigev Stener
Phitippus Melanthon.
No. 1429.
.«o^ mu\ov\uuVim is mt)S\o\i
29. Maii.
Formula Concordiae. $
Edila in opp. Lutheri, et in Mel.Consil, lat. P. I. p.253sqq.
— Contuli apographon Duci Saxoniae Electori missum,
in Tabul. Vinar. Registr. H fol. 97. no. 41. — Eclila
etiam Lipsiae 1562. et a Crellio in Articulis TWgensibus
anno 1574. — Formulam pacis conscripsit Melanthon ;
caetera , quae ad Wilebergensium Theologorum cum
Bucero actionem spectant, quaere in opp. Lulheri.
I
Concordia inter Doclores TVittebergenses et Do-
ctores civitatum Imperii in Gcrmania superiori.
De praesentia corporis et sanguinis Christi in
Coena Dominica. Scripla iussu et rogatu utrius-
que partis a Ph i l ipp. Me lant h. Anno
Christi 1536.
Audivimus D. Bucerum explicantem suam et alio-
rum, qui una adfuerunt, sententiam de Sacra-
mento corpOris et sanguinis Christi hoc modo.
T ri ,/mrr t lnimoU
I. ! &» *
Confitemur iuxla verba Irenaei, constare
Eucharistiam duabus rebus, terrena et coelesti.
Itaque sentiunt et docent, cum pane et vino vere
tt substantialiler adesse, exhiberi et sumi cor-
pus Christi et sanguinem,
II.
Et quanquam negant fieri transubslantia-
tionem, nec sentiunt fieri localem inclusionem in
pane, aut durabilem aliquam coniunciionem
exlra usum Sacramenti: tamen concedunt sa-
cramentali unione panem esse corpus Christi,
hoc est, sentiunt porrecto pane simul adesse et
rere exhiberi corpus Christi. Nam extra usum,
curn asservatur in pixide aut ostendilur in pro-
cessionibus , ut fit aPapistis, senliunt non ad-
esse corpus Chrisli.
»*icn9-g^Kl9jjr// ioJaotl amorltrjj errnxiicM
Deinde hanc inslitutionem Sacramenti sen-
tiunt valere in Ecclesia, ntc pendere ex digni-
tate ministri ^t^ufffinitfvrtlQitpre sicut Pau-
lus ait, etiam indignos rrtfwrfyc&rw, ita^tkti\int
porrigi vere corpus et sanguinem Dominif etia.m"
indignis , et indignos sumere, ubi servantur
verba et iftslitutio Christi. Sed tales sumunt
ad iudicium, ut Paulus ait% quia abutuntur
Sacramento, cum sine poenitentia et sine fiide eo
^m&rwlMm wittkfftPpPfitiumtfst, uttespetur
illis applicari benejiciaChristi\ttfiieri eos mem-
bra Christi", et ablui sanguine Christi, qui
agunt poenitentiam et eriguht se fide in Chri-
sium.
Cum auiem pauci conveherimus , el opus sit
ulrinque hanc rem ad dlios concionaiores etsa-
periores refierfe, nondum ticet nobis de concor-
dia pacisci, priusquam ad alios retulerimus.
Cum autem omnes projiteantur , se tuxta
confessionem et Apologiam Principum Evange-
lium profitenlium in omnibus ariiculis sentire
-s\\)\m vfrW^oo^ -eiiir.xo zann !r>9«o frj.,eii/fiq ^fD
et aocere velle, maxime cupimus sanciri el con-
slitui concordiam. Et spes est nobis, si reliqui
utrinque ita consenserint, solidam futuram esse
-iVjiV j.OuOtU i\\V\*\0?.C\\ OiCA W/i J
concoraiam.
.*uiUUAm"£Y>«u \\\\> \u mw»T\^ hujv. ?.\uv.i
anovbtt ss\u Vvu\ SubscripserniiA\ v\?m>\c\ >\juu,s\\
D. Wol%angus Capito minister Ecclesiae Ar-
~ni %£iftinensis/ n-T'"I1(l^ i0 fcppfi >-^ ihsijl 8rjtt.ii9'?
M. Martinus Biicerus minister Ecclesiae Argen-
_n' tinensis'. ^ ^4 ^? ?\\w\v
Lic. (?) Martinus Frechlus Ecclesiae Ulmensis
in verbo rninister, -j-Licentiatus1'.
Lic. (?) Iacohus Ottherus fTheologiae licentia-
tus", minister Ecclesiae Eslingensis.,uV
M. Bonifacius Lycosthenes Ecclcsiae Augusta-
'v^' nae minister in verbo.
Wolffgangus Musculus Ecclesiae Augustanae
minister in verbo.
M. Gervasius Scholasticus Memmingensis Ec-
clesi.ie P;tstor.
-
M. Iohan. Bernhardi Francofortensis Ecclesiae
minister.
Martinus Germani Furfeldensis Ecclesiae mi-
nister.
M. Matthaeus Aulberlus Pastor Ecclesiae Fteut-
lingensis.
Iohannes Schradinus Diaconus Reutlingensis.
77
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
78
Martinns Lutherus Doctor Wittebergensis. ,
**Iuslus Ionas D.^o\iuV\U*u 'mftA aWnCY
i^par Cruciger D?- ,wwV»2L*fl <raW* \^\\
tfcVhtoftWs »^^hagHis^\nferM>. *^w^ $**
Philippus Melan&tftfF *on^\Wi mwh <\\n*i.v\
Iufctus Menius Isenacensis.
Fridericus Myconius GothensisV
f D. Urbanus Piegius, Ecclesiar. Ducatus Lu-
«utmtiebnrg. Superint. ' k> *-
tt Cte&rgius Spaltffirms\ ^teiib.*$k*:l, &mm^
™Bfoitysiu| • Melanam^Wter ecctWa^ *j8s)»&-
-wMAlensis, et alii muhi>)A)«^ VtoAU^» a\V\
.uu rtiiin&) 3*\\w%s\w2. \u\<\w i% t'"\UV\\\v3 *n<\
-\-\i\0 m s\>^ ^ ®i Baptismo.wn\naVi«ao^ inw^»
De baptismo infantium omnes sine dubio
consenserunt , quod nece.sse sit infantes bapti-
zari. Cum enim promissio salutis pertineai etiam
ad infantes , et non pertineat ad ilios^ qui sunt
extra Ecclesiam, necesse est eam applicari in-
fanlibus per ministerium, et adiungere eos rnem-
bris Ecclesiae. Cumque de talibus infantibus,
qui sunt in Ecclesia, dictum sit: Non est volun-
taspatris, ut pereat unns ex illis; constat infan-
tibus per baptismum contingere remissionem pec-
cati originalis et donationem Spiritus sancti,
qui in eis efficax est pro ipsorum modo. Reii-
cimus enim crrorem illorum , qui imaginantur,
Infantes p/acere Deo, et salvos fieri sine actione
aliqua Dei, cum Christus clare dicat: Nisi quis
renatus fueril ex aqua et Spiritu, non. potest in-
Irare in regnum coelorum. Etsi igitur nos non
inielligimus , qualis sit illa actio Dei in infan-
tibus: tamen certum est, in eis novos et san-
ctos motus effici, sicut el in\Iohanne in utero novi
motusfiebant. JVarn etiamsi non est imaginan-
dum, quod infantes intelligant: tamen illi mo-
tus et inclinaliones ad credendum Chrisio et di-
ligendum Deum sunt aliquo modo similes moti-
bus fidei el dileclionis. Hoc dicimus , cum in-
fantes dicimus fidem habere. Jdeo enim sic lo-
quimur, ut iiitclligi possit, quod infantes non
fiant sancli et salvi sine actione divina in ipsis.
Quamquam igitur mos esl alicubi,, ut ccrtis
diebus publice administretur baptismus: iamen
docendi sunt homines , si quid periculi est vitae
infantium: ut eos interim baptizari curent, et
quod minisiri debent talibus itnpertiri bapti-
smum.
Mirbcir -
ut in Eccle-
l)e aosoluiione optant omnes ,
sia etiam privata absolutio conservetur, et pro-
/ i r ■ /• ,11
pfer conso/ationem conscirntiarum, el qiua valae
utilis est Ecclesiae discip/ina illa, in qua priva-
tim audiuntur homines , ut imperiti erudiri pos-
sint. JVam profecto tali coltoquio el examine
opus est rudioribus. JSeque ideo vetus confessio
el enumeratio delictorum probanda aut requi-
renda est3 sed collo^uium illud propter absolu-
tionem et institutionem conservelur. Subscripse-
runt omnes ut supra. Actum et finitum secunda
feria post Exaudi, 29. Maii, Anno 1536.
Buceri exhortalio ad Collegas.
Iam concordia in eo confirmabitur et rata
erit, si ita, ut habent hi articuii (scilicet de coena,
de baptismo et absolutione), vere sentiamus, et
bona fide quisque nostrum doceat. Et quantum
,ad articulum Eucharistiae attinet, oportebit pleno
ore ut errorem damnare, docere nihil, quam
panem et vinum, in sacra coena dari et accipi, dum
illa iuxta verbum Domini celebratur: item affir-
mare et docere, veritatem Christi esse, dari et
accipi vere in sacra coena verum corpus et verum
sanguinem Domini, ut dictum tamen est, non
unitum naturaliter cum pane, nec inclusum in
pane localiter, nec in cibum ventris. Denique
veritatem Sacramenti huius , ut Verbi Dei et Sa-
cramentorum omnium, niti verbo et institutione
Domini, non meritis hominum vel sumentium
vel praebentium: Iudicium autem*) sumere, qui-
cunque Sacramentum indigne sumunt.
Haec ergo qui vera esse agnoscit, et bona
fide sic docere instituit, subscribat et praestet,
quod se facturum recepit : qui minus , illi nos of-
ferimus ad respondcndum amice ad omnia , quae
eum a subscriptione remorari possunt.
Articulorum Concordiae praecedeniis de prae-
sentia corporis ct sanguinis Domini in sacra
coena declaraiio, quam habuit M. JB ucer us
Argentinae in nundinis coram multis fra-
\s\vV tribus.
I
Duo hic exprimuntur. Primum csse in coena
duasres, terrenam el coeleslem, hoc est , panerii
et vinum, corpus et sanguinem Domini, koc est,
Dominum lesum ipsum. Allerum adcsse, ex-
*) Pez. natem.
79
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
80
hiberl et sumi corpus Christi et sanguinem cum
pane et vino , idqut vere et substantialiter.
Prius ideo ita expressum est, ut pateret nos
noii sola signa, panem etvinum rem terrenam in
coena agribsoere, ut de nobis multi suspicati sunt.
Nec D. Lutherum cum suis docere, Christum cum
elenientis panis et vini uniri naturaliter, aut ex-
hiberi ea ulla ratione seculi praesentis. Res coe-
lestisest, coelesti ratione exhibetur. Unde nihil
hic miaginandum de mutatione aut inclusione
loci, nihil de infirmitate evanidae conditionis, vel
nostri, qui haec mysteria sumimus, vel Symbo-
lorum , quibus sumimus. Agit Dominus nobis-
ctfttr, *tpii in corpore degimus, pro modoimbecil-
litatis nostrae. lYl ' 11
Alterum , quod hic exprimitur, adesse, ex- \
hiberi et sumi corpus Christi, eadem de caussa
positum est, ut exprimeretur et distinctio; inter
Sacramentum et rern Sacramenti, (nam positum
est cumvpane et vino,) et vera hic veri Christi ex-
hibitio, qua de caussa adiecta Sunt haec verba:
adesse et exjiiberi. Item vere et substantialiter,
qmbus omniDifs' niruT 'aliiid sigriificatur, quam
veram esse in sacra coena et ipsius Christi exhibi-
tionem, quae quidem opus Christi est, sed uti-
tuf ad haric Christus ministerio ministri.
»
•ofir ifnmon
! r « ;/ f : A I ,
rrjp5 oibrid I roVi
[JfI9I'I1
Hic articulus totus positus est ad excluden-
dam superstitionem Papistarum, ad quam incli-
nare quibusdam visi sunt hi, qui praesentiam
Christi in coena asserunt. Nam et ex ea supersti-
tione vulgus imaginatur circumscripticiam quan-
dam Christi praesentiam Aib speciebus panis et
vini, quamdiu illae supersunt, et eam per se sa-
lutarem. Unde tanto studio accurrunt, ut Sa-
cramentUm videant, externo cultu venerentur,
contra omnia incommoda circumferant, nihil
soliciti de usti Sacramenti vero, ut illud sumen-
tes Christum in se magis magisque vivenlem ha-
heant, et vivant in ilto, beneficiumque mortis
eius digne celebrent. ^bnsj mrlkjj j^ mti\ll&f)
Negamus ergo diserte tria, transubstantia-
tionem, localem inclusionem , extra usum legi-
timum Sacramenti etiam Sacramentalem con-
iunctionem Christi cum Symbolis. Ne autem vi-
deremur non satis plene agnoscere Sacramen-
tum hoc esse communicationem corporis et san-
guinis Domini, ut illud Pkulus vocat, et verba
Domini, accipite et manducatc, hoc cst corpus
meum, elc. Solide credere, unionem et exhibi-
tionem Sacramentalem voluimus iterum solide ex-
primere. ni io £di9/ ismp Jrifjimu
Unde positum est, porrecto pane verepomigi
corpus Domini, eic. Ideo dici panem hunc esse
corpus Domini. Dicente namque Domino, cum
panem praeberet, accipite et manducate, hoc est
corpus meum , etc. clarissime patet , iussisse eum
a se accipere cum pane et mnnducaEe etiam cor-
pussuum, ipstim et veraninK, non>figuram eiuSiaut
imaginem tantum. Addit enim, quod pro vobis
traditur. Ergo vere corpus Domini praebetur et
accipitur. rdrup f ajjnl»;a mudisv Us immoCI
9tth rnsbfnp Jnnibrffl mlT &jJfcb»tt> fev inteb
rnjUiuu/p ThnnrihHn iidtfhijlh mij'j id .obiiiiif
In tertio quoque articulo duo exprimurjtur.
Primum , Sacramenium Kuxharistiae consiare
eoc instit utione Domini, et non pendere ex digni-
tate ministri aut sumentis. Alterum indignis
quoque illud dari, et ab indignis sumi, non
symbola tantum. Hiuihny- \j, twa hi:
Prius positum est, ne videremur cum Ca£a-
baptistis plerisque Ecclesiam fraudare-veriitaie
Sadramenti propter indignitatem ministrorum vel
srimentium. Nam dum in Ecclesia Sacramentum
celebratur iuxta institutionem Domini, habent in-
tegrum Sacramentum , hoc est, Sacramentum et
rem Sacramenti, omnes, qui sunt in Ecclesia,
etiamsi ex ministris vel ex sumentibus intersint
indigni et perfidi, uti Iuaas intleriiiit coenae pri-
mae. De quorum tamen perfidia()L«cJesiae con-
stiterit, hi arceri his sacris debent.
"" Aiterum", ind ignis porrigi etiam cum pane
corpus Domini, et sumi hoc ab eis, positum est
propter verba Pauli 1. Corinth. 11. qui jcjiibjt^ m-
digne sumentes reos fieri corporis et sanguinis
Domini, et loquitur illic de iis, qui in Ecclesia
sunt et fidem Sacramenti habent, nec tamen cor-
pus Domini diiudicant, hoc est, donum hocChri-
r . ,. .;■ * oUvv'
sti non digne aestimant.
^«Omnino eriim tria genera hominum Sacra-
menta surnere possunt. Quidam qui ornnia hic
contemnunt et rident, qui prorsus impii sunt,
nec quidquam Domino credunt, hi nihil quam
panem et vinum agnoscunt et sentiunt, eoque nec
amplius percipiunt, quia pervertunt verba et in-
stitutionem Domini. Alii verbis hic Domini por-
rigentis corpus suum credunt, eaque fide Sacra-
mentum accipiunt, ut simul rem Sacramenti per-
cipiant, nec tcimen donum hoc Dei digne perpen-
81
EPISTOLARUM LIB. VII. 1556.
82
dunt. Hi ea indignitate reos se faciunt corporis
et sanguinis Domini, quae tamen sumere voluit, et
sumunt, quia verba et institutionem Domini am-
plectuntur: non manducantantemflrevera, ut Au-
gustinus ait, hoc est, non fruuntur plene hoc
cibo vivifico, quem in mentem non satis demit-
tunt. Tertii sunt, qui non credunt tantum in-
stitutionem Domini, et accommodant se illi Sacra-
menta sumendo, sed simul viva fide omnia expen-
dunt, considerant et amplectuntur, indeque vir-
tutem huius cibi solide percipiunt. Sic se habet
ctiam verbum Evangelii. Id ex se et institutione
Domini est verbum salutis, quibuscunque annun-
cietur vel credatur. Hoc audiunt quidam sine
omni fide; hi cum illud non intelligunt, quantum
ad ipsos attinet, nihil percipiunt, quam inanem
strepitum verborum. Alii credunt et intelligunt,
nec tamen rite in animo recondunt. Isti Evange-
lium etiam, ut verbum salutis est, audiunt, ac
ita in eo salutem audiunt et assumunt, sed dum
illud non satis digne excutiunt, et in eo meditan-
tur, sed elabi illud animo sinunt, frustra vero
verbo seipsos destitnunt: quo feliciter perfruun-
tur, qni illud audiunt corde perfecto, et perpen-
dunt digne, qui sunt tertii, et optimi generis au-
ditores.
Hanc Buceri declarationem articulorum concor-
diae Wiltenber gensis ex Synodo Basiliensi miserunt
Helvetii ad Doctorem ltutherumy qui ei non con-
tradixit . sicut nec confessioni cjc ea Sunodo ad eum
missae. Ad cjuam bcnignissimum eilis responsum ex-
tat Tom. 12. Oper. Oerm. Witt.
.jriyjyb 6ii3K2 <t)fi h ujc I
—
T-TTT.
tn /i irnue Jo , inmfoQ „ __ .. _
0. rA (29. Mau.)
I. Ionae.
9 tUumoCV ;
Epiit. lib. V. p. 99 sq.
nufto - . r nmod
lusio 1 onae.
S, D. Meministi nostram sententiam fuisse, ne
quid ipsi statueremus, sed rem extrahereinus et
ad alios referremus. Magnae causae fuerunt mei
consilii. Nam in utraque parte tanta est iudicio-
rum varietas, ut existimem has actiones nostras
incursuras in multorum reprehensionem. Et au-
lica iudicia nosti. Sed cum bona gratia discesse-
runt hospites. Articulos invenies apud ipsos.
Petent enim etiam subscriptionem tuam , ut ar-
bitror. JBucerus hic concionatus est.
Melasth. OrER. Vol. III.
v\w- ;De Anglicis rebus, si nescis, allati sunt ru-
mores plus quam tragici. Piegina posterior in
carcerem coniecta est cum Patre, fratre, duobus
Episcopis et nescio quibus aliis propter adulteria.
Hoc scandalum quales sermones praebiturum sit,
non ignoras. Audies totam rem cx Bucero. Le-
git enim literas ad me scriptas. Bene vale.
D. Pontano et Francisco dices salutem rneis ver-
bis. Sttontacjvuij ■->
sno&iffcmi rr/fi 9no Phihppus.
/97 (^inoijibno
No. 1431."«"
obom oaq
Henrico VIII.
31. Maii.
70
*)?:?<) !>c t ujji;
Manlii farrag. p. 163 sqq. Epist. lib. III. p. 9sqq. (ed. Lond.
lib. III. ep."5.).
p. 816.
Apographon in cod. fiav. Vol. II.
n
Serenissimo ac Inclyto Principi, Domino ac
I). Henrico octavo, regi Angliae, Franciae
et Hyberniae, etc. domino, capiti Anglicae ec~
clesiae post Christum supremo, JDomino suo
clementissimo,
»b. D. Inclyte ac1) serenissime Pvex. Non levi of-
ficii ratione adductus sum , ut huic Iohanni Stra-
tio, Plandro equiti, homini facundo et Ulyssea
quadam experientia rerum praedito, literas ad
K. M. T. darem. Cum enim mihi et Francisco
Vicecancellario ducis Saxoniae Electoris veteri
amicitia coniunctus sit, nobisque perspecta sit
eius integritas et fides, causamque itineris ad
Pv. M. T. probarem2): haud invitus tali amico pe-
tenti literas dedi. Eminet enim in heroibus3) ac
sapientibus principibus bonitas in primis. ldeo
rogo Px. M. T. 4) existimet, me non impudentia
aut arrogantia, sed fiducia clementiae tuae per-
motum esse, ut haec scriberem. Hic5) Stratiusy
natus equeslri loco in Flandria, primum eloquen-
tiae et studio iuris operam dedit; postea pervaga-
tus partim militiae partim literarum cupidine6)
Galliam et Italiam tandem se ad principes Polo-
niae et Hungariae7) contulit, qui eius opera in
1) Pez. et. (Idein antea ora. S. D.)
2) Pez. probem.
3) Pez. heroicis.
4) f«/, cod. Bar.
5) Pez. Nam.
6) Pez. cupiditate.
7) Cod. Bav. Polonicos et Hungarieos.
83
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
84
legalionibus et multis gravissimis causis usi snnt.
Magna8) in eo vis ingenii, et abhorrens ab ignavia.
Ideo maluit hoc genus vitae durum experiensque
laborum amplecti, quam domi in otio vivere9).
In Italia et alibi potentes Episcopi10) amplas ei fa-
cultatcs obtulerunt ; sed pontificum tyrannidem u)
-{-adeo,, detestatur, ut se cum illis coniungere
nolit. Quare incensus admiratione virtutis tuae
potissimum se ad R. M. T. conferre voluit. Sic
instructus est eloquentia, linguarum multarum
cognitione, experientia rerum, dexteritate inge-
nii, fide, fortitudine animi , ut in legationibus,
in togata administratione et multis rebus existi-
mem eum usui esse posse. Et operarn R. M. T.
offert, ac fidem promittit* Gum ailtem R. M. T.
bonis ingeniis maxime faveat, rogo, ut hunc Stra-
tium clementer complectatur. Semper magnis
regibus honestuin fuit, non modo cives doctos et
peritos, sed etiarn hospites experientia magna
praeditos complecti: ut apud Ptolernaeum fuit
Demetrius Peripateticus, apud Scipionem Poly-
bius. Quare R. M. T. hunc Stralium summa
cum reverentia commendo, ac12) rogo ut meas lite-
ras scriptas fiducia elementiae tuae boni consulat
R. Ml T. Deus servet R. M. T. incolumem et
florehtem quam diutissime, ut gloriam ornet Do-
mini nostri Iesu Christi. Die ultima Maii , anno
1539. u)
No. 1432.
Marsthofius ad Cosmium.
Manlii farrag. p. 462 sqq.
p. '24.
Apogr. in cod. Zeltn. Dresd.
D. I oanni C os mio Sebastianus Ma rst-
hovius*).
S. D. Postquam veni in Germaniam, duxi ad
te, quamprimum nactus essem tabellarios, scri-
bendum esse et de meo itinere et de ratione stu-
diorum, quam in hac Academia institui: memini
8) Pez. addit est.
9) in ocio venari sacerdotia cod. Bav.
10) Episcopi omillilur in cod. Bav.
11) Manl. tjrannides.
12) Pez. et.
13) Pezel.: 1536. Sed etiam cod. Bav. : 1539.
*) In cod. inscribitur: Epistola Ph. Mel. ad Iohannem Cos*
rnium praescripla SeOastiano Marschovio.
enim te magnopere a me contendere, cum isthinc
discederem, ut quam saepissime ad te literas da-
rem. Cum autem me singulari amore complexus
sis et summa fide ac diiigentia? Mgenium ■ merim
ad optimas artes institueris ac traduxerisv fa<cerem
turpiter, nisi intelligerem, qtrantum tibi debeam,
et tibi vicissim gratificari omni officii genere stu-
derem. Quare libenter scripsi ad te, ut gratitu-
dinis meae tibi specimen ostenderem. Ad id ac-
cedit, quod, cum ad aftiicos mib&i,fqvidteor mihi
velut domi et in patria - e&e:>ttdulitaii?0co&alkmie
mirifice delector. 'J:^lqnn> fiibnte ?it/;ii<
Sed nt de itinere brevins dicam: perveni Dei
beneficio saivus et incolumis ad hanc Academiam.
Comites habui ad oppiduin quoddam, quod in
vicinia est, plenos humanitatts mercatores quos-
dam, quorum mihi offieia nulla in re defuernnt.
Ingresso in urbem, casu fit obviam Phiiippus.
Id ego quidem velut bonum omen interpretorj et,
ut sit faustum et felix, Deurn precor. Ts, elsi
nondum inter nos esse notitia potuit, tamen co-
miter me salutavit1), et cum peterem, fp| <mihi
hospitis domum monstraret, mandat adoleseenti,
ut eo me deducat. Tfebeo autern hospitem cum
primis honestum hominem, tum etiam2) elegan-
terviventem, et amantem Sarmaticae gentis. Li-
teras tuas domino3) Philippo reddidi, qui mihi
officia sua liberaliter pollicitus est, cum quadam
commemoratione4) sui studii erga nationem Polo-
nicam. Et ut audio, tribuit ingeniis nostrae gen-
tis singularem laudem acuminis et industriae.
Postea coepi audire praelectiones, ubi animad-
verti5) magnam essefdiscendi" facultatem studio-
sis, quocunque in genere doctrinae versari ve-
lint6). Nam Latinae et Graecae literae diligenter
traduntur, et tractantur singulari perspicuitate et
ieucrtate omnes Philosopmae ) partes. Quare
quod faustum et felix sit, huius Academiae studiis
me fruis) gaudeo. Ac de studiis quidem scribam
coprosms, ubr rmhr certam discendr rationem
praescripsero. JNunc quidem ), ut in primo
c2nl!rr;pfir>7r jni ?jjuzc> *ic .sjaiTrnq oa^a muiui
ov^vbW diQ Mtrr ofitl .oisj muobi rvaict
1) Cod. salutat.
2) Cod. vero etiam.
3) Cod. tum.
4) Cod. memoratione.
5) Manl. audio.
6) volent cod., et solet Mel. sic Ioqui.
7) Cod. profanae. quod mendosum babeo.
.. I . i. . 03 DTJ ,r ,& oen<)u\
8) Cod. frui me posse.
9) Cod. enim.
fm?.' iosO
85
EPISTOLARUM
aditu, degusto omnes praelectiones. Delectat
etiam me huius urbis tranquillitas, apta Musis,
et magna est homiuum et praecipue scholastico-
miTiDcomitaSk In saepis ritibus f etiam" nihil vidi,
quod magnopere dissimile sit a nostris. Quare
merito succensendum est nonnullis, qui his homi-
nibus horribilem quandam et plus quam Cyclopi-
cam barbariem tribuunt. Qui cum tales spargant
fabulas, magis morbum animi sui declarant, quam
ptfasunt ReipubJicae, Sed de liis rebus scribam
alia«i, iJBgo- enim haeccomvnunia lilerarum et hu-
manitatis sludia amplecti decrevi, quae coluntur
hic satis feliciter. Nec admisceo10) rne disputa-
tionibus, quarum diiudicatio non po.rtinet ad
meam aetatem. Illa .tantum de moribus urhis
commemoravi, ut intelligeres, meos etiam mores
in tuto esse. Et professores solent magna cum
gravitate de modestia in omni officii genere prae-
oipere. Bene vale. 1536. MenseMaio").
ieJ » . z\ ' /• nttreQ
-03 nofTfAt e)i' ao;. mr/bni
r^6lJ14S5.- nm',:,**cI mrrj *9 j(* JrVBJoJ.6a 9n.^t ]UDi
^rr^fitfhfi h.bnnm c j97?Tt8nf»mr rnr/mob i ^~*~'
mao msJiqaod moJitl. cJOliae.
-UKSofo (^m&ite ortuJ .mguim.rl rnntao-nod 2nnni;
. , " Epist. Jib. V. P. 77.
rur rirp r^ibl>^p^^\\jfy0< n a g/irrnob esoJ anio
SciiLifp mui .JaD.arjJro -. . ti.UU . . /
« D. l Subito fuit xespondendum L/iristop/iori
Angli tabeTlano.c( Aadidi tamen hoc ad te epi-
-pSg )i;-iTdon «ufvv&iir liiul-il ,l ..-. ,
stohum, ut tibr pro oincio gratias agerem, quod
de conventus iniliis aliquid significasti *). Domi
tuaeomnes, Dei beneficio, salvi sunt. De Cata-
strophe conventus anxie expectamus tuas literas,
quae utinam sit placida et tranquilla. Vides,
quod genus sit cerlaminis: odiis, pertinacia et
aliis insulsiss. affectibus certatur, quos a consiliis
pub. excludi oportebat. Sed haec omitto. Si-
gnificabis etiam, qnid tecum locuti sint Sucerus
et Capilo, et rejiqui. Praecipue vero tieqI iov
May.sdoyog. Significabis , quidquid licebit* et
tutum esse putabis. Si exitus erit tranquillus,
brevi tecum ero. Bene vale. Die IJi.v%i]y.oGxi]q.
Philippus.
10) Cod. Non admiscebo.
11) Cod. Mcnse Martio.
*j lonas cum Spalatino erat in conventu, liaud dubie illo qui
Lipsiac habitns est, ad componendas rixas inter Ducam
Georgium et Electorem. Vid. Lutberi ep. ad lonarn d.
7. Iun. h. a.
LIB. VII. 15 36.
No. 1434. .
86
4. Iun.
Alberto, Duci Pruss.
„ . n j . p .'i iii mi
{h,pislola JMclanllionis aa Albertum , Ducem
±>orussiae.)
Autographou in tabulario Rogiomontano a mnriinis cor-
rosinn est, ut narrat Faber (Sflelantr). SSciefe nn ^lbrecbt,
^pcrgog »on $)reufjen p. 9.), sed secuudtim catalogum epi-
stolaruin ibidem servatum eitts arguiuentum hoc fuit :
„9)t)iltppu£ 5Reland)tt)on oa-fcf)veibt $> e t r u m
«SSeller, unb baf? er ftd) mit metnem gndbigert
„^)eiTn oon alletlet Qevn unterveben mocfyt, fonbet^
„licl) oon efeiidjcn tfrtifeln au btSputircn. Datum
„in ben ^ftncjfifeiertagen.''
Quibus addidit Faber hacc:
„*Petec 3Bet(ec befanb ftcb fcbon im 3at)re 1529. , rote
„fcine S3riefe jeigen, in 5Bittemberg , unb jrubttte bafelbjr
„auf be6 ^er^ogS Jfofren. %m 3af)r 1534. fam cr mit
„(Smpfel)tung6fcbreibcn tton Sutber unb 27?elantr)on »etfel)en
„nacb ^)tcupen jutud. '2tuf bic giirbitte bicfcc fcbicfte ber
„5pcrjog ibn .hierauf nocf) auf §mct S"hre jur gortfe^ung
„feincr ©tubicn nad) 5tali|n. 3m S'ihrc 1537. ertiictt
„bet <t>er$og ^achticht Don feincm Sobc unb fdjtteb an fet--
„ncn S5tubcc ^)ictont;mu6 3Bet(ec tn SCittenbecg,
„cc modjte bic uon bcm 2Jcrf[orbenen bafelbj! jurucfgelaffec
„nenv auf i?^ JperjogS Sojten angcfd)afften S5ucf)er nad)
„^ontg6bcrg ubevfc^icfen."
No. 1435.
6- ttni.
Erasmus acl Melanthonem.
.
Ex apogr. in cod. Golb. 401. p. 97. — Apographon satis
bene quidem scriptum est, sed non sine mendis, quum is,
qui descripsit autographon, illud ubique recte intellexisse
non videatur.
Viro optimo luxla et aocto, lJnilippo JSle-
lanthoni
c .nTBrni \ tn fn
o. D. Pergratum frut, quod obscuram suspicio-
nis nubeculaui mature tnis literis ') discussisti, ta-
rnetsi nibil bostilis animi in te conceperam , mira-
barque magis quam indignabar. Nec is sum, qui
ob quamlibet ofiensioncm ex amico fiam hostis.
Nunc illud mibi agendum puto, ut eius suspicio-
nis mibi dcs veniam2). Solct me Lulherus tali-
1) Vid. epist. d. 12. Maii 1536.
2) Est haecultima Erasmi ad MeJ. epistola, narn d. 11. lulii 15S6.
dieui obiit.
6 *
87
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
bus lapidare conviciis, quod multa congerens
mundum nusquam docerem , quod in fidei dogma-
tibus ..... 3) essem. Ac taedebat , quod in proxi-
mis ad te literis attigeram Ambsdorfium , optans,
ut Luthero non tam arcte astrictus esset. Haec
suspicabar tibi movisse stomachum, nec occurre-
bat, in quem is praefationis tuae locus quadraret,
quam in me. Sed quidquid boc erat, suspiciones
poteris tribus eximere verbis. Non improbo me-
tbodos, nec displicet moderatio aut etiam cor-
rectio. Sed quoties locos toties edidisti*), vere-
cundius erat, id in praefatione non dissimulare,
aut lectori rationem reddere, cur putaris quae-
dam aliter tractanda. Magnum onus suscipit,
qui fidei catbolicae regulas tradit, in quibus nisi
sibiconstet, vacillet in omnibus: praesertim apud
iudices iniquiores parumque candidos, apud quos
non tam refert, quid quis testetur, quatri qtrid
praestet. Habet enim ipsa res faciem et linguam
suam. Bucerus in praefatione adversus Alberien-
sem multa praeclara promittit, quae certe cupe-
rem omnia esse vera; verum in opere non perinde
apparent promissa. Testatur se a nonnullis ec-
clesiae doctoribus dissentire, ne a recentioribus
quidem paulo sanioribus, in quibus ponitThomam
Aquinatem. Et in eadem pagina liquido damnat
vota Monacborum, in boc certe a Thoma dissen-
tiens. Alberiensis dixerat, in eucbaristia esse
corpus Cbristi, sed non corporaliter. Hinc JBu-
cerus colligit , inter eos summum esse consensum.
Tu, inquit, negas esse eorporaliter; nos dicimus,
esse spiritualiter. At Alberiensis non corporali-
ter dixit, pro eo quod est, non sub corporis . ji?q
...i) quod scholastici dicunt non quantitatem,
sentiens, tamen corporis substantiam veram ad-
esse. .slfiv '.nisB. {dijodfioilingra
In scriptis tuis, in quibus mihi multa vehe-
menter arrident^ interdum desidero plusculum
circumspectionis. Frequenter enim sic leviter ca-
pita rerum attingis, ut negligere videaris, quid
arguto lectori venire possit in mentem. Si quid
libellorum isthic excitssum est, praeter epistolam
Lulheri et dialogum Corvini, me nescio factum
est.
Doletum, paene dixeram Oletum, in quem
quidem adornaverunt dialogum , vestrum esto iu-
S) Praetermisit Lic scriba verbum quod legere non potuit.
4) Videtur scribendum : edidisti, toties.
5) Est praetermissum in apograpbo verbum.
dicium. Mihi in hoc genus rabulae nnllum vide-
tur aptius ultionis genus , quam silentium. Ita-
lus quidam bene literatus, sed insigniter impius
ac furiosus, aliquot in me subornat, de quibus
nihil detrimenti fierif;$«&teisti<> aNihslr enim habent
neque rei, neque honesti nominis. Ex Italia mi-
sit Scaligerum ac Doletum. Mediolani habent
Merulam , qui tamen non est ausus suum nomen
addere. Fvomae habent Petrum Cuchium, de
nostro vicariorum sacrificulorum, cuius stultitia
feriuntUr Romaflrwroseb.efiilamu etCAateremus edi-
ditin me librum titulo petens Cardinalem Caieta-
num , ' sed latet in me vitium virulente 6). Est
nova factio, quae indies serpit latius. Nec du-
bium est, quin haec organa moveat Satanas, qui
mallet, omnes esse Cicerohianos quam Christia-
nos. Muliilmihi gratias agunt, quod ex scriptis
meis, qualiacunque sunt, aliquam pietatis scin-
tillam hauserint. Hoc lucelli Safanas Christo in-
invidens instigat istos. Interim usurpo vocem
Davidis, cum saxis et conviciis quovis saxo durio-
ribus lapidare,tiSiF{$y$jft$^w.!> ^ppa#c]ipit illis, ut
maledicerent mihiy quis scit an misereatur mei?
Haec effudi in sinum tiium, qiiem scio rion
distringi temere. Eberhardumy generosae in-
dolis iuvenem , vidi hbenter. Vale. Basileae,
6. die Iunii 1536.
29 9in jinniteb iTuus^ib nunoI^nA 180*1
Erasmus Roterodamus. '
I fiJfib e niBisuIov tr/ eIuJoqnon 9*iil)9qrni mfiupJsoq
(.rintnrrf ]^»c, *m\n'imr f^Rnp Rfr»f.^ tir -f/Tqq» 1P-
: -17 baz tmfiiJri9Jn92 rnghiup illi amnfiisborn' 8
No.l4$09b hzhfiq onpnhJu lidin (fere his dieb.)
| ^SRr^t^ns-jiJn^aaib' z^iohnomedo r iup ir-f 'Ht"* —
I D9fid ^iiiirn ab{j&. Spalatino.^^nurxdini i
j ~»x fibiaslq «ijfig Jinl bsz Jiudi9X9 9m i9lriub 29'i
. f Ex apogr. in cod. Dresd. C.; 140. p. 56». ep. 75. , mibi
descrip.a a Clar. GeArfio. ««9^
-oiq 9B9iTgnA aifiup9& miifiJz 2fii9JJ/I gfiri mr/
Georgio Spalatino.
reupJac
Jn
8..D. Versiculos nostros tibi non displicuissc,
sane etiam tua causa gaudeo. Optarim enim no-
stra studia tibi, virooptimo, etiam voluptati esse.
S. , . -, . ■■ . t.:29T fiJ39ltti QIDllQ(]r^ <Tft"j
Cio te in hac aetate et omnuim rerum perturba-
tione nulla in re libentius acquiescere, quam in
literis. Quodsi nostrae lucubratiunculae etiam
aliquam tibi levationem afferunt, profecto liben-
tius meas nugas tibi mittam. Scio te natura ad
6) Mendosa tiaec \identur.
89
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
90
moderatlonem factum esse, et literis ac doctrina
religionis confirmatum. Quare et res domesticas
aequo animo feres, et rempublicam Deo commen-
dabis piis votis, ut ccrte facis. Audi prodigium.
Luneburgae recens exstructa est amplissima tur-
ris, in loco ubi urbi fuit opus propugnaculo. In
ea turri fuit pulvis bombardarum, et quaedam
macbinae. Hanc turrim ignis corripuit, et pu-
tant fulmen fuisse. Itaque incensus pulvis .dissi-
pavit turrim et vicinam muri partem, et disiecit
circitcr quadraginta magnas doraos, et multos ho-
mines ruinae oppresserunt. Haec eo scribo , ut,
cum cogitabis , quantum ubique sit calamitatum,
aequiore animo communem fortunam ferendam
esse statuas. Bene vale. Anglicas disputationes
curabo tibi describi. 1536.
w°n z, Philippns.
ji jf.iii
1 iJi /J
itj ;l9iq f irii/pilb rifiuz 9frpi
No. 1437.
9.1
un.
Ioach. Camerario.
Epist. ad Camerar. p. 265 sq.
Viro opt. I oachimo Camerario Samber-
gensi in Academia Tubingensi amico s. s.
o. D. Post Anglorum discessum detinuit me ex-
pectatio congressus JBuceri et nostrorum, quem
postquam impedire non potui, ut volueram, data
estopera, ut fahula quani minime esset motoria:
satis moderantur illi quidem sententiam, sed vi-
sum est tutius , nihil utrinque pacisci de concor-
dia, ne,si qui vehementiores dissentirent*), ma-
gis inflammaretur discordia. Grede mihi, haec
res duriter me exercuit, sed fuit satis placida xa-
TaGTQOcpjj. Totam tibi rem exponam coram.
Nam has litteras statim sequar. Anglicae pro-
fectionis cura prorsus liberatus sum. Postquam
enim tam tragici casus in Anglia acciderunt, ma-
gna consiliorum mutatio secuta est. Posterior
Piegina**), magis accusata quam convicta adulte-
rii, ultimo supplicio affecta est. Quam mirabiles
sunt reirum vices, mi Ioachime, quantam Dei
iram omnibus horainibus denunciant, in quantas
calamitates etiam ex summo fastigio potentiss. ho-
mines hoc tempore decidunt. Haec cum cogito,
*) Amsdorfius et Osiander C. W.
**) Anna Bolenia.
9
etiam nobis aerumnas nostras et nostra pericula
aequiore animo ferenda esse disputo.
Valetudini tuae plurimum profuturum essfc
intelligo, si a maestitia animum omni ratione at-
que arte, quantum potes, abduxeris, quod ut
facias, cum alia multa te hortari debent, tum hoc
praecipue, quod tibi rectissime conscius in eo
studiorum genere versaris, quod prodest tran-
quillitati Publ. sed haec coram. Rogo te per
Christum, ut non solum medicorum ope, sed
etiam hac Philosophia, quae te abducat a moesti-
tia , morbo resistas. Bene et feliciter vale. V. Id.
Iunii.
Philippus.
ni r libfiit ^t.
No. 1438. <mpm; (h. t.)
Io. Agvicolae.
.tt&\fcv irjijTov^c Q/f. ... . .
J Ex autographo Pbihppi in cod. hehd. Vratisl. Vol. V.
(aliena manu adscriptum ann. 1536.). Est Fragmentum
iutrjjepistolae, cuius prior pars abscissa est.
->0
7 , . ltlOTi;
D. Iohanni Agricolae Islebiensi, suo
' A 911 PQIlr <^JTOJJt>D,
amico summo. , .
_ fil alUp ni r.8.oIxj/)qmabijjp
Fertur habuisse *) cum fratre germano consuetu-
dinem ; praeterea et cum aliis quibusdam. Exitium
machinata dicitur et regi et alteri cuidam prin-
cipi. Sunt una capti frater mulieris, pater, ali-
quot episcopi conscii consiliorum mulieris. Vide
quam horribiliter deformatura sit haec calamitas
regem ! Tantum mali attulit divortium. Filia
prioris reginae **) rursus in dignitatem pristinam
restituta est. Quam grandis mutatio repente facta
est. His de rebus si quid amplius accepeyimus
significabo tibi. Bene vale.
9/ sihnn iifini audjup tii t?.iui .. Philipptts.
miij iobi^.ob mubisini- „jn9bhTB *
k mroo Totnoupgil ^iaoiiooq*
No.1439. \saia fei§nijjE (fereh.t.)
■.msmstttJti ilzzoq otiii9v itojooToiT
ifOteiqo toMrirq 7t89 ittj7^:?i*)X9 oidtgx mrjToii
Epist. m:^.^I'96sq. 'wO mn^okib jo tatf
Iusto Ionae.
iS. D. Exploravi voluntatem adolescentis Ritesel,
qui ait se non usurum esse alio Praeceptore, nisi
*) Loquitur de Anna Bolenia, uxore Henrici Regis Angliae.
**) Catharinae filia, Maria.
91
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
92
affine tuo , cumque te autore hanc rationem stu-
dlorum instituerit, nihil se, nisi de tua sententia,
mutaturum esse. Habere se paternum mandatum,
ut tibi obtemperet. Delectatus sum adolescentjs
virtute, videturque mihi plane hoc habere pater-
num , ut in officio constantiam praecipue iudicet
esse praestandam. In affine tuo ingenium prae-
clarum est. Nam mihi iam aliquolies scripsit non
illa forma orationis, quam Menelao tribuit Ho-
merus, sed paene Ulyssea , y.a.l jua.la avSi]Qwg.
Utinam ei aut plus pecuniae aut plus nbstrae
Philosophiae h. e. patientiae addere possemus.
De Caesarianis rebus nondum alia habemus,
praeter ea, quae istinc ex eonventu vestro nobis
nraescripta sunt. Eadem aliunde etiam afferun-
r r aj
tur.
De bello nondum quidquam habemus certi.
Palaiinus Fridericus curn exercitu conatur traii-
. n • r oko s
cere m Daniam.
Urbsnostra, Deibeneficio, adhuc tranquilla
est. Dn. Doctor Marlinus recte valet. Bis enim
hodie apud eum fui certoriimjiegotiorum cau&sa.
Ex Anglia scripsit Antonius, se adhuc concionari.
Sed de iis rebus, quae acciderunt, nobis per eer-
tum hoininem omnia significaturum esse. Cer-
tum est, Reginam decollatam esse. Monet etiam
Anionius , ne illud iter eg^Qercivia.v siiscipiam.
Bene vale.
^ilmnog.
ojii tobtsdu odrm iion houQ .Q .o
tu audiuotiiiqimu «JLiuduJ im>l
ram ipse litteras. Carionem libi commendo, qui
me, propcrantem Lipsiam cum coninge et familia,
non potuit alloqui,, sed Sabinus eum expectabat.
Etiam Eobanum, nt spero, Lipsiae videbo qui
eritndstri(^neris^fas. Be;ne et ^jterVale.
III. Id. Iunii.
.mjnllsfttifokA l
Phili
ppui
.\ i i\( V 1 1- ^ w o \. mos j aV ,vV
lvr^o-^OydUino^ omrseiteenoil ot mfisbiY
rSo. 1441. ... *o Tun
«^a*^--*t>- iiup.f.Dfrtifi nimi 36 in t - ^l -^'
jyiijRTii ":> iWi!„;
\JCoLLi Om
I
Exstal in Jibro: Philippo Oeslero Dn. Constanfini , Med.
Doct. eximii, Pomeranorum Ducis Philippi II. Archialri
filio in piimo iuventutis flore ad Acad. VYiieberg. XI. Cal.
Nvbr. a. M. DC. VII. vilam defloranli baec Epicaedia —
posuerunt Amici. Ste.tini 1608. 4. Sign. E2. b. [Foer-
stem.]. — ExcoIlect.i3allenst.vidi, autogiaphon buius
epist. habuisse Knocli, concionatorem aulic. Brunsvic.
'
.
f iuimbuji imrbombii lifiuj
loack. CamefaHo.
Epist. ad Camerar. p. 264 sq. &1tiUX~fifo ic
jrffifjpbiup r' T . 2pdsi 2inbill»29iiy) 3U.
Tiroopt. loacnimo Lamerario Jaamber-
srensi Tubingae optimas disciplinas profitenti,
amico suo summo,
c. 0 >U:Hl BOllJ
S. D. Post Anglorum discessum misi JBcmar-
dum Ebreum ad Principem Cattorum, certorum
negotiorum caussa, quem adliuc expecto. Et
iussi ut ipse reddat litteras, fuerunt enim delibe-
rationes neQi Trjg ovvodov rwv ij^ereQwv. Huic
rei, u t tibi coram dicam, er.tt opus gravissima
deliberatione. Post reditum Ebrei, cum primum
potero , accurram ad te. JMilichium etiam febris
tenuit hactenus, sed nunc convaluit. Noster r\ye-
uiov ezelevoe nQogxlrffrrjvai oe , et ea de re affe-
„ . 't;o auJjbw^L m mpJ
Llarissimo viro D. Iacobo Philippo Oes-
Ier, Doctori Iuris in Acadtmia Roslochiana,
-oA min(M8hconferraneo charissimo.
S. D. Clarissime D. Doctor, conterranee caris-
sirne, memini singularem erga me fuisse benevo-
lentiam viri praestantis patris *) vestri. Quare
ingratus essem, nisi vicissim vos amarem, uti-
nam autem meam voluntatem ac studium vobis
aliquo offieio maiore possem declarare, quam i^ac
commemorationC, quam tameri spero vobis ribri
iniucundam fore. Nain scio vos praeditos doctrina
et humanitate haec officia virtute metiri. Sed de
nostra amicitia alias etiam scribam. Nuric ut li-
teras ad vos darem, quidam scolasticus Acade-
miae nostrae in causa fuit, qui rogavit ut sibi te-
stimonium de studiis et moribus impertirem. No-
men est ei Leonhardo JMaifisch, ait se riotum
esse vobis; mihi quidem videtur homo probus,
modeslus et satis studiosjis esse. Spero vos bene
collocaturos esse beneficium, si eum adiuveritis.
Scripsi brevius, propterea quod eundem vohis
commendaturus est D, Iohannes Pomeranus Pa-
stor Ecclesiae nostrae , etc. Bene valete, 13. Iu-
nii 1536. 'je i?
Philippus Melanthon.
••
,
*) „lacobi Oesleri, I, U. D. Professoris Acad. Tubingensis,
postea per Imperii limites librorum censoris, tandem Consi-
liarii Aulici Maximiliani I. Imp." [F.J
93
Ef ISTOLAKUM
Ul
LIB. VII. 1536.
94
Jonae, fiUo^V ' *°p ,J(m
p .odsbiv 8fit«qLl rowqa Jn - ^^^mi;1^
VoT.li. p. /7. V i l 11 1
r JlfllJ! .bl .111
. .Praefatio iu Arithmeticam.
■
Jllodestissimo adohscenti Iusto Ionae, filio
D. Doctoris Io-n-at,- Phil. Mel.
S. D. Cum videam te honestissimo consi
i t^7
tris tui , viri optimi ac mini arnicissimi, -aa-lrte-
ras adhibitum esse, et singulari diligentia institui,
duxi hunc libellum *) cum inscriptione nominis
fui edendum esse, et ut ostenderem nnhi consi-
lium tui patris in te instituendo magnopere pro-
bari, et ut adhortarer cum te, tum caeteros ado-
lescentes ad hancPhilosophiae partem, cuius in
-hoc libello traduntur elementa, summo studio
cognoscendam atque colendam. Editur enim hic
libellus, ut caeteris studiosis tecum commvniis sit.
Quanta autern sit et dignitasaet utilitas Arithmeti-
ces, non solum indieant teslimoriia doctorum ho-
minum, sed etiam declarafc quotidianus vitae usus,
in quo res loquitur ipsa, non posse homines nu-
merandi scientia carere. Sed studiosi considerare
debent non solum quam utilitatem indoclis^artes
afferant, sed etiam quem locum teneant , et quem
habeant usum apud eos, qul ad perfeetam doctri-
nam aspirant, Merito autiem phiritoiiffajeien^a1
est Arithmetica, quia unaj,-pK*te£acitl aaMt»om> fad
praestantissimam Philosophiae partem,'*videiifeet,
ad cognitiooem coefestinm corporum ac motirum;
estque %UQa..ywybg -t a deo commodja»; i jufeoipsbrprac-
cepta reliqua artes sh>t facifiimae ac prorsus ob«;
viac E contra verojtac deslituti velut- aiunjT&i
ab aliis artibus procul arcemur et excludimniJj
Quare cum Arithmeticam discitis, eadem o>pera ee*
gitabitis, vos maximam partem aliarutn-.tatetiki<raii
percipere. 111 i vero plusquam frigidus fuerit cir-
cum praecordia sanguis, quetn haec.ingens utili-
tasnou invitaverit ad-hanc arterR disicendam^ qnaae
quidem quia maxime cognata esl natUEae hominis
facillime percipitur, si accedat mediocrisQexerci-
tatio. Manus, inquit ille, causa est sapientiae,
significans artes non posse integre cognosci, nisi
manus praecepla imitetur atque exerceat. Quod
*) Quomodo hic libellus fuerit inscriptus, equidem nescio,
neque cornmemoratur a Strohr-fio iu bibl. Melanlb., neque
ab aliisj qui de libris Mel. scripserunt.
-IlJci \tnStLQi ....
cnm ln alns artibus ita sit, tum vero praecipue
Arithmetica ma£nam cxercitationem requirit. Ideo
tmetica mag
iriagf>fi.5ia(i6ii 3od'9in>Tq iifnii^ypftfl . '
hunc hbellum accipe ivv ayai) ij tv^H > et cogttes
hanc artem tibi etiam a teneris inc oandam et ex-
ercendam esse, ut praepares te ad maximarum re-
rum doctrinam, ad quam nalura te duci iudicamus.
Indoles enim tua perspici potest iam in primis
studns, et multa sunt stgna, quandam in te pa-
.1 2nlq. Jiy; .9j;iau'J?>q %\jW fufi r
terni nigenii siinuitudinem propagatam esse.
Quantum autetn lngenio valeat pater, ipsms m
oratione splendor egregius et foelicissima copia in-
dicant: quem tu quidem propones imitandum at-
que effmgendum omni studio, tibique hanc Iso-
cratis sententiam animo infiges: rjyov ds jLirjdevi
tcov aOhjTwv ovtco noogiizeiy inl Tovg aVTayuj-
riorag aoxeiv , cog ool oxojihv , oncog ecpa/LuXlog
yevyoi] Tolg oov 7ia.TQ0g tmTridsvjuaoiv, *) Bene
vale. Menselunio, 1536.
j
No. 1443.
21. Iuu.
ipfio
Epist. lib. V. p. 97 sqq
J. lonae.
■joji IjiiI
1 usto lonae.
S. D. Quod non scribo uberiores literas, non
tam tribues occupationibus meis, quam quod hic
nihil admodum audimus, quod scribi magnopere
referat. Ac me quidem haec Alcedonia delectant.
Atque utinam tranquiilitas haec perpetua esset.
Sed quae tempestates impendeant, non difficile
est divinare. -p« *#§
De Gaesarianis rebus nondum certi quidquam
habemus. Hodie ex Italia literas ab Antonio ISi-
gro*^) et ab aliis accepi. Nihil audio, nisi adhuc
magnos belli apparatus esse. Adhuc in vicinia
nostra conscribuntur milites, in Belgicum du-
cendi, ubi Geldrensis habetexercitum , quern pu-
tant Gallicarum esse partium. Sed de his audie-
mus certiora paulo post.. Nos Homericus versi-
culus domum deducit, ut potius quaeramus, ottit-
y.tv iv /nsyciQoig ayaScov rv xay.cov tb TtvvxTai. ***)
Dei beneficio adhuc tranquilla est urbs nostra.
\f
*) fsocrat. ad DerBonicum cap. 3. p. 4-. B. ed. H. Stepb.
**) De eius reditu yid. epist. ad Camcr. d. 16. lul. 1537.
***) Cf. Homer. Odyss. 6' vs. 392.
95
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
96
•f- Noribergensibus quibusdam, ut audio, non enim
valde studeo inquirere, non satisfecit Buceri
sententia, quod in usu fateatur praesentiam , non
extra usum. Audiemus adhuc brevi plures criti-
cos. Vides, qnantum retulerit , non paciscLpro-
pter iudicia tam iniqua" *). Hodie, Deo volente,
plura scribam. Has literas dedi iuveni cuidam
ituro ad Doctorem Ambrosium , Medicum Erfor-
densem. Bene et feliciter vale. Sl.Iunji.
«5t}g!C AtftisM lff nillPPus»
j *g
No. 1444. 24. W
3
Casp. a Teytleben.
f E cod. Mehn. III. p. 60 b.
Nobili et eximio D.Doct. Casparo a Teyt-
leben, consiliario Ducis Electoris Saxoniae.
Jhiximie D. Doctor. Cum proxima aestate schola
secessisset, non potuerant rationes Rectoris Aca-
demiae et Decanorum satis commode conferrl.
Nunc autem multae graves sunt causae, ne diutius
computationem differamus. Nam propter oeco-
nomiam collegiorum et qnasdam necessarias aedi-
ficationes opus habemus pecunia. Quare duximus
et vobis significandum esse , nos constituisse cer-
tum tempus computationi Rectoris et aliorum
diem V. Iulii. Sunt autem referendae rationes
vestri magistratus Duci Saxoniae loanni Erne-
slo l) , qui eo tempore Academiae Rector fuit.
Petimus igitur, ut curetis, eas rationes per ali-
quem nomine vestro nobis exhiberi; qua in re
agnoscemus eximiam vestram in omni re diligen-
tiam, et fidem, et studium bene merendi de Aca-
demia, et fatebimur, vos Academiae commoda
summa voluntate adiuvare. Rogamus etiam vos,
ut Academiam commendatam habeatis , ac polli-
cemur vobis, Academiam vestri memoriam gratitu-
dine conservaturam esse. Valete.
•{■ Similis epistola in eadem re haud dubie ab eodem, qui
antecedentem scripsit, composita, legitur in cod. Bav. II.
p. 761. haec:
Hector , Doctores et JMagistri Scholae Wite-
bergensis Integerrimo el doctissimo viro, D.
| :■ I - .- ] knti ■ ,n%M
*) Addit A. D.
1) Princeps lo. Ern. Academiae Rector fuerat inde a mense
Oct. 1534. usque ad Maium anni 1535.
Franc is co Vinariens i , Vicecancellario
Ducis Saxoniae Electoris , amico nostro.
Eximie D. Cum proxima aestate schola se-
cessisset, non potuerunt rationes AcadeAjiae et
Decanorum satis commode referri. Nunc autera
multae graves (sunt) causae, quare diutius differri
computationes illae non possint. Nam propter
Oeconomiam Collegiorum et quasdam necessarias
aedificationes habemus opus pecunia. Quare du-
ximus vobis significandum^fs^^rws eonstituisse
certum tempus computationi Rectoris et aliorum,
videlicet diem .V. Iulii. Sunt autem referendae
rationes vestri magistratus, quem administrastis
vice Illustrissimi Principis Ducis Saxoniae loan-
nis Ernesti, qui eo tempore Rector Academiae
fuit. Petimus igitur, ut eas xationes per aliquem
nomine vestro nobis edi et exhiberi constituto die
curetis. Semper iudicavimus, et eximiam esse
vestram in omni officii genere diligentiam ac fidem
et studium benemerendi de Academiae commodo
summa voluntate. Quare speramus, vos in mit-
tendis per nuntium fide dignum rationibus et cre-
diti parte libenter gratificaturos esse Academiae,
praesertira cum vobis nota sit tenuitas aerarii no-
stri. Nos vicissim officia nostra vobis omni stu-
dio deferimus. Cum hactenus de schola bene me-
riti sitis, et perspiciatis , praesidio bonorum et
prudentum hoc tempore maxime recte regenda
studia: rogamus vos, ut Academiam commenda-
tam habeatis, ac pollicemur vobis, Academiam
meritorum vestrorum memoriam summa cum gra-
titudine conservaturam esse. Bene valete. Da-
tae Vitebergae 24. Iunii anno 1536.
niii , ... .qaudKlt
Mo,1^4r* uq ns ^umixoil *^IuL
rito Theoaoro.
2tlJo;
Epist. lib. III. p. 268. (ed. Load. lib. III. ep. 187.). Itera
in Peuceri tract. hist. p. 63. — Hic ex autographo in cod.
Iu4« Monac. I. p. 426. 6 V
iiUd .QJ ,->!&■/ r.iuaa ,3Uf«
Viro opUmo D. Vito T heodoro, docenti
Evangel. in Eccles.. Noriberg. amico praecipuo.
S. D. Etsi optavi semper, ut mitigaretur discor-
dia deCoena Domini, idque certa quadam ratione
agendum esse putavi: tamen dissuasi congressum
Theologorum. Et quod meum fuerit iudicium,
qnae sollicitudo, potuisti ex literis meis Lipsiae
97
ErisTOLA*tAi "un/fii ifess.
scriptis co^noscere^.
vero frustra conatus
essem lfnpedire, decurn tandem 'ad hoc consi-
eventutfoi&ndte^uftb^ffiuS jfe^^,n*pftfti
vestris satisfecit Co%fcssio 'Bwcm. Quam tragice
rescripserit etiatti P£_fctfflrt£9£J*' tfmiti*h&fflib.
Ac de toto negoti(Pc^^^miT1entammii¥; i0 >9°
-nJXAii e^ ^ufffem^^ifoRW^^et^e^ ■•■>itttfisi
fg^m ^i^^mrfPc^^H^ftcm^^la^^me
^^^V^^HofeW^Witffeift*) priu^iffrive-
niena^e*»;'^ efiW^ tfHiB«attfJfoaBeMa,«<j
mt&te fti^rify^te.^9tiit ifflln^fi6^sflioc to-
Die^MH^.^ < aoowvBMDoi -9qm9<3 .2iJ3TU9 J
;9bri 3fi muiJns^ilib 979093 ibftJo in^^i_gp^*y j
ibomuioa osiiirebsarA 9b ibn^mfmngd murbule J9 s
jim ni 30/ ^auoifi.gqz- ^ifinO .sjfiinuiov fctnmn_
JfejlM&_ioiJfi_ mun^ib abd mniJnun ibq tejb Joi.
mabcoA 9239 3^uJfi:$iJ6X9 liJJn^dil si-it.cf ihti ;
iiiBisfi aBJiunH^fia ^ft lrSD^0ftti/,> mij_9e9fi_q J
pta mjni a Ll. Gersdorno. , ^ •._.-.,
^m anad BloiBa sb euii9j3fin mn_) .8nnni9i9b oib j
J9 unnonod o^m^iot^M^M^ <?**'& il« |
S*>gQi 9D9Tcasui^wiirfljiV]jSfB»'^)cei dfdibe_?dte _f$o--
l^i_«jfl0^i8n®itfitt9iia_-fo Jej>t ; ^<sjV j__o___n$sti opiftiojvde
vkfe£)d_ tfpde gi<rj JmpDtef-fi jluxpn^c^aij^
i^ojffi^feffitnpHellflnrvrnefci bortandam pneilaii^n sji
fatetiw ^somisstin ,0»»2fe9ljjii«iul)at; Sio ant_a_aHfe--
i^ifO^njO/iLfOibfre Jn rmfibMldinp eu
■"^'isj1^''" non .. ai^iiupii .
~iiny e9iuiq ivgid _»mlb«. enm9ii>;j7_ .mu.u h\
-0iq^d^aiJtopoMelantb>irji5ab«li^iBar, Registr. O. fol. 156.
:9jtoIoWtJ«[ °°9ID0H ,f* >Iipil
£)em Suvd^Ieu^tig^en, £od)Cjebovnett ^uvjten unb
_pevvn, -pevvrt 3ot)ann§ ^viebvtcf) (§r)uvfuvfien,
|)«30^^©a^feT?/'Sant)3vat»en $u Suviugen, _$avcj=
t8rj(jlwtr _U Sfleiffen , meinem gndbtgften _oevvn.
©uvct;Ieud)tTgftev, - i)orf)cjebovnev (_f)uvfi.vft unb $evv.
CL (5. g. ©. ftnb metne avme £)ienft tn Untevtt)dnifeit
3M2 ®ndbicjjtev (5t)uvfuvjt unb £evv. (_:.<_..&©.
fuge td) tn Untettfydnif eit^u miffen , bap icf) etlicfje ©a=
d)en, ba meinen avmen Jtinbevn aucf) ancjelegen, mit
metnem 95vubev _u l)anbeln, melcfje ict) buvcf) anbev Seut
pbey.§Sot(cI)aft nit au^vtd)ten fann, £)a$u t)at Magister
Ioachitn Camermeister , tt>e(d)ev j|e|unb mit fdl)v=
(id>er ^ct)tt)ad)^ett beiaben, metn fel)v be^etjvt, S3ttt bev=
Ijalben in Untevtt)dnifett S. 6. ^. ©. motten Magistro
Milichio, welcljen feinSSotev fel)v gebeten gu it)m gu
ftfmiM*n, .iun^ntntv pn^d^vltcl) |unf iSod)en cjndbtcj=
lid) evlauben, ^eim §u veiten , Senn ia) btn felb ntt gevn
icmg -Don bep ©d)ul, fo t)ab ict) ntt aBtllen, an anbve
Dvt §u veiten, benn allein ^u memem Bvubev, unb ju
Qtbafytmtiaachjmihrj ,#ott bemaf;v @. 6. §. ©. aUe=
gcit cjndbiglid), Datum SBitebevg 9)?ontaa,£ naa) Di-
visidnis ApQStolorum 15S6.
apnoiifii. &&lm9rioltj1&*t%*i&M&l>tur&
m-^^L *\n«no\ 9Rinoyn8 I:Hr&ntevu)dnta,ev S)ienev
iul ioJ99/I 9film9bj5aA sjPhilippus Melanthon.
cusat ei nuhafef^bflhhOTratiaJ^libiaittptiiisy potes"1' Respondit Elector ad Melantlionem, Dienstag nach
autoritate parentum, quia res sine illis gesta est, DWftoni*^^(18^ „«3(^1
__ ,, ., '-rxagiAiaD VKf\mjii>a^ unfrec Um^etfitot «n eurec ©egenroartigfett
iam, niiul am- ^ ^i^n^ t0 wo\iin n.ir eud) borf) an euern »ort)abent>en
bigui contmentem. Nos ex narratione tua rjLon OJetfen nict)t auf^atten, fonbernju berfetbigen eurer S3ttt nad)
dissolvere. Habes planam serttentiam, nihil am-
lentem. Nos ex narratione stua non
satis intelleximus, an puella fateatur se promisisse
connubium. In huiusd»odi 4'P^eteratis et exacer-
batis negotiis adhibenda est profecto aequitas, ut
sanenturo potius I aninod^ ' -quam exc&tentui? • Momine
trago^aiae,.bt sia& sim^licif^^ WferesPon-
dimus. Bene vale. 10. Iulii 1536.
,)\i t o ob o s ft T LJBugenliSgen ^omeraBiii
li^iawr^ oV*wi> «V '^ Philippns Melanthon.
. Si est opinio, quod vir sit impotens, multo
b ma£>is dissolvis
IlldUlS UlooOlV ua, t . f-r r~\ i
• i>p fij-199 9tlpI)J ,frTfmolJ<
1) Pezel nollcm;','i> n9ffTftt '
2) Sic autogifalph. , sed liir4>tftjitir -*hwv fiWTrjntwv.
3) omnibus non habet PeB&, 1 1
4) Peuc. : d. 4. Iulii, qui fuit dies Ulrici, anno 1536.
IUELANTH. OrEll. VOL. III.
^ndbiglitf) erlaubenj benn rctr nidr)t jroeifeln, tt)r roerbet mit
bcn anbern uttfern ^rofefjoren ju 5Bittenberg ju perfitgen
roifyen , U$ fte tnbef rrftt ^efen, 2)tfputiren unb anbern ftch
ititx$<)L$ei$i$ez eureS 2(broefeng er^etgen^ unb eud) barnad)
tidfjten, ba$ thr ju eurec foitber{ict)en ©etegenrjett roteberum
ju unfrer Untoerfttat eudr) begebet, rote roir un6 benn gnas
bigtid) ju eud) oerfet)en, -m9_e9
CRad)bem un6 au<i) unfec ajtcecanjter £Ratt> unb Iteber
getreuer, Magister Franciscns S5urd)art angejeigt,
bar3 it)r fiir eud) unb obgemelbeten Magistcr fj^ttis
d)en etnen Unfrer 6infpd'nner *) ^u fotd)et euec Steife gern
t)aben wolltet, alS rootten roir eud) benf«ibigen aud) gnabig:
tid) ju orbnen. 503erbet it)r un6 bte ^eit euereS 2Ibreifen6
ju oermelben roiffen."
■
*) Sic legendum videtur, sed non sum satis ceilus.
7
99
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
100
No. 1448.
24. Iul.
sdtrtrc Leonh. Beiero. \b% ttw ?'*$•)
K8 Ji»& isd hd stfMCG dni? §b{$ mv ■
trtf? ap°gi-aPho np$9W9v m ib n0* "• 10- r* 9-
{Poslscriptum Me lanthonis adiectum episto-
laey cui subscripserunt Lutherus, Bugen-
hagius et Spalatinus, ad Leonh. I» eie-
rwm\ Zwickaviensem d. 24. lul. 1536. Vid. Epp.
Luth. V. p. 8. ed. de Wett.)
xLt mihi, Philippo Melanthoni, iuste et utile vi-
detur, ut vocatio Diaconorum et eorum, qui in
scholis docent, sit communiter penes Senatum et
Pastores ecclesiae.
, ,
^Lilf?' $m • #mmcricb'fa8 26. Iui.
Io. Fridericus de Goncilio.
4 Iudicium Ioannis Friderici Pr. Electoris, sua manu scri-
ptum. Autograpiion et apogiaphon, a scriba faelunij ha-
lietur in Tabul. Vinar. Regislr. II. Ibl. 123. no. 52. —
DescrLpsimus illud ex apograplib, quia nianus Electoris
vix legi potest. Addidit vero etiain Klector huic apogra-
pho quaedam sua manu margini adscripta. (Invenimus
etiam apographon huius scripti in cod. Galli 1. p. 108 1>.)
— Ex actis iisdem intelligitur, Principem Elcclorem hanc
suam sententiam d. 26. lulii (Mittwoch nach Iacobi) mi-
sisse ad Gregorium Pontanum, voiuisseque, ut theologi
et Iurisconsulti de eadem re sibi scriberent. Sed ex
epist. Melanlhonis ad lonam d. , 1. Aug. cognoscimus,
PrinciperirEtect. ipsum venisse Vitebergam et iudicium
Theotogorum et lurisconsultorum quaesivisse. Eorum
responsum vid. infra d. 17. Aug. — Ediderat Paulus III.
Pontifex Romanus edicfum , datum d. 2. Iunii 1536., in
quo indixit Concilium Mantuae habendum et inchoandum
d. 3. Maii anno 1537. Vid. Sleidan. comment. p. 289. —
Seckendorfius hoc Principis Electoris scriptum non vide-
tur cognovisse. — Aliud scriptum Electoris hac de re
v,id,,ex. Ian. 1537. j J;, ,, .^,.,
23ebenfett S$j|H (Si;urfurftt: ©naben beS
funftigett (Soncitii t;atben 1536. (Inscriptio
iu tergo.)
Stuf bctt crft en 2Crtifet, ob btc $d»ftttd)ert Sftattbata
obet (Sitation attjunefymen obct nid;t, n>irb bebad)t,
bafi fte au§ oieten Urfad;en nid)t anjunefmrett. SSottt
aud) ttjeitet gu bebenfen fcnn, ob ber papftlifye £egat
ju tyoren, uttb $-u unfern gndbi^flen ^berrn, ben @f)urf.
3u <3ad;fen su laffen femt rootlt. £5cim fo cr gefyort
foiit merben, fo tourbe cr ^ugetaffen, xxnb fonberfid;,
ba it)m otel Sceoeren^ gefdjdfye, mitrbe ber ^Papfr ba-
burd), nad;bem er f eine roetttid;e SDberfeit f)at, fur ein
Sgtaupt ber ^irdjcn uttb be$ (§oncifii erfannt merben,
metcfjS abcr ju meiben.
£)erf)afben unb au£ meijrew Urfad)en foiit wo\)l
ba& bequemjte fci)» , mcttn Qebad)te§ Scgaten 2(nfunft
in beutfd)c 9lation ocrmerft murbe, bap ii>m oon ailer
9tc%roniMCtt)attbtctt Wegcn Unter 3Cugen gefd)idt, unb
eittc fugtici)e ^njciQC geti)an mitrbc, aud) i)rotejtation
cjefd)ei)e*), bap man in be6 5)ap(iS 2CuSfd)reibenS an=
gemapte ©ematt unb ^ofjcit nid)t mitticjen mottte, nad>=
bem feinc 3inmapuncj nicijt oon -®ott,- fonbertt miber
©ott mdre , aud) fein 9te\d) etn tauter ©rduet unb ZU
rannei. (So mupte man aucr/ ifm -mci)t anbcrS nod)
I)bi)er bcnn ettten anbern Cjcmcinett SSifc^off ^u t)alten
unb 3u acijten. 3u bem, fo mdre er ber 9te(ia,ionuer-
manbtert i)6d)jtcr ^einb unb SSiberrodrticjer. @o f>dt=
tcn aud) fte feinen SSorfaijrcn, tyapfi etemen^, aud)
iijme nun jum jwcitcn $ftat it)t* ©cmuti) be§ 6onci(ii
i;a(bcn ftdrtid)en unb genugfam ange^eigt, oabei fte e§
nod)mal8 berut)en liefem ' 'i(,hio'f
Unb bie Steticjionoermanbtett mdren nid)t wentg
befdjmert, t>a$ ber ^)a»jt barubcr, nad;bcm cr mot)(
oernommen, baf ii)m fo(d)6, a(§ i()rem ©ecjcntf)ei(,
nid)t eicjnet, aud) fonft au§ gotttidjeii unb menfd)lid)en
9?ed)ten nid)t cjebutjrct, ba$ (Soncilium au§ eicjen grc*
oet unb S5o6i)eit 3U feincm S5ortl)ci( unb @rt)attuncj feu
neS ^dpjttfc^en unb 2t'ntid)rijtifd)en dteic\)&, unb ju
Sdmpfung be§ ^eitigen (goangetii unb gotttidjen SBortS
bergefiatt angefe|etj beri)atbctt ftc bcn Segaten ferner ju
l;6ren ober fid> mit iijm einjulaffen nid)t bebad)t, meit
ber ^>a|?ft ootmatS itjre 5)?eittung unb ©cmut^ genug=
fam nerjlanbcn, fte aucf) oermerften, bap it;re '^njei-
gung , fo fte au§ ©runb ber i)cttigcn ©cfd)rift nac^ ^ec^t
unb 93itfigfeit gett)att, bet i()m feht 3CnfcI;cn f)dttc, fon^
bern ftraf ttd; mit Secret fortfttf)rc unb alfo Sftdjter unb
^)err fenn m-otft. nmitttty iimr^ mt'r: 'jnsd
©ie roolften abcr au§ maS Urfad)en er, ber tyapft,
unb fcitt oermcint (Soncifium und)rijtlid), ungottticf),
avic\) miber 9vecf)t unb 2$ittigfcit mdre, ju bcm, ba^
it)m fotd)cS 3i'u§fd)rcibctt unb (Srforbcrn ntd)t auftunbe,
iiaSrucf bcr gan^ertSSeit ju erfcnnctt geben, unb er=
ftdren, Waf cr fur Suberei unb <2d)atff)eit mit fofd;em
oermeinten unb unfrdftigert (Soncitio meinet, aud; £>a-
nebeti if;r ©rbieten, toie oormatS gefd)ct)ert, auf ein
frei, gemein, d)rifttid) unb unpartf)ciifcf) Goncifittm
tf)un, bcm fte ffd; audj nad) gott(td;cm SSort unb
©d;rtft'3ucrfenncn unb if)re2cf)re unterroerfert motftcri.I(n
Unb mirb btiad)t'-, ba$ nid)t oiel ©ftm|)f§ gegen
ben ^)aoft fotft ju fud)en fcpn, ober oict (Srbtctung gc=
tijartmcrbcn* bemi cS fyat bci ii;m fein 2Cnfct)en. ©o
*> F
in'
'ormaifi1 protestationis composuit Melanthon, quam rid.
fra. '
101
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
102
fjtlft e3 auo) nid;t§, unb roirb g(eia)n>of)( fortfaf)ven
rooUen, fo u)m anbet^ nia)t felbjt oor feinem eignen
©oncilio grauet.
£>amit foUen bie anbern<2(rttfe( aua) mit ei-nge^
gen femt, naa)bem fte b^m S3ebenfen nad; ju biefem fflal
gegen ben $)dpftifa)m nid;t bienen tt>erben. SSSie aber
bie tfn^etgung bem £egaten meiter au6^uftteia)en, tt>er=
ben bie ^errett £f)eo(ogi unb Surtften ^u bebenfen w>if=
fen. £)ap man ftd; aber ttxit etttktffen foU, fann nia)t
fur gut gcaa)tet merben. -
2Ba£ aber fur ©limpf gu fua)en, bap fo(d;e§ bei
ber $atf. SO^ajefldt unb anbern Slationen bura) eine
n)of)t aue>geflria)ene unb mit g6ttlia)em SSort gejierte
SBerbung ober <Sa)rift befd)et)en mod)t, unb folgenb
mit einem gemeinen 2l~uSfa)reiben in tateinifdjer unb beut=
fd)er @prad)en gtimpftid; unb forberlia) an Sag gegeben
merbe: fo(d;es> fotlt auf ba§ $)apier gu brincjen unb jfefc
genb ju bebenfen femt, ob bie anbern (Sinung§oern>anb=
ten ^ufammen gu befd;reiben , ober ob ifjnen baffetbige
3Ujufd)icfen meiter mit ^leip ju bebettfen, unb atebann
jufammen ju t>erorbnen, unb ftd) bertjatben mit gott=
lidjer ^utfe ju oerg(eid;en. i(btn ;
Unb n>ien)ot)l bebafyt moa)t merben, ba$ mit ben
£)ingen etn>a£ gemaa) $u tfnttt, bi§ man fef)e, unb oer=
merfen fonnte, mo e§ mtt ber SBienfdjen ^anbtung f)in=
au§ noolfte, fo mitt boa) l;intt>teber fdfjrlia) unb tt>of)(
3U bebettfen, tt>e(a)e6 ba3 23efte tt>iU fenn. £)emt, fo
gleia) $aif. 9ftaj. ben etjlen 2Cvtifel in ber 2£ienfd;en
,!panbfung, al§ ben griebeftanb, wiUigen tf)ut, bie> auf
ein (Soncifium, ober mittfet 2Bei( am $ammergerid;t
unb fonft nia)t ^u procebirett*) oerfcfyafft, unb fobann
oon itaif. Ma\> al$ oermutf)(id) ba& je|ige au£gefd)rie=
bene Cioncittum bamit gemeinet: fo ijt bm 3£efigion=
oermanbten tt>enigtgef)offen, unb fjat ber Jtonig ba&
©eine bennoa) erlangt , unb fet;n bie ©aa)en fa)ier fdr>r^
lia)er benn gu»or.
©o aber $atf. 5D?aj. bie §8efa)meruncj ber ^KelU
cjionoermanbten beS Soncitii t)a(ben oorma(§ t)ernom=
men, fo moa)t S(;re 9Kaj., unb fonberlia) mei( S!)re
SKaj. je|t in fo einem fa)n>eren ^riecje ftel)et , fta) mit
gndbicjem unb gebut)r(ia)en 6infe(;en ergeigen, me(a)e^
fa)ix)er(ia), menn ber ^riecj cjeria)t [burd)Cjefui)rt] , unb
S^re SJ?aj. ben 2Bienifa)en ^)anbel beftdtigt , erfotgen
wurbe. (Soltte bann naa)mal§ , roenn ^aif. SO?aj. auf
2Cn()a(tun9 ^onigt. SDZajje^ bie SSeffcdtigung ber SBienu
fa)en ^anblung bemiUicjet, oiet £)ifputatione6 oon un=
ferm S()eil oorgemanbt merben , (fo) murbe man , unb
*) Sic apogr. Galli; apographon Vinar. mendose: ntt 3U:
Dictung.
fonberlta) unferm gndb. «Iperrn, bem 6()urfurjien , oie(
me()r ttncjtimpf unb UnmiUen aufiaben, tmn gut*>r,
e()er oon ^onigl. 5Waj. , me freitia) gefacjt murbe n>er=
ben , mit fold)em $(eip unb SJ^u^e bei ber $aif. SWaj.
bie 2Bientfa)e ^)anb(ung oom 6(jurfurften cjemtUigte %x-
tifet erlangt morben.
Unb n)ien)o()( maljr, t>a$ ber 2Sienifa)e ^anbel
oon einem fo(a)en Soncilio rebet, mic im ifturnbergifdjen
grieben gemetbt, ber uncjefd()rlia) bie 2Sorte tn fta) ()d(=
tet: ein fola) 6onci(ium, mie wrnialS burd) 6()urfur=
flen, ^urften unb (Stdnbe auf et(ia)en 9ieta)§tagen bie
$aif. SWaj. untert^dnig gebeten, n)e(a)e§ gemeint, ein
gemein, frei, a)rift(ia) Goncitium, ba$ in beutfa)er S^a*
tion ju (;a(tenj bertjatben man, fo baS Goncilium, ba&
je|t au§gefa)rieben , mit bem fcieb(ia)en 3(nftanb ge=
meint, n>o()( Urfad;en ()aben moa)te, mit ber ^aif* unb
^onigf. 95laj|. baoon ju bifmttiren, unb ber 9te(igion=
uern>artbten S3efa)w>erung , aua) tt>arum e§ t)origen
9?eia)6abfa)ieben, bepgleia)en bem S^urnbergifcfyen ^rie-
ben, 6abanifa)ert SSertrag unb SSienifdjett ^anblung
nia)t gemdp mdre, anjujeigen, unb auf Un %aU bie
$aifer(ia)e S3e|ldtigung , tt>ei( fte ber 9Bienifa)en ^)anb=
(unggunnber, nia)t anjune()men , unb barauf ^u brin=
gen, ba$ ber ^onig ber 2&ienifa)en ^)anb(ung nia)t ge=
nug get()an , unb bet ^aif. SDfcaj. in i eine merf (ia)e §6r=
berung gebraa)t , unb baj* e§ bte^faU^ bei bem (5abani=
fa)en SSertrag uttb ber 28tenifa)en §anb(ung getaffen,
ba$ fta) ein &()eil bet bem anbern
unb — — — — — genugen (iepe unt) i>k (Saa)en
im oorigert ©tanbe bteiben : aber bagegen fdUt tuteber
oor, i>a$ unfer gndbigfter £err, ber (S()urfur|t, be^
noiUiget, fo bie 2(rtife( bed Sulia)fa)en ^)eirat()§oertrag§
beftdttget, ba$ feine 6(;f. ©naben ba& Goncilium ju
9Hantua aufSftaaf? unb genugfame SSerfta)erung, tt>ie
:ber "KxtiM inne ()d(t, befua)en ober befa)icfen tooUen.
Unb tt)iett>oi)l ber '2trtife( ben erftett nia)t ange()et, aua)
aUent()a(ben feine 2(b()anbelung ge()abt e(;er ber Su(ia)=
fa)en ©aa)en ()a(ben ge()anbelt : fo ftnb fte boa) bem ^6=
nige bermapen gufammengetjdngt, bap aUe irtifet ju*
g(eia) ertangt foUcn tnerben, ober bajj bie ^)anb(ung
nta)t^ fettn foUe unb bteiben wte juoor.
£5er()a(ben tt>o()l ju beforgen , ba$ mit ber 8a)a(f =
fyeit umgegattgen unb gefagt moa)t tt>erben, naa)bem
unfer gndbigfter §err , ber 6()urfurjt, benMUiget, baZ
Goncilium auf ben %aU ju 9)Zantua §u befd)icfert, bap
er bamit ftiUfdjmeigen oon bcm lixtitd be§ ^curnbergU
fd)en ^riebenS abgejtanben, ba$ ein Cottcilium in beut=
f^a)er Sfcation fenn , unb barinncn get)a(ten merbcn foUt.
2)arum aUertei 3U bebenfeti, tt>e(d;e§ ba& 93efte fe»n
103
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
104
roitt, btc Bafye an$ufed)ten, el)e bev ^aifec ftd> bev
2$ienifd)en «ipanblung fyalben entlid) oevnefymen l&$t,
obex nid)t £)enn fo ben 9ted)ten nad) obev fonften
einigef Sftad)rt)eU ^u befovgen fet;n foUte, ttave beffes,
ben ^anbel gan^ umjujlopen , benn ba$ bev (Styve ©ot=
te6 unb gottlidjem SSovt etxvaZ §u 9cad)tf)eil follt be=
geben roevben.
©o follt aud) beffev femt, ba e£ biefe Sfteinung
fottf i)aben unb ba$ bevfyalben bie GJvHdvung 311 fud;en,
e§ gefdje efye bev .ftvieg feine Gmbfdjaft f)dtte, benn tjev^
nad). 23enn je|igev3eit, fo e§ je ^u einem Uniujt ?om=
menfoltt, meld)eS©ott mit ©naben gndbigtid) »evf)u=
ten unb menben wolle, wdven aflevtei $)vactifen v>ovt)an;
ben, baju man nad)folgenb nid)t rooi)l mod)t fommen.
©0 mod)t aud) bev ^aifev biefev 3eit, meil ev bev Seute
buvft [bebavf], bejto leid)tev unb el;ev gu bewegen fepn,
benn nad)f)ev.
'£)oct; miU baneben aud) ju bebenfen femt, biemeil
bie^Cvtifet, wa§ ben Sulid)fd)en SBevtvag betanget, aUe
baijin jlefyen unb gevid)tet fe»n , ob unfev gndb. «ipevv,
bev (5t)uvfurft bevfetbigen etnen nid)t nad)f omme , ba$
bte 33e#dtigung foUt nid)tig ,. unb bie anbevn ItrtiM bev
OMigion unb -2Saf)l tjatben >ef vdftigt fepn unb bteiben:
fo foUt- aucf), t>ieffeid)t ntd)t fo gav ttiet baxan getegen
fenn, bap etroaZ unb eine 3eittang oev^ogen mttvbe, unb
gefefjetrritfoi be3 $a4fev£ uu^.£oni#S -5£eimi«# wdve,
unb ob fte bte SSeftdtigung tt)un mottten obev nid)t , unb
fo fte befd)et;cn touvbe, waS tt-eitev it)m 3« §8ovt!)cit
mefjv anget)dngt moUt wevben. $)mn fo bie 33eftdti=
gung gteid) gefcfjdfje, itnb i)dtte be§ 2Cvtifel§ fjatben,
t>af ba& Goncilium ju 9ftantua buvd) ben (5f;uvfuvjten
fotit befd)icft wevben, S3ebenfen unb ^at)v auf ifmt:
mdvbennod), ma§ ben ^vtifet betauget, nid)t fugev au§
bev ®a4)e gu-fommen.. r®enn bev ^aifev bie S5eftdti=
gung nic|)t gefu<t)t, fonbevn bev (Stjuvfuvft ©0 nun
bev (5t)uvfuvjt bev 'Kxtid t)atben , metd;ev ftd) fein (St)f,
©n, be§ Goncitti tjalben obev fon]l ocvpfltdjten fcU,
^Befdjmevung t)dtte, uno roollte btefetbigen »id)t ooU=
^ktjen: fo t)at webev ^aifev nod) itonig ©. (§t)f. ©.
bav^u ju bvingen , menn ^ (St)f. ©n+ bagegen bev ^ai-
fetl $Rai. SSejidtigun^ faUen, unb bk anbevn 2Cvtifet
bei bev SBienifdjen ^)anbtung moUen bteiben laftm; SSeit
bod) fiet)et, menn «Sein (5t)f. (S. gteid) biefetben oov=
fdjvieben unt) angenommen, unb moUt fie nid)t t)atten,
obev mdten (Sv. (5t)f. ©. ^u t)alten ungetegen, bap <S.
(Sl)f. ©. nid)t§ ^evmivft ^en foU, benn aUein, bap
bk ^aif. ^Seftdtigung nid)tig.
©0 e5 benn jc nid)t roeitev bvadjt fonnte mevben,
wdve bevfetbige 2fvtifet unfevm §e?w 6t)vifio 3U ©t)vcn
ju biefem SSJlat faUen ju taffcn. <3eine gottttc^c 2CU=
mdd)tigfeit muvbe e§ bod) mit bev Sulid)fd)en @ad)e
nad) fetnem gottlidjen S5iUen mot)l mad)en, mie e§ tt)m
gefaUe. ©0 funnte mit bev 3c-it aud) beftd5mi^^c=
quemtid)feit bav^u getroffen roevben, roenn ba& ©evdu=
fd)e be§ Goncittt t)alben oovubev mdve, unb ©ott eine
beffeve 3eit geben mod)te»
9cad)bem abex fotdje 2(vtifet auf beibe 2£ege tt>ot)l
moUen ju bebenfen fepn: fo ift unfevg gndb; «^evvn, beS
©t)uvf. ju ©ad)fen, gudbige^ ^eg^vw,'^b4tp^aw(t1)eibe
SSege mit'§teip bui^t)te ^>erren St)eoto^en unb S-uvi=
ften rooUe bebafyt mxben , unb @v. St)f. ©n. in oiev-
ge^n Sagen tt)t 35ebenfen in ©djviften jufd)icfen. ©0
n?ivb ot)ne Sroeifet ©ott bev '2CUmdd)tige ©nab, SSei§=
t)cit unb SSevjtanb bav^u oevteit)en, bap bevmapen be^
ba<i)t mevbe, ba§ ju feinem^obe unb gemetnen d)vift=
tid)en f$vteben ma^ biwtftftfy, fepn* [9? fW&:Vi
LA.fjJi,.! r*U.J > j
do. 42.
No. 1450. i(»ii -itnia-t eoToifig^j^
Alesius ad Aepinujn1.0*1 msbiop
i3 oJrJoiq mmoxi/ 9iipoup mui9J9y 89fi
f Es gutographo Ale^ii:^ ^MB^^-.terifeift1' "'
jijul oiiai uwi
I oan nivyi &p£n o.»>opoup mo2j>
S. D. Misi tibi cum Alexandro bibliopola meo
conterraneo ad ferias pentecostes literas cum de-
cem Ungaricis mittendas domino Pnilippo, et
breviter tunc^u$icut ^lenSpjis postul^^t ,°Be «atu
hums reipubhcae scnpsi. iSam praesens ) peri-
culum non sinebat cbpiosius aut apertius scribere.
Sed iam ex articulis2) et literis ad dominum\PA/-
1»' -)
Quare precor, ut literas obsignes et cum proximo
nuncio mittas Vitebef^am ad JPhilippu$i! l Refert
etiam Ducis Saxoniae et vestrum omnium scife
articulos, quare ego ex vernacula anglica latine
verti. Oro ut tuas literas ad Philippum meis
addas, et preceris, ut mibi per literas respondeat
quam citissime. Bene vale. Londini pridie Ca-
lendas Augusti 1536. Wa mlfil ^ s"
Tuus Atfoiog.
1) jfej script^ est.
2) Sunt articuli Regis Angliaa per Iegatos suos Vitebergae
propositi, rjuJ ipsi in Actis Viuariensibus habentur bis, lum
manu Francisci Burcbardi, tum Alesii ipsius scripti latme,
et semel germanice. 1811! 'iHlflimsIr!
105
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
106
No. 1451.
(Iul.)
loach. Camerario.
i&Epist.ad Camefarv p. 277 srtfi. Vittt llttttU-i
uaiwm %mmu° amico suo summo
Tubingaey
S. D. Disputatione tua de Marte in duodecimo
loco, quam reponere te scribis mentioni factae a
nae Solis in sexta domo, scito me valde esse de-
lectatum. , Multa autem vel plurima hoc tempore
mihi magnas dabant caussas neutiquam levis do-
loris. Et illa tamen tua haud ficte amica diaTQifir)
moirjOe yelav , ov navv y3 e/Lte ■yelaoeiovTa,
quemadmodum ille apud Platonem inquit. Ma-
gis autem risi indignatianem tuam, qui tam gra-
viter fers reprehendi sententiam nostram et iudi^
cium culpari, quibus probantur et commendan-
tur Mathematicae disciplinae. Sed istos harum
vituperatores miror non etiam titulum illum in
has detorsisse: DeMathematicis etmalefieis. Mihi
quidem non sunt ignotae accusatoriae criminatio-
nes veterum quoque virorum pietate et doctrina
excellentium, quacdam etiam immodicae, et in
abusu tunc increbrescente exagitando, carpentes
usum quoque. No.s vero quid spectavimus aut
egimus aliudj quam verum usum utin scholas
revoearemus et ad hunc studia converteremus
adolescentiae ? Id quod et nunc curae nobis est,
.TrftTrCTi onuinoW g/ifjmilrm 31afir.74fi.Jr msa'
et erit posthac, donec colendis boms artibus lo-
cus dabitur, Nam de divinationibus, quod quen-
dam ostendis deridentem has dixisse: Cur mibi
ipse non praedixerim illas difficultates, de quibus
tantopere conqueri soleam, facilis est responsio.
Neque enim faber sibi maxime opera excudit, sed
aliis qui illis utantur. Neque ulla ars y.a&oGov
Tbyi'Y] suum ^ cpmnipdum aut bonum quaerit.
No.n enim ignota, est tibi disputatio Socratica no-
iitsiwv &'• Sed nos ne profitemur quidem artis
istius scientiam dij^iooievovTeg. Quid dicent, si
etiam lineas in manibus aliquorum inspicere me
solere resciverint, et divinare de eventis grafis
et auditu iucundis? Iam somnia mea quanto-
pere partim exagitentur partim irrideantur, non
ignoro: cum alii narrent multo absurdiora et fu-
tiliora somnia etiam vigilantes. Qiiaeso te, ne
istis fabulis movearis. Et est fortassis melius
istam darLfce&jajiaupifOccasionem obtrectandi no-
ijfej,*' k^p^bcetrW^rin aliis, ex quibus oriretur
plus mali. Meministi lustoriae Alcibiadis, qm
elegantis et strenui canis iusserit caudam abscindi,
ut de eo loquentes homines alia omitterent. Cum
non solum illiberales et turpes, sed perniciosi
quoque ludi passim lu^n^^P,^ j}]^i^%.fl?P:$8||e~
retur nobis horum ludorum neminem laedens, et
fortassis aliquando proficiens recreatio. Scis enim
quo haec tendere velimus. Nam ista pars pulcer-
rima Trjg <pvGioloyiag anoTtTf-iijiai. Sed ineptus
sum, qui tam multa de his ad te. Movit tamen
me nonnihil comrnotio tua ob tales sermones , de
qua tara verbosa epistola nata est. Mihi vero
credas, magis me delectant tales reprehensiones
et criminationes, quam offendunt. Nam et ina-
nes sunt, et proficiscuntur ab indoctis et imperi-
tis et inimicis bonarum artium , quos male de no-
bis loqui, neque mirandum, neque aegre feren-
dum est, cum bene loqui non didicerint. Ipsam
quidem istam artem non prorsus vanam esse ple-
rorumque yeveoeig convincehdo illos insitae pravi-
tatis probant. De libellis et epistola et amici quo-
que nostri negotio, quae sunt in litteris tuis, scri-
bere nunc non potui , non etiam volui. Nam
brevi nos una futuros esse sp^o^ftWm senten-
tiam ostendi corani rectius est. Vale.
ci st>p 0] l{bm 5< PliiMppus.
, wsmu mpomJ ptwlmS, sitis titm bmft |a<
— •
cn gmmioSffi jfwtaE ■- j 1 — r—
No^l452. wtiiQt ^ato x%G'iuvt jr JI^S
Eplstol. lib. V. p. S6 sqq.
tmv r >% Cttu wsm vhuhy-
S&3W Nolo^^e^cupatiouibus meis tribuere,
quod rarius scribo. Tabellariorum insolentia ac-
cusanda est, qui vix ■unquam , cum dederunt li-
teras, inveniri postea usquam possunt. Tantum
abest, ut ad nos redeant. IenenSem illum ne vidi
quidem. Quare me tibi purgatum volo. Nam
mihi nihil est iiicundius, quam tecum colloqui.
Plane mihi in solitudine esse videor, praesertim
hoc tempore, cum magna varietas incidit nego-
tibrum, te absente. Ilequiro enim saepe cohsi-
lium tuum, et sermones fideles et prudentes.
Meum iter remorantur deliberationes myl
Tijg ovvodov, quam Papa indixit. Nuper enim
hic fuit Princeps, qui petivit ab omnibus Theo-
logis et Iuriscos., ut deliberent, quid de Synodo
respondendum sit. Dicitur venturus in Germa-
107
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
108
niam Legatus Cardinalis, qui denunciet indictio-
nem concilii. Interrogat igitur Princeps, quid
respondendum sit, ,qua conditione admittenda sit
Synodus. Magna et difficilis est deliberatio. Nec
scio , quando sim iter ingressurus.
De bello Gallico omnia tibi notiora sunt.
Fama est, sed incerta: de Duce Henrico Brun-
suicense si quid audisti, nihil opus est addere re-
liqua. Isorooiu
!,< In Academia caetera Dei beneficio tranquilla
sunt. Sed incidit odiosum certamen inter Docto-
rem Benedictum et Iohan. FVeinlin. Is Doctori
Benedicto atrociter minatus erat. Quare Prin-
ceps lohannem PJ^einlin coniecit in carcerem,
postea Pampinus dimissus instaurat certamen.
Nunclatet, utaudio, in Pretsch. j hiuniraoi
Myricianus est in Belgico, interfuturus ex-
amini Oihonis Pak*), qui de commentitia con-
iuratione iam dicitur suum consiliurn ac poema
aperire.
Frederus habet aliquam scholam. Etsi in
eo desidero comitatem , tamen magis displicet Pa-
tris aOTOoyia, quern audio valde locupletem esse,
ac habere amplius octo millibus aureorum. Sed
erramus , qui scythas istos nostram Philosophiam
morari arbitramur. Bene vale. Calend. Aug.
Philippus
• •muqg tJaaaaoq li "
■ I — i 1 ji' tuiil-r -
No. 1453. 10A einn ytfl Ju. C*b Aug.)
mnoTbrjJa rruiJibrris rn ~*~ iH^ir
Ioanni Reifjemtein.
Ex select. Declamatt. cura Nic. Gerbelii (Argentor. 1541.)
p. 651 sqq. ct Decbniatt. in 8. II. p. 79 sqq.
Praetatio ln lieometriam
iJiiOU :
(i. e. in Iohannis Vogelini libellum de geometricis elementis).
_
Philippus Melanchthon Ioanni Reif-
fensteyn
S. D. Nullum aptius ornamentum vestibulo huius
libelli, qui aditum patefacit ad Geometriam, addi
posse statuebam, quam symbolum, quod Plato in
foribus scholae suae pinxisse dicitur, videlicet,
ayeojjbLSTQrjZog ovdslg «IgtVto. Multorum autem
coniecturas exercuit huius dicti interpretatio. Alii
tZiitn ib.ni iu cnuSui
*) Vid. Seckend. hist. Lutl, ad ann. 1528.
iudicant Platonem a schola tanquam pollutos et
prophanos arcere imperitosGeometriae, cuius ele-
menta tunc omnibus, qui liberaliter institueban-
tur, statim a teneris tradi solebant. Alii trans-
ferunt ad mores, et significatum putant Philoso-
phiae studiosis, ut Geometrica proportione medio-
critatem atque aequabilitatem quandam in omni-
bus officiis conservent, quemadmodum et in Gor-
gia, cum reprehendit iniustam opinionemCalliclis,
inquit eum negligere Geornetriam. Etsi auienj
satis apparet ex scriptis Platonis, libenter eum
exempla Geomelrica ad mores accommodasse, ta-
meii dubitari non potest, quin in hoc symbolo
simul aliquid de ordine disciplinarum monuerit
et in Geometria praeparandos esse senserit eos,
qui ad Phiiosophiam accessuri essent. Eius sen-
tentiae multae gravissimae causae sunt. Non
enim tantum releganda est haec ars ad mechanicos,
qui aedificia, vasa, aut alia exigua corpora me-
tiuntur, etsi ea eliam exercitatio liberalem doclri-
nam continet, et magnas ad vitam utilitates af-
fert. Sed Philosopho propter alias multas causas
opus Geometriae scientia: inde enim oriuntur kii-
tia Physices. Et passim in omnibus partibus Phy-
sices plurimae demonstrationes ex hac arte su-
muntur, quales sunt primae illae, quae osten-
dunt, mundum esse finitum, non esse plures
mundos, nullum esse corpus infinitum. Sunt
enim haec vera Physices exordia. Deinde cum
demonstrationes Geometricae maxime sint^y|.^
stres, nemo sine aliqua cognitione huius artis sa-
tis perspicit, quae sit vis demonstrationum; nemo
sine ea erit artifex methodi. Quare et Plato di-
xit, ob eam causam etiam discendam esse Geome-
triam, quia eius cognitio conducat ad 110^^^^
aliae arfes facilius et rectius percipiantur. Sed
maxime illustris utilitas est in melienda magnitu-
dine terrae, et coelestiurn corporum ac spatiorura.
Estque haec summa laus Geometriae, quod non
haesit in exiguis et his inferioribus machinis, sed
evolavit in coelum, et humanas mentes, humi
abiectas , rursus in illam coelestem sedem subve-
xit, et admirandum mundi opificium et guberna-
tionem eius nobis monstravit. Denique exulan-
tes animos in patriam ac familiaritatem coelestium
atque adeo ad agnitionem Dei traduxit. Magnam
enim vim habet ad confirmandas honestas opinio-
nes de Deo in animis hominum haec ipsa do-
ctrina, in qua mundi opificium et gubernatio
spectantur.
109
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
110
Ciim igitur fontes huius praestantissimae par-
tis Philosophiae de motibus coelestibus magna ex
parte sint in Geometria, satis gravis causa est,
quare Plato monuerit accessuros ad Philosophiam,
ut Geometriae studium adderent. Hbc existimo
Platonem illa inscriptione praecipue significasse,
quam hic recitavi, ut cum adolescentes adhortari
cuperem ad expetendam hanc artem, qua uten-
dum est duce ad multas Philosophiae partes, ad-
deret aliqnid ponderis nostrae orationi Platonis
autoritas. Quoties igitur in manus accipient
hunc libellum studiosi, et in fronte legent Plato-
nicam inscriptionem , cogitabunt se admoneri
voce Platonis , sed votis et iudiciis omnium eru-
ditorum, ut maximarurn utilitatum causa hanc
artem expetant. Nec vero dubium est, quin na-
turas non distortas delectet per sese mensurarum
ratio , ut riatura capimur numerorum collatione
aut concentu sonorum. Sed generosa et excelsa
ingenia huius utilitatis magnitudo accendere ad
haec studia et inflammare debet, quod haec ars
aditmrt riatefacit ad illam praestantissimam Philo-
sophiam derebus coelestibus, quae quantum ha-
beat dignitatis, quam multipliciter prosit homi-
num vitae, minime obscurum est, praesertim iis,
qui non omnino ahhorrent a verae veterisquePhi-
losophiae studiis.
.11 ,?obnj
^S^nas adhortationes apud eos, qui sor-
didis ingeniis praediti sunt, nihil proficere, qui
praestantium disciplinarum dignitatem non pro-
spiciunt, aut sectantur quasdam vendibiliores ar-
tes qnae&us causa. Hos, cum dupliciter sint
ayeatjiitTorjTOi , vel maxime excludit Plato. Nam
et mentes habent monstrosas, et magno scelere
turbant proportionem Geometricam , cum non
tribuunt suam artibus dignitatem. Sed recta in-
genia, etiam mediocria, incitari possunt ipsa ar-
tium admiratione, si adrnoneantur, deinde si
accedat artifex, qui commode tradat. Ideo spero
aliquorum studia commoveri posse, teque, mi
loannes, et tui similes adhortor, primum ut cogi-
tetis aspirantibus ad vcram laudem contendendum
esse 6mnibus irigenii atque animi viribus, ut soli-
dam et perfectam doctrinam vobis comparetis, quae
sit usui Pieipublicae. Hanc ad rem opus est toto
choro artium, quae ita intersedevinctaecoriulatae-
que sunt1, ut in singulis multa sint ex aliis vicinis
artibus assumenda. Hae vero duae Numerorum et
Mensurarum scientia cum in Physicis magnos
habent usus, tum vero totam doctrinam de rebus
coelestibus pepererunt.
Arislippum terunt, cum amissis nauiragio
fortunis omnibus ipse tamen cum paucis ad littus
Pihodium salvuspervenisset in tabula, ambulantem
in littore, Geometricas figuras in machinis qui-
busdam conspexisse. Quanquam autern mare et
viatico eos exuerat et in loca eiecerat ignota , ta-
men conspectis illis figuris Geometricis iussit so-
cios bono animo esse, inquiens se vidisse homi-
num vestigia , gratulatusque est sibi et reliquis,
quod non in barbarum littus eiecti essent, con-
firmavitque humanitatem erga hospites^ ac nau-
fragos non defuturam illis hominibus, apud quos
harum artium studia colerentur. Utinam vero
haec hominum vestigia, quae ibi in littore mira-
tus est Aristippus, in scholis etiam frequentiora
essent. Iacent enim desertae et neglectae hae ar-
tes multis iam seculis. Nam proxima aetas iu-
ventutem ab hac vera Philosophia ad insulsissi-
mas cavillationes abduxerat: nunc, postquam hae
explosae sunt e scholis,- annitendum erat, ut pura
et nativa Philosophia traderetur, quae conduce-
ret iid solidam doctrinam consequendam. Nam
haec nostra aetas satis commonefacit nos, quan-
tum opus sit Pveipublicae perfecta doctrina , quia
multi passim, tum inopia iudicii, tum quia di-
serte explicare nihil possunt, sparserunt aut de-
feiKluni - apiniones=^ahMir4a^=€t =son&sa»ea&r - ex
quibus in Ecclesia magna certamina, magnae dis-
sensiones extiterunt. Nec finis horum malorum
erit ullus, nisi ad veram et eruditam studiorum
rationem iuventus revocata fuerit. Hanc ad rem
conferre operam hi, qui praesuntEcclesiae acRei-
publicae, profecto debebant. Sed eadem cura ad
nostrum officium pertinet, hoc est, ,ad eos qui
docent aut discunt in scbolis. Nam et nostrum
munus ad Rempublicam pertinet. Divinitus in
hac statione collocati sumus, ut doctrinam utilem
generi humano conservemus et propagemuSi Et
flagitat hanc diligentiam Deus pariter a doctori-
bus et xiliscipulis. iQuare iuveries cogitent se
etiam Deo hoc officii dcbere, ut solidam et per-
feetam doctrinam expetant, profuturam Ecclesiae
ac Fieipublicae. Quos in templa animos afferimus,
eosdem decet in scholam alTerre, videlicet, ut ibi
res divinas cognoscamus et aliis patefaciamus. Si
quis venit in scholam, tantum ut inde aufexal.pax-
ticulam aliquam doctrinae, quae possit ad quaeT
stum aut ostentationem conferri , is sciat se pol-
ltl
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
112
It
luere sanctissima doctrinae templa. Itaque si
munus suum intelligent adolescentes , si scient,
quo animo versari in studiis debeant, facile im-
petrabimus ab ingeniis non monstrosis, utrecte
atque ordine percipiant omnes artes, ut non in-
anem eruditionis umbram, sed veram doctrinam
auferre conentur.
Quosdam deterret a mathematis difficultas.
Sed hi, quod est iniquissimum, ante pronun-
ciant quam inspiciunt; priusquam degustarunt
elementa, abiiciunt et damnant totum studium.
Certe initia sine magno negotio percipi pos-
sunt, quae usum habent in vita et in multis arti-
bus. Haec saltem prius cognosci oportuit, quam
pronunciarent de difficultate. Deinde ordo, qui
praesertim in Geometricis est commodissimus, le-
vat laborem, et multum addit lucis. Poslremo
ubique traduntur demonstrationes , quae etsi in
artis extrema parte, quasi infastigio, longius re-
cedunt ab oculis et conspectu nostro, ut urbes,
quas procul videmus; tamen in caeteris partibus,
quia magis obviae sunt oculis, multo minus ha-
bent difficultatis. Extrema ignavia est, prius ab-
iicere studium, quarn periculum feceris. Et mol-
lities animi iniusta est, nihil laboris velle susci-
pere in discendo , cum quidem militia quaedam
sit, versari in literis , et Ptespublica nobis maxi-
marum rerum curam et conservationem commen-
daverit, quas tueri sine acerrima contentione ani-
morum non possumus.
Quare exuscitent nos et ipsa artium digni-
tas et publica utilitas, et meminerimus his virtu-
tis studiis etiam fortitudinem adiungendam esse,
quae non sinat animos languescere pigritia,
quae per omnes difficultates , ut ita dicam, vi sibi
viam faciat. Ac generosae et heroicae naturae,
quae ad illas summas artes de rebus coelestibus
divino aliquo adflatu et bv&ovGiaouto incitantur,
facile has artes arripiunt , perinde ut hi, qui na-
tura ad carmen idonei sunt, cito percipiunt sylla-
barum et pedum mensuras. Multum tamen, ut
in caeteris artibus, etiam mediocria ingenia stu-
dio et diligentia assequentur. At si qui non to-
tos se huic studio dedent, tamen his ad iudicia
formanda et ad intelligendos multos locos, qui
in Aristotele et aliis laudatis autoribus obvii sunt,
opus est cognitione elementorum Geometriae.
Aristotehs pulcherrime pingit iustitiam in
quinto Ethicorum his Geometricis figuris, et spe-
cies eius eruditissime discernit collatas ad Arithme-
ticam et Geometricam proportionem. Et tradun-
tur eo in loco praecepta necessaria iis, qui erudite
de legum causis iudicare cupiunt. His plurimum
affert lucis collatio sumpta ab Arithmeticis et Geo-
metris. Sed quia mterpretes , quorum quidem
libri extant, non intellexerunt hanc collationem,
non solum obscurarunt, sed plane corruperunt
totam Aristotelis sententiam, non secus ac si ali-
quam excellentem Apellis picturam sordibus et
coeno conspersissent atque obruissent. Porro
non solnm turpe est interpreti, sed etiam mole-
stum aliis lectoribus in tali loco tanquam in luto
haerere et fraudari sententia autoris. Aristo-
teles enim prudentissime duas iustitiae species
constituit, quarum altera personarum gradus in
legendis Magistralibus, in imperiis, in civitate et
in familiis ordinat; altera gubernat non solum
contractus, sed omnes compensationes rerum, ut
mercedes, damna, iniurias, poenas. lam cum
explicatur, quare in compensationibus requiratur
Arithmetica proportio, in altera vero iustitia, le-
gente Magistratus, valeat Geometrica, causae iu-
stitiae valde fiunt illustres. Ac sumpsit hanc
ipsam collationem Aristoteles a Platone, qui cum
summa venustate et gravitate disputat, aequali-
tatem in civitatibus efficiendam esse, quia aequa-
litas gignat mutuum amorem, ut di,ci solet Xaov
Yacp opilov. Sed aequalitatem Arithmeticam ait in
imperiis, in legendis Magistratibus turbulentam
esse, Geometricam vero salutarem esse civitatibus.
NamGeometrica aequalitas est, cum gradus consti-
tuuntur et delectus adhibetur, ut pro proportione
tribuantur summa imperia optimis et prudentissi-
mis civibus, et singuli intelligunt, quam partem
muneris publici sustineant, et in suo ordine ma-
nent, non conturbant proportionem. Hunc sta-
tum ita praedicat Plato^ ut hanc Geometriam di-
vinam esse dicat, ac tum demum beatas fieri civi-
tates, cum Deus particulam huius Geometriae eis
impertit. Denique addit, ab hac Geometria pro-
ficisci, quidquid est boni in rebus humanis, ut
si in Ecclesia autoritas esset summa optimorum ac
doctissimorum, et per gradus suum officium sin-
guli intelligerent, et facerent, et suam quisque
Spartam, ut dicitur, ornaret, imperiti cederent
sententiis eruditorum. Quid Ecclesia beatius es-
set, si hac Geometrica proportione constituta es-
set, quae et tyrannidem prohibet et popularem
licentiam? Nam in tyrannide gradus nulli sunt,
sed pariter omnes boni opprimuntur, In Demo-
113
EPISTOLARUM
LIB. VIL
1536.
114
cratia dominatur aequalitas Arithmetica, iuxta
quam omues infimi sine delectu conseqtiuntur
surama imperia , fitqiie status iile, quem maxime
vituperat Achilles apud Homerura , cum ait, nolle
se in ea Fiepublica esse, in qua nullum sit discri-
H9hii/D mirioiju ^asJaxcnDitu* fjjJi- j^g .noAotii
men bonorum et malorum civium:
"HJiiiJpa oiifA iimi9X9Jl9Jm.nDfl «inpJxs
Ivd l%wjivl***amq, tft xa< toMog ).
, Quid bonis omnibus accidere potest optabi-
lius, quam si Geometrica proportio, quae et ty-
rannidem et popularem . licenfiam prohibet, gu-
hernaret Synodum Ecclesiasticam? Nec vero sine
causa doctissimi homio.es delectati sunt Geometri-
cis similitudinibus. Incurrunt enim in oculos
velut.picturae. Quare, cum intelliguntur, valde
illustrant disputationes, et multa monent admi-
ratiojxevdigria^^ii-isqnii ni r«udiJfiii<ii^f.]-'
^^tn^fftt^m^^^entes et haec causa ad
elementa cognoscenda , quia magnos viros vident
amasse has figuras, et eorum scripta nbn posse
intelligi, nisi degustatis his artibus. Etsi enim
aliae sunt multo maiores utilitates, de quibus
paulo rmte dixi, tamen liberalibus ingeniis stimu-
lum addit hoc quoque, quod tales sententias ma-
gnorum automm et amant tanquam pretiosissi-
mas gemmWs^MelrVim earum penitus perspicere*
cupiunt. Iam haec ipsa exempla docent, senten-
tiam Platonicam , quam scripsit in vestibulo scho-
lae, non inepte ad mores accommodari, uyevofte-
zprjtog ovdeig eigizoj. Excludit a scholis eos, qui
contufbant Geometricaril proportionem, qui gra-
dus honestorum officiortim nec intelligunt nec
tuerituf, qui sine legeinaequaliter, qua fert impe-
tm',r/rHtai 3yVWssimum enim est illud Aeschyli
dictum^lflShm hbmlnem alteri civitati convenire,
md^m^^o^SleB ^ezayuevov **). Ut igitur
illa fcra et barbarica ingenia non conveniunt ci-
vitati Philosophicae , quia neque mirantiir artes,
neque doceri possunt; ita econtra praediti mode-
ratis ingeniis, quia incitari possunt ad haec opti-
ma studia colenda, conveniunt Philosophicae ci-
vitafi^^Tales invitat. Plato ac simul significat,
quae natura capax sit Philosophiae, quales mores
apti siht his studiis, quae ingenia ad amorem Phi-
losophiae accendi possint, et quo doctrinae genere
principio opus sit. *° rT
: ("l IOOlJ
____________ -*
iaoiJioqoiq sojiiJ jjuo9iJ Dfid ie ti
na1*) Hom. Iliad. IX, Si9»-iq mfrlnanfixyj Ja >cup
**) Aeschyl. ap. PJat. cle ren. lib. VIII. p. 550 C. Cf. Ae-
schyl. trag. ed. Schiilz. Voi. ' V. (fragm.) p. 230.
Melanth. Opek. Vol. III.
Quare studiosi cum legent hanc Platonis in-
scriptionem, ■tyeiop&QtjTog ovdelg dgiruo, memi-
nerint se et Geometricam aequalitatem in mori-
bus praestare debere, et ad caeteras artes adiun-
gere Geometriae studium. Utrunque est ingens
ornamentum, et propter multas causas expeten-
durrinJ:"i! ^
Ac tibi quidem, mi Ioannes , Dei bene-
ficio contigit ingenium et natura moderatum, et,
quod ex picturis tuis animadverti potest, aptum
Geometriae, planeque conveniens civitati Philoso-
phicae. Spero autem te et patcrna et nostra co-
hortatione accensum flagrare cupiditate co<mo-
scendae illius pulcherrimae doctrinae de motibus
et effectibus coelestibus. Ad hanc gradus facien-
dus est per Geometriam. Putabis autem te etiam
Deo gratum facere, cum his studiis operam dabis.
Suavissime enim a Platone dictum est : &eov del
yeujpeT.yeTv , hoc est, ut ego quidem interpretor,
gubernare omnia , et certissima lege cursus coe-
lestes et totam naturam regere. Quare haud du-
bie probat studium eorum , qui, quasi observan-
tes illius cursus lineas, gubernatorem ipsum agno-
scunt et venerantur. Iacobus Milichius utili
consilio coniunxit libellos Arithmeticos et Geome-
tricos aptissimos scholis, scriptos a praestantibus
artificibus, et in ea Academia, quae aliquot secu-
lis praecipuum fuit domicilium harum artium.
Nam Viennae, autore Purbachio , propemodum
reriata est haec Philosophia de rebus coelestibus,
et nunc magna cum laude possessionem eius velut
haereditariam retinent, et ornant ibi cum alii viri
doctissimi, tum etiam Ioannes Vogelin, autor
huius libelli de Geometricis elementis, quae qui-
dem ea brevitate et seric complexus est, quam
speravit maxime conducturam esse discentibus.
Christus et tua et reliquae iuventutis studia
gubernet ad Pieipublicae salutem. Mense Augu-
sto, Anno 1536.
,
1 1» onj
i • *
7. Aue.
*zt innbsq Jr
? ir
No. 1454.
•~~~~*~*rf;i rarrffirJ
Vito Theodoro.
Epist. lih. VI. p. 437 si$nsi\l U\c ex autographo Jn cod.
Monac. I. p. 411^ ,u,j8 f/-.ffj ^
Viro doclissimo, D. Vilo T hebdoro, do-
centi Evangeliurn Noribergae , amico suo
3nht'j praecipuo
S. D. Constitueram in itinere et apud vos ador-
nare Praefationem, in qua esset longa et paene
g
115
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
116
iusta disputatio de Astronomia et praedictionum
fide. Sed Princeps non solum remoratus est iter
meum, verum etiam occupationes novas adiecit.
Nam cum iam commeatum dedisset , ac paene ac-
cinctus essem ad iter , iubet me expectare aliquot
dies. Postea proponit deliberationem de conci-
lio*), quae me adhuc detinet, meque iam tiqo
rov aYUJvog implicat odiosis certarninibus, quae
ex me audies. Nam ad nundinas Francofurten-
ses omnino, Deo volente, iter ingrediemur. Mitto
autem qtialemcunque praefationem hodie subito
scriptam, in qua exordium , ut spero, de laudi-
bus vestrae urbis tibi placebit. Utinam licuisset
attexere totam disputationem. Piogo, ut horteris
Osiandrum, atque ores etiam meis verbis, ut
ipse addat huic libro aliquod ornamentum. Scho-
nerus publicis studiis bene consulit hac editione.
Ideo ages ei gratias meis verbis. Pveverenter sa-
luta D. Osiandrum , Erasmum et reliquos ami-
cos. 7. Augusti **).
i*Phil^pplls.",
No. 1455.
(7. Aug.)
lo. Schonero.
■ -
Praemissa libro: Tabulac Astronomicae resolutae per loan-
nem Schonerum. Curn praef. Phil. Melanchtonis. Norib.
1536. 4. — Iteni in Melanth. select. Declainatt. cura
Nic. Gerbelii (Argentor. 1541. 4.) p. 661 sqq. et Decia-
nialt. in 8. II. p. 92 sqq. unde hic descripta est.
Viro dociissimo Iohanni Schoncro Mathe-
matico Philippus Melanthon
S.
. D. Cum urbs Noriberga multis civilibus orna-
raentis abundet, hoc decus profecto non ln postre-
mis numerandum est, quod aliquot iam secu-
Jis perpetuo in ea urbe studia Mathematum magna
cum laude floruerunt. Atque ita genius urbis
huic pulcherrimae parti Philosophiae favet, ut
non solum aliunde accersiti sirit a Republica ho-
mines doctissimi , qui eius doctrinae possessio-
nem retinerent, sed etiam procrearit ipsa urbs
multa foelicia ingenia , quae in his artibus excel-
luerunt, colantque has disciplinas non solum
pauci quiclam otiosi, solis dediti literis, sed alii
etiam multi, occupati titm privatis negotiis, tum
Reipub. procuratione. Meo quidem iudicio glo-
*) Lib. VI. mendose consilio.
**) Alia manus adscripsit ann. 1536. (exhibilum in Lib. VI.)
riosius est Athenis , quae Philosophiae et omnium
optimarum artium, quae ad bene beateque vi-
vendum necessariae sunt, inde usque a Plalonis
aetate ad Antoninorum tempora annos fere sex-
centos domicilium perpetuum fnerunt , quam
quod principatum Graeciae tenuerunt annos se-
ptuaginta, qui non solum nihil utilitatis attulit
venturae aetati et reliquis gentibus, sed tunc
qnoque Athenis ipsis calamitosus fmt. Ne Mile-
tum quidem tam ornarunt amplissimae opes,
quam vir doctissimus Thales, qui non solum in
ea urbe, sed in tota Ionia primus excitavit studia
doctrinae de rebus coelestibus, ostendit syderum
motus, et certam anni rationem descripsit. Nec
Alexandria nobilior est conditore Aiexandro,
quam perpetua Philosophiae conservatione et pro-
pagatione. Itaque haec doctrinae studia iure
commemoramus inter praecipua urbis Noribergae
ornamenta. Haec enim urbs fovit ingenium Io-
annis de Regiomonte , habuit et cives summis in-
geniis praeditos, cjui has disciplinas tum colue-
runt, tura etiara ilinstrarunt, D. loannem Verne^
rum, D. Praepositum Mehhiorem Pfintzing , D.
Bilibaldum Pyrcamerum , D. Cholerum. Nec
ulla tam celebris est Academia, in qua hodie
maior sit frequentia eruditorum in hoc genere,
quam Noribergae. Nec tantum fruitur ipsa urbs
voluptate huius doctrinae, sed , quod est hone-
stissimum , praeclare meretur de omni posteritate.
Multa cnim utilia monumenta ediderunt homines
doctissimi, loannes de Regiomonte , qui huius
urbis hospitio et wraltis beneficiis usus est, et alii
cives, quorum extant scripta. Haec bencficia •
Philosophiae studiosos agnoscere decet, et huic
urbi gratiam habere ex animo, eamque in primis
amare, tanquam huius praestantissiraae doctrinae
hospitium.
Etsi autem possessionem huius laudis multi
in urbe vestra retinent, tamen hoc noniine tibi,
doctissirne Schonere, plurimnm debent studiosi,
quod industriam ttiara ad has artes propagandas
et illustrandas confers1. Nam et istic docendo
multorum excitasti ingenia, et subinde monu-
mentaedis, aptascholis, et magnopere titilia di-
scentibus. Nec vero quidquam est, nt ego arbi-
tror, homine Philosopho dignius, quam sumraa
ope curare, ut doctrina utilis vitae, fanquara pu-
blicum patrimonium, rtt Seneca vocat, conserve-
tur, et ad posteros explicata, et non accisa aut
corrupta perveniat. Debet enim Philosophus ad
117
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
118
optimarum artium scicntiam voluntatem adiun-
gere bene merendi de rebus humanis, praesertim
cum intelligat has artes divinitus ostensas esse,
non privatae oblectationis causa , sed ad commu-
nem utiiitatem , et norit Philosoplms omnes actio-
nes et vitam omnem ad communem salutem at-
que utilitatem referre debere. Maxirne enim de-
cet Philosophum esse xoivwviy.ov. Quanta au-
tem sintmerita, quae ad vitam confert, non diffi-
cile est iudicare. Videmus enim ipsas disciplinas,
quae Mathemata vocantur, ad vitam necessarias
esse. An carere possumus Arithmetica et Geo-
metria? Qualis confusio esset, si anni descri-
ptione carerent fiespublicae ? Nulla extaret me-
moria rerum veterum, denique mera barbaries es-
set talis vita. Pieliqua Philosophia fontes conti-
net legum et omnium honestorum officiorum: est
et magnum ornamentum religionis.
Facis igitur honestissime, quod aliis doctri-
nam tantarum rerum, tamqueutilem vitae sedulo
impertis, quod editione utilium scriptorum com-
munia studia iuvas. Nonnihil autem debebit tibi
civitas Noriberga , quod ex tuis monumentis ap-
paret, huius Philosophiae studia ibi vigere. Sed
multo plus debebunt tibi omnes, quorum studia
tuis laboribus et commoventur et adiuvantur. Est
animi Philosophici, delectari ipsa virtute, etiam
si non contingantalia praemia pro laboribus. Sed
si tempora erunt tranquilla Deo volente , volupta-
tem etiam magnam ex discentium studiis capies.
ISam instructa idoneis libris iuventns facilius ad
haec studia revocari poterit. Vides autem aliquot
locis professores bonarum artium, quantum con-
tendere possunt, ad colendas has disciplinas iu-
ventutem invitare. Quod igitur hoc tempore cdi-
disti et expoliisti tua diligentia atque industriaTa-
bulas resolutas, egregiam operam navasti, quia
in scholis praecipue opus est his tabulis, cum
theoricas, ut vocant, motuum coelestium ad usum
transferant, et monslrent facilem et compendia-
riam rationem computandi motus coelestes. Quare
sine eis theoricae prorsus luce carent. Et cognitis
his tabulis iam magnum fructum capere discentes
ex hoc studio possunt. Nam quod extremum est
in arte, ac finis doctrinae de motibus, id com-
pendiaria via exhibet hic libellus, videlicet ut
possimns motus Planetarum statim computare ali-
quot seculorum, seu praeteritos seu venturos.
Haec meta est artis, quam avidissime expetunt
studiosi. Interdum desperatione abiiciunt aliqui
studia, cum non prospiciunt metam, cum non ca-
piunt fructum aliquem ex suis laboribus. At co-
gnitis his tabulis non solum eximitur animis de-
speratio, sed animadversa tam facili computatione,
spes et magnitudo utilitatis generosa ingenia ad
discendum accendunt. Quae est autem divinitas,
tam brevi via , tam parvo negotio consequi Sum-
mam artis, et positum coeli considerare posse,
quorumcunque annorum? Quis non miretur tam
brevi libello tot annorum descriptionem includi
posse? Mirentur alii ligneas columbas, aut alia
opera automata : hae tabulae multo magis sunt
dignae admiratione, quae omnium siderum posi-
tus ostenduni, nec unius tantum anni, sed mul-
torum seculorum.
Haec eo praefatus sum, ut admonerem iuve-
nes, qui haec lecturi sunt, et quantum debeant
Schonero iuvanti publica studia editione talium
librorum, quibus in scholis opus est, deinde ut
utilitate harum tabularum excitati ad discendum
invitentur. Illa admonitione hoc loco non putavi
opus esse, ne se ab his artibus studiosi deterreri
sinant, insulsissimis iudiciis indoctorum, qui to-
tum hoc genus doctrinae de rebus coelestibus su-
perbissime derident. Nam mediocriter eruditi in
Philosophia facile iudicare possunt, magnam cum
dignitatem, tum suavitatem, et utilitates ingentes
esse doctrinae de motibus syderum. Hoc mirifi-
cum spectaculum, videlieet, tot pulchra lumina,
tam varios cursus, qui miras vices certissimis le-
gibus conficiunt, non frustra posuit nobis ob ocu-
los Deus, sed volnit ut nos inde anni descriptio-
nem et temporum spatia vicesque sumeremus, et
diversa temperamenta annorum prospiceremus.
Postremo , ut hic pulcherrimus ordo motus et
consensusjmoneret nos de opifice, haec non exti-
tisse casu, sed ab aliqua aeterna mente esse orta,
et gubernari. Quare generosa ingenia decet ab-
horrere auribus atque animis ab Epicureis illis,
qui hanc certissimam motuum scientiam asper-
nantur.
Magna vero etiam vis et utilitas est etiam al-
terius partis, videlicet, doctrinae praedictionum,
quae sumuntur a causis coelestibus. Nam et Ga-
lenus autor gravissimus affirmat affici animantium -
corpora a lumine Planetarum, magnamque vim
omnium Planetarum esse in temperamentis et mi-
scendis et turbandis. Et quidem graviter repre-
hendit eos qui dissentiunt: ait enim experientiam
manifestam testari hanc vim esse syderum: Sophi-
8 *
119
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
120
sticum vero esse, negare manifestam experien-
tiam. Multa iudicari possunt ex positu astrorum
de valetudine corporum, de ingeniis et inclinatio-
nibus, deque multis in vita casibus, de tempe-
statibus , <le mutationibus Ilerumpub; Plurimum
autem tantarum rerum consideratio et animadver-
sio conducit prndentibus. Nec pugnat religio
Christiana cum hac sententia, nec damnant has
praedictiones sacrae literae: sunt enim pars quae-
dam Physices, sicut Medicorum praedictiones:
sumuntur enim a causis naturalibus. Divinitus
alia vis est indita Soli,,alia Lunae, ut vis est alia
piperis, alia malvae, et pium est agnoscere opera
Dei et observare vires illis indilas. Sed haec dis-
putatio longior est, quam ut hic tractari tota pos-
sit, et extant libri eruditissime scripti multorum,
qui Pici et aliorum similibus calumniis respon-
dent. Illud tantum adiiciendum esse putavi, ini-
quum est pronunciare priusquam causam cogno-
veris, At illi vituperant hanc doctrinam, qui
simpliciter eam ignorant: quare eorum iudicia
merito deridentur. Non temere dissentiendum
est ab eruditissimorum et prudentissimorum ho-
minum iudiciis, qui cum harum artium vim et
usum cognovissent, posteris eas tanquam vitae
utiles tradendas esse putaverunt. Et arrogantia
est cum summa stultitia coniuncta , venari chora-
gium aliquod gloriae ex insectatione artium, quae
sunt gravi autoritate doclorum et prudentum re-
ceptae. Sed de hac controversia alibi disputabi-
mus prolixius. Bene vale, doctissime Schoncre,
et perge de publicis studiis bene mereri. Vuitte-
bergae mense Augusto , Anno 1536.
No. 1456.
Cmed. Aug.)
ludicium de Synodo.
f Ex apograplio Jn cod. Galli I. p. 111. — Miserat Prin-
ceps Elector rnense tutio edictum Pauli III., Pontificis
Romani , de concilio , Mantuae Jiabendo d. 3. Maii 1537.,
Doctoribus suis Vilebergensibus d. £6. Iulii 15S6., iisquc
cjuaestiones ad banc rem pertinentes proposuerat, ut
suam de iis sententiam dicerent , quod fecerunl inter-
prele Melanthone. Vid. epist. ad Ionam d. 17. Aug. —
Nullam buius scripti mentionem fecit Seckendorfius in
hist. Lutb.
.
£)er ®etef)rten ^u SBittenbero, erfter 9£atr; =
fcfytaa. be£ funfttcjen Concilii fyalben
1536.
$raa,e: 3um Srfren, bieroett roir beS ^papflS ©e^
roatt anfed;ten, ba^u tf)tt fur $)art fjatten, ob gXetcf)=
roor;lberpdpftlte^e2egat$ur;6ren, ober ob it)me entge-
cjen §u fd>icfen fet) k. befonber ba ber ^aifer feine 23ot=
fd)aft mttfd)icfen rourbe?
3um tfnbertt, fo ber Segat §u fjoren, unb er
oietteid)t unfern cutdbiajen §errn oociren rourbe roie bie
anbern «Stanbe ad consultandum , ob ctner §)rotefra=
tton oonnottyen, berf;atben, bap ber tyapfi atfein ba&
Concilium au6(jefd)rteben ? Item , ob roir bamit un£
bem $>apft untermerfen ?
3um £)ritten, fo abet ber Secjat unfern gttd*
bicjften ^errn ntdjt ooctren rourbe rote aubre ©tdnbe,
fonbern at§ §)art citiren (routbe), ob tn btefem %aU bie
citatio an^uttefymen , ttnb ob ba eincr protestatio oon;
notf;en fet;n rouvbe? SSieroofyf fo ber $)a:pft oorf;at,
unfern gndb. ^)crrn ntd)t #u oociren cjfeid) rote bte an=
bern ©tdnbe, fo ift ntd)t §u oermutf)en, bap ber Secjat
fofdje @itation fefb tnftnuiren roerbe, fonber eS rotrb
burd; eine anbre gertngere $)erfon auSa,erid;tet toerben.
Unb oietfeidjt rotrb bie (Sitation nid;t oom tyapft au£=
cjetyen, roie e6 ^uoor get)aiten tft tm Concilio Con-
stantiensi.
3um SSierten oon 2Btenifd)en TfrtttVht.
3um Sunften, bap dlotl) tft, dm 23otfcr;aft
ju ^. 9#. m fd)icf en.
(2Tntroort) ?(uf ben erften Zvtiid, ob
ber ZtQat ju t)6ren?
Grjttid) ift ot)ne 3n?etfet Unterfd)etb gtotfdjen ber
(Sttation, baburd; jemanb al§ tyaxt erforbert roirb,
unb groifdjen ber ^ocation, baburd) anbern toetttidjen
(Stdnben ancje^ei^t mirb, bap ba& Goncilium au3$e=
fdjrieben, unb fte oermatjnet roerben, bal;tn gu fommen,
bap h)r ^Bebenfen attd) get)6rt roerbe, @o nu ein 2e=
cjat in £)eutfa)lanb cjefanbt roirb bie Surften atfo ju oo;
ciren ad consultandum, unb man nod) nid)t elgent:
ttc^ njtffen i ann , ob er bte gurflen biefeS St)eit§ gteid)
roie anbre<Stdnbe oociren rootte, ober aber cttiren al6
?)art: (fo) bebenfen rotr, bap tn btefem 3meifel cjan^
nid)t cjut nod) nu^ttd) fep , ^u bem ZeQatm entgegen ju
fd)icfen, unb an^eigen, bap man tt)n nici)t t)6ren roolle.
S)enn nuerool)! totr aud) beforgen, ber §>a:pft roerbe bte=
fcm Stjeit bie St;re nicr;t t(;un, bap er biefe S*urften 00=
cire, gteid;roie anbre ©tdnbc, bennod), fo ftd; fotd)S
alfo jutrucje, todre eg cjut unb nu^tid), ben Segaten gu
t)6ren. Denn fo unfer gn. £ert auf btefe S5eife rourbe
ooctrt, fo mittigte ^iemit bcr $)apft, ba^ unferS gn. ^).
S3ebenfen, ytetd^roie ber anbern ©tdnbe, fottt tm Con-
cilio gct)6rt roerben unb ^etten. Unb tourben biefe §ur=
ften nid;t oon anbern ©tdnben gefonbcrt, unb t;dtte ein
2Cnfet;en eine§ freten Concilii. £)er ^)aoft jetgte aud)
121
EPISf OLARUM LIB. VII. 1536.
122
bamtt an, bap er biefe Surfien noa) nid)t fuv $e£er
tjiette.
£)agegcn aber ttntrbeman ben Segaten nid)t t)6ren,
fo tourben bk giivfien biefeS £I;eit3 nid)t attein auSge=
fd;toffen oon' ben anbem (Stdnbeft , fonbevn • bev Segat
rourbe fota)e unfre SBerbung fur eine contumacia an-
3iet;en, baoon ber ^apfiunb anbre ^tdnbe ttrfad) nef)=
men murben, ttriber un3 alS contra contumaces gu
procebiren, oiclteidjt ofme roeire^$oca#0n$k(§itation
ober 2Seri)6r. Stit aa)te1f%it, b# benjcnigcn , fo bie
l;6d)frcn $ewbe fto t>^t ed>ten 2ef;ve , nid;tS Ne&veS
mdre, benn bap fte of;ne afte S5evt)6v atibatb roibcv uns
at§ contra contumaces ^rocebtven mod^en. £)a$u
fonnten fte uhS bci bem ^aifer mit biefem @d)eine l;od;
oevunglimttfen unb befdnoeven, bap ttriv contumaces
gemovben, unb oerad;ten feine SSajeftdt unb baS gan^e
(Soncittum.- ۤ iji aud) nid)t gu fjoffen , bap buvd) bte=
feS ytia)t\)km fte beti;a{ben baS (Soncitium nid)t I)atten
mutben, fonbern ttmrbeu oietmefjv ba^u etfen, bievoeif
fte ttriber un6 a(£ contra contumaces procebiten mod)=
ten. ®o ift mof;t gtt ad)ten, ttrivb ber Jtaifev gviebe
fjaben, fo mitb er of;ne 3meifel anf)atten, bap fte baS
(Soncifium fyatten muffen$ ^O sn')i)nu% rai
Unb in summa , fo man gteid; ba§ (Soncitium flie=
I;en ttritl, fattn man anbere bequcme SBegc, bie vocniger
oerroeiStia)er fepn, fud;en, bcnn bap mit aUbatb im
2Cnfang contumaces murben. £)enn fo nu ber $)rocep
angefangen unb j)artf)ciifd) gef;atten mevben (fotlte),
fann man ft'a) berfetbigen23efd;voctung beftagem
£)ap aber bagecjen bebad;t mirb., fo man bie §8o=
cation annimmt, ttritfige man bamit, bap er atletn ein
(Soncilium au6gefd;tieben ; item, man untevroevfe ft'a)
I;ievmtt bem $apfb bavauf ifi unfve 2uttmovt/ erfilicr),
bienxnt bk §uvjiticr)e Vocatio md;t ber CSttation gteicf)
ifi , ba$ \m in btefem $a(l ad;ten , ec3 bebuvfe ber fub=
tilcn £)ifputation ntd)t. •Denn mit biefem SSoeiren gc=
beut ber ^apffc nid)t, aucf) forbert er niemanbS oor fcin
©erid;t, fonbern oor einen anbern 9?icl)ter, ndmlid)
oor ba$ Soncilium. 5)enn ber §)apft ifl Ijierin dn Be=
feI)U;aber ber anbern <Srdnbc. S)arum, fo man bcn £e=
gatcn I;6rct, \)at man ftd; bamtt nid;t bem ^apft, obcr
be§ ^Papftg ©erid)ten untcrmorfen. 2)enn bcr Papft
ifi attcin in biefem gall ein S3efeI;II)aber, unb ift eben
al§ fo ein S5ifd;off oon S)2ein^ S3cfeI;I t)at, bie G(;urfur=
ften gufammen ^u fobbern. ©enn obcjleid) ber $a:pfi
nid)t au§ cj6ttlid)en 9frd;ten biefen S3efcI;I t)at, bie an=
bcrn ^u foberu, fo baben fym bod; bie anbern alten
Goncilia biefen ^efe^f cjecjcben, alS ndmlid; Nicenum,
mela)e dupertid)e ^ird)enorbnuncj mir nid)t anfed)ten»
Unb obcjleia) oor Seiten etlidje ^.'aifer Goncitia au^cje;
fd;ricbcn, ta ba$ Sleid) tn einer ^)anb gemefen, fo
mdre eS bod; je^unb oercjeblid;,, fo bcr ^aifer ein (5on=
cilium augfc^riebej benn frembe Nationes murben fold;
2(u§fd)reiben nid)t ad)tm. Unb miemol)! ]e|unb forma
iuris i|l, X>a$ ber ^)apft 23efel;l I;at, (Soncilia au§3U=
fd;reiben, fo ift er boa) bamit in causis fidei nid;t ^um
9cid)ter cjemad)t, mie aud; oft bie $)dpfte fetbft burd)
bie (Soncitia abcjefc^t murben» ^>ajpfl Sot;anne§ \)at
aud; ba§ (Soncilium ^u (5ofitnt| auSgefctjrieben unb marb
bennod) baburd) abcjefe^t Siemeil bann biefe 33oca=
tion, founfern cjm Spmn mie anbre ©tdnbe oocirt
murbe, S5ortI)eiI unb feiuen ^Jcadjtljeil bringet, unb
ber ^Pa^ft bamit uid;t ^u 9?id)ter cjcmad;t mirb: (fo) ,
bebenfen mir, bap gut fet;, i>a$ ber 2egat gel)6ret merbe.
Unb in biefem Sall fonnen mir nid;t oerfreI;eny marum
b£x Cecjat nid)t ^u I)6ren, unb marum man nid)t §u
compariren fd;ulbicj mdre.
flWJ
3Cuf ben anbern 3l"rti!el.
<2o bie Vocatio atfo lautet, cjleidjmte (an) bie an-
bern (Stdnbe, fann man bagecjen eine gemeine 2fntmort
cjeben, bm ooricjen 2l"ntmorten cjemdp, ndmlid) ba$
man erinnere, bap mir an ein frei, d;rifllid) Gonciiium
appellirt zc, unb l)ojf eten, bie ^rocep murben ber $?a=
pett oorcjenommen, unb un|?artl;eiifd)e Seut cjcmd()lt
merben, bte firitticje ©ad)en au§ ©otte^ SBort ^u rid;=
tm, nid)t nad; ©ctt;oI;nI;eit unb menfd;tid)en (§a|un=
cjen, mo. biefcibicjen bcm (Soancjelio §u miber zc. Unb
mtemot)! toir bm ^apjr al§ ^art fyietten, fo crboten
mir ttn§ bod) nodjmal^ fo oict m Goncttium belanget,
fo fern ac.
SBorauf aber bie enblid;e 3(ntmort unb baZ Srbie=
ten. ftel)en follt, fonnen mir nod) nid)t aitSbrucfen,
benn e§ ifr oonnotl)en, bap bie ^urjren juoor biefe§ bet
ftd; fd;(iepen, ma§ fte ju t^un cjebenfen, ob fte baB
Soncilittm fci)iecl)t§ recuftren mollen, unb ntd)t compa?
riren, unb fur fein (Soncilium I;altenj obcr ob ftemit
einer SJcape compariren mollen unb roillicjen.
Un§ gebubret ntd>t ^u ratl;en, t>a& 6onci(ium
fcl)led)t ^u recttftren, \)a\tm& aua) nid)t fur cjut, benn
ttrir tjaben un§ atl^eit auf ein (Soncilium berufen. SSa6
murbe nu bicfeS fur einen S$erbad;t bringen bet ^aiferl.
Wla\. unb allen ^ationen , fo n>ir im 3tnfang fd)Ied)t6
i>a& Goncilium recufirten, et>e man de modo proce-
dendi gel;anbelt I;dtte? SBir t)abm aud; nod) nid;t
Urfac^ genug §u foldjer S^ecufation. @o nu bie S^oca=
tion alfo lautet, tt)ie gefagt, tt?dre nid)t grop oonno=
tl;cn , fonft oiel me()r ^u ^roteftiren oon be§ $)apftS @e=
malt.
123
EPISTOLARUM LIB. VIL 1536.
124
2Cuf ben brittett tfttifei.
(S§ ifr aber roof;! §u ad)tett, bap ber spapft biefe
&I;eit nid)t uociren werbe tr-ie bie anbern <3tdttbe, fon*
bern attein citiren al$ spavt, n>icn>of)l man aud) nid)t
roiffen fattn, ob bic Citatio oom ^Papfi auSgefjen roevbe,
ober t>om (Soncitto. £)avubev fann man noci) nicf)t n>if=
fen, mie bic citatio lauten mirb , ob miv citivt wevben,
ba$ n?ir unfrer £ef)ve Uvfad) an^eigen, obcr ju t)6ren,
bap man un§ at£ offenttidje $e£ev beclarire uttb t>ev*
bamme. 2Cuf biefe §dtte mupt man bebad)t fepn, n>a3
ju tf)un fen.
Unb mtr fe|en, ba$ tttd)t ba§ Goncilium, fott=
bern ber $)apft bie citatio au§g,ef)ett laffe, unb citire
bie^urfien biefeS StyeitS ad respondcndum, ba§ ifi
Urfad) tfyrev 2ef)V unb ancjefangenev 2Cenbevuncj in ber
^irdjen ^u cjebett. 2)iefe citatio wevbe nu inftnuirt t>ott
bem ^ccjatett ober v>ott einer anbern spevfon, fo bebenfett
roiv, gteid)ev 2Beife roie broben, au§ biefer Uvfad), baxnit
ttid)t roibev uttS pvocebivt mocj n>evben al& contumaces,
bap bic citatio, bod) mit einer protestatio , an^unef);
men fen \ a\s ndmlid), ba§ man an eitt frei d)viftticj) G>on=
cilium appettivt fjabe. SBo e§ nun nid)t alfo geljalten
ttntvbc, fo mofften roiv un§ »ovbef)atten f;aben, unfre
^cotfybuvft bacjecjett vor^umenbenj man roottt aud) f)ie*
mit ben tyap\l nid)t al§ 9tid)ter crfennet fyaben, fon=
bern gebadjtcS freie d)riftfid)e (Soncitium. £>enn bap ber
'JPapft attcin ba§ (Soncittum au§gefcf)rieben, ifr nod; nid)t
Urfad) gettug gur 9cecufation ober (um) bic (Sitation
nid)t an^uneftttten; benn, roie broben cjemelbt ift, ber
sPapft \)at biefen 33efef;l Goncilia au3$ufd)reiben. Unb
fo man ba§ Qioncitium fur ba& f)6d)fte ludicium unb
©erid)t ber$ird)en f)dtt, roic matt§ bittig f)altett foU,
caeteris paribus, ba& ift, fo e£ fonft red;t jugefjet,
fantt man ben SSefefjl biefcr $>erfon, e3 fep n>er c6 motte,
bem befot)ten ift Concilia au^ufd)rcibett , aud) ttid)t
oerad)tett. 2So aber ttad)mal§ ber $)rocef3 ntd)t rec^t
getjatten ttttrb , fatttt man ftd) baoon atSbantt bittig be=
ftagen.
3um 2tnbern, fo roirb biefe§ aua) nidjt fttr cjenug=
fame Urfad) getjalten ^ur Sftecufation , ba$ i>k Gitation
oom ^)apft au6get)et, bieraeil bod) ber tyapft un§ nid)t
fur ftd) , fonbern al§ praesidens tjor ba$ (Soncilium ci=
tirt. iDentt ber ^)ap^ (in Cap. Ad Apostolicae) ifi
aud) ^Part unb erbeut ftd) auf ba§ (Soncitium, unb be=
t>dtt ius, ba$ CSoncitium au^ufd)reiben, unb ius ci-
tandi, tt?ictt)ot)t er fetbtl ntd)t Svtdjter feon milt, fom
bertt erbeut ftcj), t>a$ ^ottige uttb ^urfien im CSoncilto
bie Sad)ett t)6rett fotten. Item, in Dubio (ff. de Iud.
Ca. si quis ex aliena iurisdictione et alibi) ift berje-
ntgc, focitirtmirbet, fdntlbig ^u compariren, obgteid)
Smetfetift, ob berfelbige , ber itm citirt , fotd)e$ 9^ea)t
I)abe. ^iemeil mir bentt an ba§ (Soncitium ap^ettiren,
fo mir ttu t>k Gitation nid)t annel)ttten, mottt eg bafur
get)attetttt>erben, ai§ liepen mir bie 2t^ettation fatten.
Item, fte murbe^tt miDer un§ at£ contra contumaces
§u procebiren Urfad; t)aben. Unb in summa, un3 cje=
but)ret ntd>t ^u ratt)ett , i>a$ mv ba$ (Soncilium recu^
ftren. 2Ba§ fonnt man aud) tjernad) bct bem ^aifer
meiter fuc^en, fo mir ba$ (Soncilium recuftrt t)dttcn?
Senn er fonnte »on unfer megen aud; nid)t§ meiter bei
bem (Soncilio erbcitcn.
©o n>tr aber citirt murben, attein anpt)6rcn,
bap tnan un£ bectarirt ^cr zc, barauf ifi etne fur^e
2tntn)ort. Senn fo bk citatio alfo tauUt, ba$ bie
(Sad)en nid)t fottten gct)6rt mcrbcn, fonnten n>ir mit
gugen un6 bert)atben beflacjen, unb t)dtten Urfad), biefe
(Sttation ntd)t anaunetjmen. e§ f onntc aud) ber ^aifer
in biefem gaU mit feinem gucjett jur ©recution fommen.
^om ©eteit merben ftd> bic prften mot)t mijTen
ju r>ern)at)ren.
2)er 9)laIfi:aot fjatber fann man aud) nid;t ^enucj^
fam Urfad) f)aben, ba$ ^oncilium ju recuftren. Unb
fo fonfr red)te ^rocep <jet)altett murben, ma§ moUte
man 2tu§flud)t fuc^en de loco? 3fber bie Conditio
»om ^rocep I)atten mir fur mid;ticj. | -Dentt, fo mir ftitt
fd)miccjen uttb (iepett fie im (5onciiio nad) unred)ter ®c
mot)nt)eit pronunciren, n?a§ mdre ber (St)rif!ent)eit gc^
tjolfen? £)arum if! eg unfer uttb cjemcinc 9fcott)burft,
bap biefer conditio t>om ^rocep Qtbafyt merbc in ber
$)roteftation.
2fuf ben oiertcn tfrtifel.
e§ ift n>ot)l 3u ad)ten, bap ber itaifer bie «Befrdtt^
cjuncj ber 2Bienifd)en ^>anbluncj t>er5iet)en mirb, unb
t?crt)infet)ettn>otten, voh ftd) bie <Sad)en imConcilio
antaffen. ttttb obcjleid) unfer q. ^)err cjcmittiat *u com=
pavixn, fo I;altcn bod) bic ^>erren Doctores iuris, bap
bamit feine 6f)urf. ©naben nid)t in bie Secifton, n>o
biefetbc bem (goattadio entgccjen, cjen>itticjt I;abe, fon=
bern fott compariren, unb macj Urfad; anaeigen, tva&
<B. 6f;f. ©. baratt, fo tm Concilio oorgenommen mtrb,
bittiger SSefdjmeruncj f)at. (ff. de Iud. non videtur ir,
Iudicem.)
Item, eetnc 6t)urf. ©. ift burd) i>k 2Sicntfd)e
^anbluncj nod) nid)t oon bcr ooctcjen 53rotefration,* be=
tangenb eitt fret, d;rifllid; (Sonctlium, abcjefranben.
X)amit fann bie SSienifd; Semitttgung aud) nid)t weiter
geftredt merben , benn laut ber Dorigen ^rotefration.
125
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
126
Item , DarauS ijt leid)ttid) ^u Derftetjen , ba$ mtt
biefer Sewilticjuncj nod) nid)t in ben ^rocefj" ober deci-
sio gemiUicjt tft. £)enn ba§ 2Cu§fd)reiben gefyoret bem
$apfr, aber ba§ iudicium unb ®erid)t geijovt bem
Goncilio. Sft nu cjemiftigt in bcu> 2CuSfd)reiben , fo ift
barum nid)t cjewiUlgt in biefen 9fid)ter, ndmlid) in ba$
(Soncitium unb in feinen unbiUicjen ^rocef . £>enn aUe
(Sanonijlen fyalten, ba$ in @aa)en be§ ©laubenS ba§
(Soncitium uber ben $>apft fe», unb bap be$ (Sonciltt
Itrfyeil fott btf tyapftZ Stfeinuncj, fo fte ^mietracfyticj,
uorcje^ocjen mcrben. £>enn e§ mufj ein summum iu-
dicium Ecclesiae femi, t>a$ ift, bctS @oncilium.
(So nun unfer g. £err roiUicjt in bk Vocaiio ober
citatio §u compatiren, mit ber SD^ape, mie broben ge=
melbet wom ^)rocep , ijt fotd)§ bcr 2Bienifd;en Jpanb=
tuncj nid)t entcjecjen.
2£uf ben funften 2CrtifeL
2£ir bebenfen aud), bap iu aUe mecje uott) fcpn
wurbe, eine 33otfd)aft ^um &aifer §u fd)ic£en, it)n t)om
^rocep ju crinnern. 2(ber bamit ijt nod) nid)t ^u eiten,
fonbern fdjidt ftct> »tel bequem^r fo nun ben beutfd)en
fjurften bie indictio be§ Goncilii inftnuirt ift, unb man
aud) oernommen, ob unfer andb. ^)err mte anbre ©tanbe
»ocirt fety ober nid)t.
Martinus Luther Caspar Cruciger
Io. Bugenhagen Pomer. Hieronymus Schurff. J.
Melchior Kling
Philippus Melanthon.
No. 1457. 17. Aug.
/. Ionae.
Epist. lib. jV. p. 90 sq.
Iusio lonae.
o. D. Ego vero, mi Iona, ex animo scripsi , me
valde requirere et sermones tuos, etininultisrehus
fidele consilium et prtidens. Nam ut iam de inge-
nio tuo, de fitie, de usu multarum rerum non
dicam, illud ipsum mngnam vim hahet, quod
apud Homerum inquit Diomed. ivv %£ dvo ioyo-
fievct}. Sed hae1) hrevi coram. Ducem Henri-
cum Brunsvicensem afnrmant vivere incolurnem li-
terae recens ex Italia missae. Caesar regnum
Gajliae nondum attigit. Sabaudiam tanlum re-
cepit ). Nec dubito, quin Pontifex suinmo stu-
1) Lib. V. : hunc.
2) Vid. Sleidan. lib. X p. 281
dio annitatur, ut illos duos Monarchas coniun-
gat adversus nos. Nos scripsimus deliberatiun-
culam mol zrjg ovvodov , ad certos articulos a
Principe propositos. Optarim autem non iam oo~
cpiorixag s) deliberationes haberi, sed cogitari
de salute Ecclesiae , de posteritate , de pace com-
muni.
Dei beneficio scholae et urbis mediocris est
tranquillitas. Uxor Hans Losers exempta est re-
bus humanis. Mea coniunx laborat aliquo epatis
vitio, ut vereor, incurabili. Decrevi tamen iter
suscipere proxima hebdomade post Bartholomaei
Festum. -{- In Ducatu Wirtebergensi propter
pulsos monachos audio multum esse turbarum.
Metuo, ne ^onsiliis importunis Caesarem irrile-
mus" *). Bene vale. 17. Augusti.
Philippus.
No. 1458.
(20 — SO. Aug.)
Theologi TViteb. de Concilio.
f Ex apographo in cod. Galli I. p. 115. Ubi inscribitur:
der andere Rulhschlag 1536. — Est autem Theologo-
rum Iudiciuin de indictione Concilii Mantuae babendi,
de <jua Princeps Elector poposcerat iudicia Vitebergen-
siuni, et scriptum est d. 20 — 30. Aug. , ut videtur, nisi
fortasse boc scriplnui el dyo, quae sequuiitiir, iudicia Me-
lanthonis mense Decb. scripta sunl, quo Princeps Elector
Vitebergae erat , delibcratnrus deiiynodo, ut Melanlbon
scripsit Vito Tbeodoro d. 1. Decb.
(Theologi Vilebergenses de Concilio Mantuae
habendo^)
@o ber $>ctpft obor t>a§> (Soncilium biefen Styetl infon^
bert)eit citirt ad respondendum Ober ad audiendum
declarari 2C, fo fann fta) Diel bequemlid)er in biefe
&ad)t aUentfjatben fd)idenr roie Dormal^ auf benfetben
^ati belibevirt ijt: ob bie (Sitation, ober mit metcfyer
^rotejtatton fota)e citationes anjunc^men finb. Unb
fo man bie sprocejj be§ Concilii ^u (Sojren^ anftet)et unb
bercj(eid;en , (fo) ijt wof;l ab^uncijmen, bap ba$ Sonci=
lium ot;ne Smeifet bie ^pvdbicanten citircn murbe, ob
man cjteid) tk ^urften nid;t citirt.
(£& cjefje aber biefetbicje Citatio ober nid)tr fo be=
benBen \x>iv bod) in atte 2Becje, bap nu^ltd) unb nott)
fep, ba$ man auf biefcm^eit forbertid) SSotfdjaft an
^. 59?. fd;id:e, unb ©d)rifte an ben ^aifcr unb alle ^)oj
3) A. D. iam aulicas et oo<p.
4) Addit A. D.
127
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
128
tentaten fd)icfe, aucf) 6ffentUd> au£gef)en tafte, barin
rair gtimoftid) biefev rakt)tigen f)of;en <Ba<fyen ©etecjen-
f)dt, fo oiet moglid), an^eigen, unbbitten, bap man
auf SBege gebenfe, bap einveclujer sProcep oovgettom=
men raerbe, ber bev €f)riftem)eit 3« red)tev d)vi|tlid)ev
(Sinigfeit bienen moge, raie bie, forma literarum auf£
feid)tlid)ft mag bcbad)t raerben.
Unb fo eine forma gcfteflt , bap ben 9iftitoerraattb=
ten biefelbige oovgefyatten , unb auf 23ebenfen atfev
(Stdnbe gcbeffcrt raevbe, unb jum forbertid)ften an bae>
2td)t gebrad)t raerbe. (S's> fotf aud) ber Sftanget an une>
nid)t feon 5 raiv raoffen mit ©otteS ^utfe unb auf 35e=
fef)t unferS gndbigften ^errn ba§ ttnfer aud) barbei
tt)un. £)enn e3 falfe oov, raie e§ raofle, fO ift bod)
ntylid) , bap man bamit gefapt unb getuflet fe».
£>b aud) auf biefen %cSL befonberc S3otfd)aft jum
Goncilio gu fdjicfen, ad)ten rair fortne man fjernact)
mit ber 3eit bebenfen, mteraot)f toir bafuv fjaften, fo
ba$> (Soncitium angefjet, bap man bev ^Proteftation t)at=
ben mirb fchicfen mttffett.
SSom ©egen=Concilio ift unfer 23ebenfen, bap
in atlraege bamit nid)t §u eilett. £)etm ein ©egen ? @on=
citium mad)en f;at einen gropen fd)recttid)en ©d;eitt ein
<Sd)i§ma an^uridjten, unb bap man ftd) raibev bie ganje
2$eft fe|en raotte , tttcfyt raenigev ate> fo man balb raottte
ju ^etb §iet)cn. £)crf)afbett fofd) grop fdjeinbartid) 28i=
berfe^en nid)t oorjunetjmen, bi& man mit ber £t)at 6f=
fenttid) etraaS babei 3U tt)un oorfjat. <So mup auct) %\i'
oov em SSerfrdnbttip atlev -<2tdttbe fetm , , bap man eitt=
trddjtig jufammen fomme. 2)enn fottt man tn Ufc
einigfeitoon einanber, rodre c& nid)t attein ein <3»ott,
fonbern auet) unter unS fetbfi etne grope Serruttung unb
3£bfd)recfung anbrer Sanbe, fo fonfr einett guten SStlten
^u un§ t;aben m6d)tett. Itcm, auf biefen gatt mirb
oie(met)r ,©d)reiben§ oonnott)en fet)it, ndmtid) al§ ge=
meine 2Cu§fd>treibe» bartn man Urfad) anjeigt bec^ 2Cn^ie=
i)en§; iten\ SSarnung, warum mdnnigticfy unb in an=
bern §urftentt)umen unb Sanben fd)utbtg fet) roiber uttS
nid)t §u t)elfen, bamit ftd) niemanb an d)rifltict)em un=
fd)ulbigem S3Utt fdjutbig mad)e. Item, bap fte ttic^t
t;elfen unred)te ©otte£bienfi unb 6ffenttid)e «Sunben ber
^Pfaffen ftdrfen. Item, man mup ftct) erbieten ber
SBSett ju tjetfen, ob ®ad)en flrittig maren, barin ber
gemeine Wflann irrig unb gweifeitjaftig, t>a$ mir attf
UBege gebenfen motten, biefetben Ungteid)t)eiten in re,d)te
beftdnbige grunbtid)e unb ci)riftlid)e (Sinigfeit ju bringen.
tyflit fotd)en unb bergteid)en 2Cu§fd)reiben mup man ale>=
bann gerufiet fepn, baoon je^unb nod) nid)t ^u reben,
aud) nid)t bamit 3U eiten. 2)ert)atben fann man oom
©egen^oncttio nod) nid>t. veb.en. , 3i;re ^rocep muffen
3UOOV angefangen feyn. @o ift aud) oon bem ^fn^
t;en beffev, bap.man- bamit inne t;dtt. Item, bap bie=
fev ^t)etl auoov eiutrdd;tig fet;. A<hvft ^hwm 1
2(uf bie anbre'^rageoon ber ©egenmehr
S^on biefem 2frtifet ift oft utib oiet unter un§ Jfi
outtrt, unb t;aoen t;eut eintrdd;tigttd; atfo gefd)loffen:
^ad^bem baZ (Soangetium eine 2et;re ifr oom gei^
ttc|en unb etoigen fteiti) im £^en/munb dupevtid; kib--
ttd)^egimentntd)tbefrifft, fonbern oictme^v befidtigt
unb t)od; preifet: fo fotgt, Sa$ ba§ (Soangetium atten
natitrttd)en unb bittigen @d;u^ unb £)efenfton , fo oon
naturtid;en ^ed;ten obcr fonft burd; tetbtid) Svegiment
georbent ijl, jutdpt. 3fn biefem ©runb ift oiel ge(e=
gen, alfo ba$ man bavatt§ fottfr aud; fd;liepcn muf oon
atterlet mettttd;en Srbnungen, bap fte ©ott gefdttig,
unb ba$ ein tynft fte gebraud;en m6ge. Ser(;a(b tote
@t. $>au(u§ f»rid;t: Lex est posita iniustis, propha-
nis 2C, atfo fpredjen mir: Evangelium non tollit
politica, seu leges politicas. ^)arum tjt in biefev
&afye fe|unb nici;t bie grage oon ben ^rebigern 5 bic=
fetbent;abenit)renSefet;I, fotten (et)ren unb nict)t M
@d)»crt fuf)ivn 5 baS ©bangetium gibt aud) tyaulo
nid)t ®e\valt, ba$ er oermoge fetneS 2(mt§ bem Neroni
ba$ ^Reid) net)men fott: fonber t)ie ift bk ^rage oon ber
metttidjen «Dberfeit, bk fonft orbenttid) ba$ Sdjmert
futjret, ma§ fie 3U tt;un fdjulbig? 2fls, exemplum
ba 6onfrantinu§ ein 6t;rifr toorben, unb metp, bap
d;rifKid)e 2el)v vec^ter ©ottegbienfJ tft, ob it)m gebutjre
3U3ufet)en, fo Licinius ober ein anbrer an fetnen @t)rt=
ften ®ewalt uben mottt, unb fte tobten 2C. Sn biefem
gatf fct)iiepen mir, bap ein jeber §urjt fdjuibig fep, atfo
unb oornetmttid) bic ^tjdjten unb duperlidjen ©orte^
bienft 3U fd)u|en unb 3U tjanb^aben roiber atten unrecfc
ten (Bematf j mie aud; fonfr in mcitlidjen <3act)en ein
^urjt fd)tttbig i)t, einen frommen Untert(;an mtber un=
red)ten (Semalt 3U fd)u^en. Sa biefev Sd)u| ber (5^ri=
ftent)eit ift ben guvften oiet me^r unb t)6()er befot;ten,
mte bk @d)vift oft melbet, ttnb gebeut bcn mettlid)en
^egenten, bap fte red;te ^rebigcv ttnb £c(;r fd;u|cn fol^
tett , al& Ps. 81 : Eripite pau^erera , et egenum de
manu peccatoris liberate. Unb 4 Reg. 9. fprid)t
©ott, er motte an ber Sefabef feinev $vo»t)eten 23lut
vdd;en. Item, @t)rijruS f»rid)f: 2Ber eincn Srunf
2Baffcr§ zc. Item , oon biefem guten SSerf merben bic
t)ot)en tjeitigen ^onige afte fef;r ' getobet , alZ ^ed)ta§,
Softag, <5t;vuS, $Racc\)abau$ unb anbere. 2)erf)af&en
tft nic^tSmeifel, bap Surjten gebutjret, ct)riftlict)c Um
terttjan, ba^u aud) d;rifrfid)c £ef)re unb duperfictje rec^te
129
EPISTOLARUM LIB. VII. 1586.
130
®otte$bienfte ju ityufcen unb ju r)anbf)aben. £)iefe3
fefjret aud) ba$ anbve ©ebot, bavin ben SKegenten U-
fof)fen roivb, bap fte oerf)uten fotfen, ba% ©otteS 9came
nicf)t oevunef)Vt roerbe. Item Levlt. 24. ftefjet atfo:
SBev ©otte§ sJcamen tdjtert foll getobtet roevben. £)avum
ftnb bie ^uvften fdjulbig , in u)ven ©ebieten xefytt 2ef)ve
3U pflanjen unb ju evfjatten , unb roie ©ott bvofjet ben=
jenigen , fo ©otteS Sftamen unefjven , alfo roitt ev aud)
fjetfen benjenigen, fo 2Cbgottevet abtfjun, unb fvomme
<5t)viften fd;u|en ; roie ev fpvidjt : £)ie micf) pveifen roift
id) roiebevum f)evvlid) mad)en.
9tu tjt evfttid) Ifav, bap jebe £>bevlett ubev anbve
gteid)e £>bevleit obev privatos fcfjulbig ift, if)ve (§f)vt=
#en untf bte £cf)ve ^u fd)it|en. §ie ift roeitev bk Svage,
roa§ einem ^uvften roibev feinen .Jpcvvn, al£ bett $aifev,
tn fofdjem ^att $u tt)un gebuf)ve. £)avauf ift aucf) gtei=
d)e 2Cntroovt. (Svjttid), bteroeif baZ (Soangelium bejtd^
tigt meltticfye teibficfye ^egiment, fo fott ftd) eintbfidjev
d)vi(ttid)ev Suvft gegen feinen ^)evvn obev ^aifev f)atten
oevmoge bevfelbigen naturlidjen unb metttidjen 9cegis
ment unb £>vbnung. SBenn bev ^aifev nict)t dtifytex
ift, unb roitf gtetdjwof)! @traf uben, afS pendente ap-
pellatione , fo f)eipt fotcf) fein ttjdtttd) S5ornef)men no-
toria iniuria. SJcu ift biefeS natuvlicfye £>vbnung bev
Slegiment, bafj man ftd) fd)u|en moge, unb bie ©e*
gettroefjv gebvaudjen roibev folctje notbriam iniuriam.
£)avum, fo bev bev ^atfev etroaS tf)dttid) oovnimmt oov
bem (Soncitio pendente appellatione , in @ad)en roef;
c^e bie Scetigion betvejfen , unb ben ftugefagten ^vieben
mat)vt)aftigltd) unb otjne (Sopf)ifrcvei betangen : (fo) ift
ev £u t)atten ate eine ^Pvioatpevfon , unb ijt fold)e iniu-
ria, roibev bie 2Cppeltation unb ^ugefagten ^vieben an=
genommen, eine offentlidje notoria iniuria. Unb bie=
fev ^att oov bem (Soncilio ijt teidjt ju \>evftet)en unb ^u
vid)tenj benn atte SSerftdnbige miffen, ba$ bcv ^aifev
fdjutbig ift, btefev 2CppeUation <3tatt ju geben, unb
bap ev nid)t 9lid)tev ift. SSiv jmeifeln avrf) nict)t, bie
^uvjten unb (Stdnbe biefe§ S^eiti mtben fetb t)ievin be=
benlen, mctd)e (2ad)en biefe 2fppettation unb ben juge=
fagten ^vieben betangen obev nid)t , bamit n?iv bennod)
aud) nidjt o^ne biltige unb gvope Uvfad) etma§ anfatjen.
SSie abev nad) bem (5oncitio , fo bev ^aifev nad)
gemot)nlid)en 9ced)ten ovbentlid) i)at fpvedjen taffen , unb
miv conbemnivt ftnb ? $ann atSbann aud) biefev Sf)eit
mit gutem ©emijfen ftd) mibev tt)ven ^evvn mit (^ematt
fe|en ?
2fntroovt: 2Sa§ miv un§ nad) 0lott)buvft ge^
butjvtid) evboten unb evjeigt tjaben , ba$ miv begetjvet,
bap biefe ^)dnbet d)vijttid) fottten ocvt)6vt unb getjanbett
Melaxth. Ofer. Vol. JII.
mevben, item ^aben unfvev 2e()v x^U ©vunb tlax bau
getf)an, unb ba$ Sonciftum gteicr;mof)t fortfdr;ret unb
f)dft unbittige ^rocep, ob fte gteid) t)ovgeben, if)v ius
canonicum gebe if)nen fofd)e 9J^acf)t; fo bod) bte ^)vo«
cep im ©vunb roibev natuvtict)e 93tttigleit fev;n unb roU
bev bie £>vbnung, fo offenttid) tn bev <Sd)vift geboten
unb geftettet ift, ndmticf) ba$ nid)t btc SBibevpavt, fon=
bevn bie Slivfye dlifytw fepn fott: fo ftnb fotcf)e ?)vocep
nid)tig , unb tft lein Goncilium , unb bkibt t>k KpptU
tation Ivdftig. 2)cvf)alben ma§ auf fofd)e ^vocep tdg=
ficf) oovgenommen roivb, tjl aucr; tn bev 2Sat)vf)ett unb
tm ©vunbe 6ffentlid)e ©eroatt unb notoria iniuria.
Unb 3U fe|en, ba$ gteid) bev %>opft mit bem ^)vo--
cep ftd) glimpflid) ev^etgt, unb bod) tm «Sentenj 6ffent=
ticr^ Idolatria unb 3£bgottevei unb 6fentficf)e Snjuvien
motttebeftdtigen, fo ^alkn roiv bennocf), ba$ bie guv=
ften ved)t fjaben, ftd) baroibev ^u fe|en , unb bie Sf)ven
f)ievin gu fdju^en. Exemplum: @o etn cf)vifif id)ev
^uvft roibev bem Suvlen rodve, unb bev Surl rooflte
ben 9ftat)omet obev anbve 2Cbg6ttevet in be§ ^uvften ©e=
bieten aufvidjten, ba f)dtte bev d;vifttid)e ^ttvjt $Jlad)t
unb Scecf^t , ftd) roibev ben Euvlen ju fe|en , mdve aucr;
fd)utbig Iraft be§ anbevn ©ebot§, fofd)§ ^u roef)ven,
unb bie @einen bei vec^tem ©otteSbienft ^u f)anbt)aben,
mte 9)tacct)abduS fta) mtbev 2Cnttocf)um fe|et. ©ocf)
mag baoon roetter bifputivt mevben, fo man oon bev
5Wep veben roivbet.
i
£)ev anbve ^aU tjt tid)tev: ^menn bev ©entenj
getjet , ba$ bev ^)viejtev (E^e unved)t fer; unb fotfen »ev=
boten unb §uviffen mxbm k." £)iefe§ tft eine notoria
iniuria, unb ftnb roetttid)e @aa)en, barin natuvtidje
S5evnunft at§ ® otte§ Dvbnung felb§ 9cid)tev ijt. 2Si=
bev fotdje 6|fenttid)e iniuria tjt bev <&d)u% unb bie ®c=
genroet)v jugefaffen ) at§, fo ftd) etnev roibev einen Mbx-
ber auf bev (Stvapen mefjvetj obev, etn (Efjemann tobtet
ben et)ebved)ev begviffen in bev &f)at. @ofd)e Snju=
vien ftnb au^genommen in atten ^)flid)ten unb S3unbnif=
fen. 2l*t^ exemplum: CJonftanttnuS unb Licinius roa=
ven bebe Sttitvegenten unb ^aifev, mit dibm t)evbun=
ben. (S§ »evfofgte abex Licinius bie 6f)viftcn gvau^
famlid), atfo, ba$ (bev) Srient §ulf fua)et bei Son=
ftantino. 9^u roaven 6onftantinu§ unb Licinius mit
©iben einanbev Derbunben; gteid)root)t, nadjbem Lici-
nius, al& cv oft evmafmet, nid;t oon bev ^Pevfecurion
tajfen roottt , goge (Sonftantinu§ roibev if)n , unangefc=
f)en ibv 23unbnip. Senn in atten $3unbmffen unb ^er-
|)flid)tungen fotten 6ffentficf)e Snjurien au§genommen
fepn.
9
131
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
132
£>a§ ift aflein angejocjen, bamit ba$ ftdver fe$,
bap gurften unb atte Dberfeiten fdmtbig ftnb, offent-
tia)e ©emalt unb Unjucfyt , atS (Stye&ureijj uncj , ^u wet>
ren. Unb oiet mefyv ftnb fte fd)utbicj, 6ffenttict)e 2Cbgot-
tmi §u roet)ven, taut§ beS anbevn ©ebotS.
Sct) $tavtinu§ £uti)er roiu* auty baju ttjun mit
25eten, auct) (roo e§ fepn fotf) mit ber fjauft.
SuftuSSonaSD.P.W.
Sot)anne§ SBucjenfjagen $)omer D.
9Kcolau8 ttmSbovff
rjwj(k mdftmr Gvuciget DP<* 31* i«3j««fi^ 8&pi®
3)t)ttippu§ 9Mantt)om-<« «^o^aiscjWo] m dnu
— ,. ..l,',tj^. st-^m, 1 — ~
xt i/,^o >no£ fljsdnfl. JflSJtis i Mi l
1>0. 14oy. (eod. temp.)
Melanthon de Concilio.
muzft jwottjjcn *woi3tf(«teflJv
•{• E-\' apograpfao in qod. Galli I. p. 118. — Mense Aug.
exeunte scriptun,.
£>b ba§ (Sonctlium cjanj unb ffar ju reeu=
firen fet), ober ob mit einer Protestatio *c.
bie ©djicfung ju roiffigem P.M. 0)t)it.
ffj «SG 4 ibc: -^ e f a n t b o n?). §Wft iT:f31 ^v*
2}on ber Sftecufation roerben erftfia) bie Argu-
menta oeoact)t: ^rt j^doj^ rioi ol
(Srfttia), bieweit nid)t Smeifet, ber $pap.fi t)at
oor , unS $u oerbammen , unb ben ^aifer %nx (Srecution
gu treiben, wctf e .pa£ atlevbefte, bap man oert)utete,
bap ba§ (Soncifium nia)t ^ufammen f dme 5 benn td|t
man fte ^ufammen l ommen, fo eilen fte cjemiptict; ^u oer*
bammen. 9cu vodre un§ bennoa) beffer, eS ajncje feine
©enten&, bamit bev ^aifer fu^tict) nid)t fonnt jur (S-jces
cution lommett. Sietoeil benn oermutt)ti4):/ ba|in b&
fer Uneinigf eit ber ^onig , unb (furd)tet ber (Sarbinat
fte fetb) ^ie - cjr^en -|>errn nfd^ Suft t)abm ium " "@cnct=
tio , ifi ju t)offen, fo mir ba§ (Soncilium ftar recuftrten,
fte ivuvben aud) nid)t jufammen lommen , unb atfo ba§
©oncitium t)ancjen laffen. \,\
3um 3Cnbem, ob fte cjteict) jufammen fommen,
fo mirb btbafyt, ba$ bennod) unc3 bk recusatio ftdjerer
fet;n fott, &mn ob mir Qki6) proteftirt t)dtten, m
leine partt)eiifct)e ^rocep §u mitticjen, fo rodren mir
bod) cjefancjen bamit , ba$ mv fo fern tn. ein (Soncitium
ju fct)icfen cjemitticjet 35enn fie motten ein ©oncitium
nict)t anberS beuten ober oerfvet)en, benn it)r fetb§ eicjen
©eria)t unb Urtf)eit 5 murben atfo nact) tl)rer SSetfe ^ro=;
cebtren. S^u mdve un§ it)ve (Senten^ meniger befct)wers
tict), fo mir erfilict) bk recusatio gett)anj bsnnman^
nigtid) oerftunbe, ba$ fte unbitttg pvocebirten miber unS,
urib bie unerfannten @act)en bamnivten. 3um ^fnbern
marbe unS tt)re ©entenj nia)t§ ^rdcjraoiren 5 *)
fo hMr angefangfn mit ii)nen gu bifputiren ( unb bennod)
baopn taffen, unb at§ bic §tud)ticj'eh abjocjen, unb mott=
ten bann erft llagen uber ben ^)rocep. 3um ^ritten,
menn gteict) cjute^dnbter cjen>dt)tet, t>a$ bod) auct) in
feinem 3Becj oermutt)tia) , unb man f reunbtia) mottt bif=
putiven unb eine (Sinigfeit maa)en: fo mu|t man boct)
bem ^)apfr feine ©ematt einrdumen, unb oietteid)t tn
ettict)eri 4erem0nien §3"ercjfeid)una, mit it)m madjen , unb
etvoaS in unferm Zfyun dnbern. SMemeif bann ba& auct)
&*i cietenSSebenfen, (fo) fotft ftd)erer fet;n, ba§ ^on*
cilium ftar 3U vecuftven. '
9iu i.fi bie ^vacje: mie fann man ba^u fom=
men, fo miv boct) afljett an ba§ (Soncitium a^etlivt,
unb muvbe nuv biefe recusatio einen <Sd)ein t)aben, at§
fa)eueten miv ba§ £ict)t.
2Cntmovt: @§ ijl mat)r, e6 ifl nia)t ot)ne S3e=
fdjmerung , ba§ Soncilium atfo f tav gu vecuftven. &k-
roeit man aba in biefen cjefa)tpinben unb fdt)vfid)en @a=
d)en feinen Sftatl) ftnben fann, babei nict)t ^8efa)wevung
ift, fo ift biefeS §u mdt)ten, baS. bennoct) fuv i>a$ teii>
lia)fte bebact)t mivb. ^lu ftnb Uvfaa) gur Piecusatio,
bk aua) bei mdnnicjtid) fur bittig mocjen angefet^en mev=
ben. KujiJbnaJD
@vftttd), bap ift offenttict), ba$ bev ^atjfr unb fein
2Cnt)ancj tyavt ftnb, unb t)aben btefe 2et)ve mit oiefen
praeiudiciis oevbamrat, unb oevfolgen fte. £)avum
fann man biefe§ Soncilium recuftren, <&& baxin ber
^)apfi unb fein 2Cnt)ana, 9lict)tev fepn rootfen. 3um 3Cn=
bevn, fo mefbet ba$ 2Cu§fct)vetben nict)t oon bev SSevt)6r
unb ^)rocep, barauS abjunetjmen, baf fte feine cogni-
tio geftatten merben, fonbern merben oorcjeben, e§ ftnb
Saa)en ^uoor betcrminirtj barauf merben fte unS
fa)tea)t6 oerbammen , ober merben ja fetb^ motfen SRity
ter fepn. ^Denn biefe ^reit;eit, unb ba$ Ius, burct) fo
oieter (Soncifien ©mot)nt)eit beftdticjt, merben fte it)nen
nid)t net)men taffen. ©0 iffc ma)t Smeifet, auf btefen
^att ftnb roir auct) oerbammt. 3um £)ritten, im 3Cu§=
fd)reiben mirb biefe Urfact) ba$ ©oncitium gu t)atten.oor=
ndmtict) ancjejeicjt: ^erei au^uvotten; unb mirb ba^
mit ot)ne atten 3meifet oovndmtia) btefev St)eif geracinetj
benn e§ ift mot)t gu aa)ten, bap fte fta) nictjt fetber ^e|er
t)en3en. Sa^u t)at bev ^apfi btefeS felb atfo cjebeutet
in bulla de reformatione curiae, mefct)e ev ncutict)
*) Hic excidefunt: bufefi tuvitbc a 6 ec g«f cf) c ^ cn , sive:
(ic tutirbe ung a&er 'ptcrgrawiten.
133
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
134
gu Btom xiad) bem 2Cu&fd)teiben *) beS (Soncitii f)at tafc
fen auSge^en, barin btefe SBort flefjen: bap er etn (Son-
cilium au§gefa)rieben fjabe gu 2(uSrottung ber giftigen
2utl)erifa)en itefcerei, ad exstirpationem pestiferae
Lutheranae haeresis. &]J ofo gfoj 'ditM
£)ieroeit benn au3 beS tyapfiZ praeiudiciis, SSer^
folgung, unb bem 2tu3fa)reiben ffar ift, bafj er $art
ift^ unb nia)t 9£ia)ter fenn fann, unb er fta) tm %u&
fa)reiben nia)t erbeut, bap er bk ftreitige £ef;re bura)
jemanb anbevS. benn feinen 2Cnt)ang ria)ten laffen , roie
er aud) fpri4;t, bafj aUein biejenigen fotlen cjeforbert
roerben, roeia)e nad) atler ©eroof)nt)eit gcfobert roerben:
fo lann man biefeS (Soncilium recuftren, aU ba$ nia)t
frci unb a)rifttid), fonbern ein $)ctpfHtd) Soncilium fenn
foU ^u ©tdrtung atter aMaSpfSemien unb SKipbrdudf),
barein roit nia)t roittigen tonnen unb follen. SaS ifi
oon biefer Sfleinung bifputirt. f*
£)agegen aber auf bie anbre Stteinung roirb
bebaa)t, bap beffer fenn fotlt, man erbote fta) ^u fa)iccen
mtt biefer protestatio: roo nid)t unpartf)eiifa)e 9ftia)ter
gerodfjft toarben, fo rootlte man ftd) in feine ^janblung
etntaffen , benn man erfennete oen 3>apfr nia)t fur 9fta)s
ter *c. 3(lfo fonnt un§ nicf)t au£gefegt roerben, alS
roottten roir ba6 (Soncifiwn fliefjen, unb f)dtten un§ ben=
nod) nod) nid)t oerftridt. Unb ftnb biefe Argumenta.
©rftlid) e§ ift nid)t gu oermutyen, bafj unfre
recusatio oa& (Soncitium oerf)inbern roerbe, fo anberS
Sriebe jroifd)en bem $aifer unb ^rantreia) roirbet; benn
man fter/et , bap ber Jtatfer barauf bringet unb nicfyt ab--
lafjt 2>iefeS iji riel mef)c ju oermufyen, bafj fte oiet
rotlliger ^ufammenetfenroerben,. unS at6ba(b afS con-
tumaces §u oerbammen. ^biJS gm..tffi)£ n«
3um * 2C n b e r n , bieroeil roir un§ atfyeit auf etn
(Soncilium berufen, roeldjen Ungtimpf rourben roir bei
allen ^cattonen edangen , fo roir nu bac»or fliet)en rour=
ben, unb bie <Sad)e oerbddjtig madjen bei ben fremben
Dtattonen, ba unfre(Sa)riften bi§ ant^er oerboten, unb
nid)t getefen -ftnb; 4 6mt 3]sW'ftit5<S
@o mag aud).bifputirt roerben, ob roir nod) §ur
3eit Urfad) genug jur recusatio f)aben, fo bod) ber
$)a#ft un§ nid)t oor ftd) fonbern t>or ba§ Sonctlium er-
fortJett. Senn mit bem 3tuSfd)reiben mad)t et ftd)
barum nod) nid)t jum 9cid)ter, fonbern t>at attetn S5^=
fefyt, bte (Stdnbe gufammen §u oociren, unb fott bar«
nad) fte 9ftd)ter rodtjlen taffen. 3um2tnbern, obgleid)
biefeS oertegt mag roerben , fo tft bennod) ben ©etriffen
ftd)erer unb oor aOler SSelt efyrlidjer, ba$ nia)t toir burd)
eine contumacia bem ^aifer eine fd)einbartid)e Urfaa)
*) Mense Septb. Vid. Sleidan. comment. p. 29j.
geben, etroa§ tfyatlid) »ot'5unel)men, fonbern baf $woov
it)tc tnrannifdje $)rocep un§ Urfaa) geben.
In summa, unfre recusatio fd)einet> a(S roets
ben toir 2(nfdnger ber enbfidjen unb etoigen ^rennung
unb atteS folgenben Unratt)§ burd) bie contumacia.
S)arum oiel met)r ju rounfdjen, toenn e§ ja jur enbtidjen
unb eroigen Srennung unb £rieg geratt)en folt, bap
mdnnigtia) oerjleljet unb toiffen fonnt, uno ftd) beffet
bigen trojlen, bap ber 2Cnfang oom ©egent()eU i)tv*
fommen. tedSlttiS 8ttftJo5iJ8
®iefe§ 3(rgument ift bennod).nid)t gettncj ju aa)ten,
unb in fota)em gropen toia)ttgen ^anbel, batau§ emige
Serruttung gan^er St)riflent)eit unb vieUeifyt Serftorung
beutfa)er ^catton §u ^eforgen ; au^ufia)fagenr = £)enn ob
roir un§ gteict)tooI)t ^u einem anbern Soncitto erbieten,
fofannboa) feirt ©eneralSoncitium anber§ benn bura)
ben $apft au&gefa)rieben toerben. Senn auf§ ^aifer§
3tu§fa)reiben tourben ^ranlreia) unb' anbere ^otentat
roenig ad)ten. Sarum fa)einet baffelbige (Srbieten noa)=
mal£ al§ fei e§ eine elusio, unb bleibt ber ^erbaa)t
auf un§ at£ fepen toir contumaces, unb fen bura) unfre
contumacia gu etoiger Srennung Urfaa) geben.
£)ie (Saa)e ift grpf unb roia)tig, barum ift fa)toer
ju ratt)en fern auS ber orbent(ia)en SBeife. 9lu ift bie
Recusatio etwaZ ferner au§ ber orbenttia)en SBeife^ ju
bem, i>a$ toir aua) fa)ulbig ftnb, Urfaa) unfer§ ©lau^
ben§ anjujeigen , fo toit erfobert toerben.
2Ba3 aber ^te vorn ©eleit ju bebenfe^n, oB man
bie ^dt)rtia)feit rootlt atlegiren, fann man bamit bie
@ad)e tn SJor$ug bringen, ober gur Recusatio fom=
men, ba§ ftef)et aua) $u bebenlen.' nmnunv
2)a§ tft t)om anbern 2Beg biptirt. ©ott gebe
®nab, ba$ toir ben feligfren unb nu^Iia)fteh 2Beg todt)=
ten. Fortassis potest generale resr)onsum dari,
quod non obligat nos et tameri sufficeret *).
r*rr n l I '"' ''j i(hiK H
>t 1 /t «n '^^ nmilisnoD 8xx3 -jio» o) ; itf, iji
)
^•rtitnp?
Idem de eadem re.
x. apographo in cod. Galli I. p. 105. — Scripsit haec
Melanth. Duci Sax. Electori, annb 1556., eseunte Au-
gusto. *
SSon ben GoncititS, SBebenfen %x)\l S»cl.
©ap ju atlen Seiten, fo oft eS ber 6I)riflent)eit oonno-
tt>en ift, bie ^aifer unb jebe $6nige in il;ren fianben
fa)ulbig ftnb Concilia ju erfobbern , unb (oa$) folo)e3
— — — —
*) Scriptumest: pret.
y
135
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
136
bie d;vifttid)en .ftaifev , aud) anbre $6nige, erftltd) tn
Uebuncj gefyabt, bemeifen oiel ben>dt>rtet: guter (Sveuts
pet, tx»ie fofget/. unb rootten (mir) attein son vecfyten
d)rifttid)en unb berodfyvten Conciliis vebe%-0.J9C(' u, mrmj
Constantinus bev erfte t)at ot)ne pdp{Hid)e dv=
laubnifj 'oberSuttmn ba& d)vifltid)e cjvofe (Soncilium Ni-
cenum au§cjefd)tieben unb geforbert. 35erfetbia,e G>on=
jtantimtS fyoX aua) ein Goncitium cjen £»ro, unancje^
fud)t ben 3>apft, erfobbevt, unb ba^u eine evnfte ©tvafe
an.gefjdngt, roeta)er SMfdjoff nid)t in bas> (Soncitium
lommen wurbe, bev foltt fein 83iStI;um oerloren fyaben.
%n btefen Qonfkntinum ift aud) oon ben Goncitien ap=
pettiret, at§ oon Spro, oon $om, tton lixelat, unb
j)at a4 bie <3ad)en fetbS oevfjoret neben anbern tud)tigen
^evfonen/ mie feine edicta fetbS bemetfem
Constantinus fyat ba$ $vifItid)eConciliumSar-
dicense evfobbevt, unb miewot)t ettid)e Concilia f)ev*
nad) gefyatten ben Arianis ju cutt, fo ftnb fte bod) buvd)
ben ivaifer erfobert > aber biefetbigen ift nia)t Sftott) gu
er§dt)ten, at$ 511 Mediolanum, 2tntiod)ia, unb Si-
leutia, Sirmio.
$$ a l e n 1 1 n t a n u.8 r)at , ba£ d;vtfitid)e Concilium,
Illyricum cjenannt, berufen. £f)eobofius> t)at ba§
Concilium Constantinopolitanum ouScjefcfyricben ,
bavin bev S3ifd)off oon Gonftantinopel prdftbirt l)at,
unb rndbet beS (Soncitit ©djrift, bap fte auf (Srfobbe-
runcj ber ^aifevS gufammen fommen ftnb. St)eobos
fiu-8 bex anbre unbSSatentinianuS ber anbere t)a=
bcn ba$ Concilium Ephesinum au£cjefd)rieben nribev
sJteftovium. (E§ t)at aua) in biefem Concilio pva=
ftbivt GpviltuS bev 23ifd)off oon 2tteranbria, unb t)at
man nod) ba$ 2(u§fd)veiben unb Acta Concilii. Sft av=
tianu§ t)at bas> Concilium chalcedonense au§Cje=
fdnieben nriber (Eutndjen, unb t)at man nocf) baffetbige
3Cu§fd)veiben bei ben SDecveten, ble ba gemad)t ftnb.
SnftinianuS t)at ba$ anbve Constantinopolitanum
Universale Cbncilium auggefdjvieben mibev Athe-
nium. (Sonjtantinu^ bev anbeve \)at ba§ bntU
Constantinopolitanum Concilium au§Cjefd)vieben roi=
bev bte S^onottjeteteh. ?t*tfo ifi biefe SSeife (Soncitia
au^ufdjmben cjet>a(ten bi§ nad) Carolo , unb ftnb ba=
neben x>id nationales synodi gemefen, bie ct)rifttid)e
unb notiptse Sad)en get;anbett, bie ot;ne be§ $>aj>fiS
^onr-iffen ^djaltm, at§ Antiochena mibev Samosa-
tenum, Alexandrina tV)ibev Arium, Milevitana
buv$ 2(uijujtmum roibev ^etagium, Gargrensis inGa-
latia mbw bte 9)Javcioniten k. Unb t;aben bie ^onige
x>id nationales synodos getjatten otjne SSovmiffen beg
^)apft§5 at§ in Hispania ftnb Oiel Toletanae Synodi ,
buvd) bie ^oni^e auSgefdjvieben , ndmtid) buvd) Sihe-
vandum, Fteccesvinthum , Eringum. Item Lu-
dovicus, bev evfte ^oni^ tn ^vanfveid), tjat ein 9la=
tional Synodum get)alten ju Svtean^ anno domini
512. Qtvnad) i)at Carolus aucr) etttdjc Synodos ge=
t)alten, ndmlid) ju 9Ken|, §u ^emi§, ju Spron. Lu-
dovkus pius i>at aud) cjetjatten ^u 2Cd), metcr)e atte
or)ne |?d|)fttid)e S5efet)t ober SSormiffen Qefjatten.
^avnad) tjaben bte ^dpfle oerboten, ot;ne it)v
©ovmtffen Concilia obev ^Jcationat Synodos ^u ma=
d)en, bamit fte i\)x. §ot)eit fet)V geftdvft ^abert, unb ben
S3ifa)ofen in anbern ^onicjreicben Qemetjret u)nen ein=
jureben, baburd) otet Srvtl)um eingeviffen , biemeit bte
S5ifa)ofe unb anbre fdjmeiQen mupten.
&af aber ber ^apft nid)t Wlafyt ^abt, foid)§
ju oerbieten, fdjeinet au§ ben alten Canonibus, mlty
^eboten, bap nid)t ein jebev ^8ifd)of bte feinen fdl)rlicr)
Sufammen fobbern jtffl, fonbern bap tn atten Sanben bie
Bifcfjof fetb§ jufammen fommen unb Concilia t)aben.
Unb ift baoon eine ernfte (Sonftitution Qmafyt im Syn-
odo Chalcedonensi, roie biefelbi.cje nod) ftetjet in ben
^ecreten be§ bemetbten Concilii, unb ifi bie 19te Con-
stitutio: de loco conciiii. Carthaginense conci-
lium sic statuit: prudentissimeiustissimeque vide-
runt quaecunque neg-otia in suis Jocis, ubi orta
sunt, finienda esse; nec unicuique provinciae gra-
tiam Spiritus S. defuturam, qua (quo?) aequitas
a Christi sacerdotibus et prudenter videatur et
constantissime teneatur.
1 ^j
-::.pn.(
3J6
(eodaemp.)
T&^de concilio. W}f£
•J- Ex apographo in cod. Galli I. p. I49b. Cuiu* Iio^fuerit
iudiciurn , ex codice cognosci noii potesl. Haud dubie
, ; yero eodem tempore scriplum est, quo reiiqua hac in re.
(Ein anber SSeben^en ba$ Goncilium betan^
a e n b e. , . saV«v
9T{ad)bem Doct. SOtartin £utt)er unb bie anbern
St)eotogt it)t* Sebenfen geftettet, unb mit g6tttid)em
SSort bevmafen gegvunbet,. bafj baoon mit ©ott unb
©emiffen/ ot)ne S^cvfe^uncj gotttid)ev @t)ve, e6 evfotcje
bavau&ma^ ba xvoUe, nid)t iraun nod) mag abgeftan-
bentoefbenj meit bcnn bem atfo : fo ift je einmat genrift,
nad)bem unfve 2et)ve auf ©otteS SSovt gegvunbet, aud)
atfo, bafj eS bie ^pforten bev §6tten nid)t raogen umf!o=
pen, fo bebuvfen miv un§ bemnaa) ^u bem Soncitio, bev
137
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
138
9ftemung baf? mtt ttt uttfrer Sefjre emigett 3tr>eifel f)dt=
ten, unb oon bem (Sondlio eme§ attbertt roofttett tmter=
roiefen merben, nid)t begeben. < st>3 tnd ewru<»ob
niimob onflB $nx>9ft<2 tt£ n9ito(isfi mnboflY^ b«oiJ
... $«um, fo »» be£ au§ ©otted SBort getotp fenn,
mag urtS trettig UttglimpfS gugemeffett roerben, ba wir
baS Gjottcitium ttid;t befua)ett, fonbern recuftren. ©o
ift aud) je feitte ^ofnung oorfjattbett, bafj unfer SSBU
bertf)eit bura) 35efud;ung be$ (Sottcitii unb Unterreben
oon feinen jxtpiftifd)ett unb atttia)rif?ifa)ett SrrflSnitn afc
geroanbt rourbet; aud; fo mir gfeia) bie Urtfern $u 23e=
fennfmjp unferS ©faubcnS baf)in fa)icfen wurbetu <3ot=
d)e§ txnirbe aud) $u tiid)t§ bienfttia) feott, fonbern bie
Unfern miirben tn ©efdt)rfia)feit aud) mit @5ofte3 SJets
fud;uttg gefMIt roetbett, entroeber ®ott ^u oertdugnett,
baS 3>a»jrtl;um gu befidtigett, ober ju bem Sob mie
fiuf ttnb a.tbre oerurtfjeilt ju merbett.
tSo i(t je aud) au$ ®otte§ ©ttabett genugfam of=
fentia) , unb ein d;riftfia) S3efenntntf &u 2(ugSpurg ge=
fd)ef)ett , metd)c§ auct) fotgenb in £>rucf tn beutfa)er uttb
lateinifdjer ©pradje burct) bie gart$e SBett auSgangett
unb befannt toorben; barum meitere munbtia)e 33efettttt=
nip ttid;t fo-ijod) nottjig, bietoeti mir auf bem erftett
ttod)maf6 fcanbt)aftig beftet)en > unb nie baoon getr>ia)en,
aud) noa)mat3 mit SSorten unb £t)aten , fo oiet ®ott
(Bnabt gibt, befennen. @o motten aua) bie sperfett
©otteS 2Bort& fur bit 'Boniuno .Jpunbe ttia)t ^tt merfen
fentt, benn ft e ba§ SSort unb $)erfonett gerreifsen unb
jerfc^mettern. (*S f antt aua) |e fofa) 33ef enntntfj tn
@d)riften unb Srucf meiter au§get)en unb tfi bie gan^e
SSett brad)t merbett, famt -Xttjetgmnj ber Urfadjenber
S^ecufation , metdjeS otjttgejmeifett oott attett guttjer^i-
gett d)rififid)en 9)lenfd)en me^r fur nu^ unb gut bann
fur Ungtimpf unb drgertid) gead)t unb angefet^en murbe
merben. "
6otd)c§ wurbe aucf) ung^weifctt baju bienftlid)
femt/!;nad)bem oiet fromme £eut auf ein (Soncitium ge=
martet, unb e§ bafur ge^alten, bap in unfrer £et)re
2fenberunc; oorfatten mod^te, unb bem $Papfttl;um tt>urbe
etwa$ nadjgegebert toerbcn, bamit bkfdben nad) fota)er
SJergtetdjung ot)ne 93efat)rung t^rer £eib unb ©uter ^u
bera (Soangetio fommen modtfcn; roetdje, fo fte au§ un=
ferm 2Cu5fd)retben murbeu merfen, bap roir unfre aug
90ttttd)em SBort gegrunbete getjre feinem (Soncitio ober
menfa)tid)em ©rfenntnip unterwerfen fbnnten nod) mott=
tett, oon fotd;ent SSat)n abmftel;ett, it)r SJertrauen jtt
©ott fe£en , unb unfre llet)re , o^ne meiter t)inter fta) fe=
t)ett, annet)men aua) bef^dnbigtid) babei betjarren mur^
ben, ba fte suoor fo gemaa) get^an, unb bm (Soncitio
eine 3(utoritdt gefaffen , in mefd;em S&afyn fte ^u S5er=
berben ttjrer <3eete unb ©emiffen, ntd)t mit roenia, S3es
fdjwerung unfa- felbS ©eroiffen , auf^etjaften , unb bar=
tnnen ^u oert)arren geurfadjt morben. '
='j9 ody)ftoa(( 9n(]o,%] #/Visd ^wm}ituii?,mO
@o t)aben aud; bte ^urftett unb ©tanoe ttebett bett
^rebigern bte (5onfeffton ^u #ua,6bura, oor &, SW. ge=
tt;an. ®o e§ nu bie Stteinuncj fottt t)aben, bap ber
©ettttffen t)albett ttid)t fottt mbgtid) unigangen merben,
(bafur mir eS boa) nid;t ad)ten fonnett, mir t)bren benn
moor meiter Urfaa)en au6 g6ttlia)em 3Bort), ba$ un=
fetS ©tauben§ l)aiben ferner m^nbtid) ^efenntnip oor
bemSoncitio mupte gefct;ef;en: fo mottt ben ^urften unb
©tdnbett nia)t, tr-enigcr bemt bett ^)rebigern gebu^ren,
biemeif ffe bie (Sonfeffton einmal getfyan, biefefbige fo
mot)l at§ bie ^rebiger oor bm (Soncilio perfbnfia) ju
oernetjmett. S)entt fo tt>enig e§ ben ^rebigern i^rer
©emiffen t)afben befa)n?ertid) fet;n mottt, bie ^8efennt=
nip it)re§ ©fauben§ oor bem (Sottcitio ttia)t ju tt)un, fo
befctttr-erlia) mottt e§ ben gurften mtb (Stdttbeit aua)
fentt. -2BeIa)e§ aber ot)tte Bfoeifel bte Theologi fetbfl
ttia)t ratben toerben. £)arum, fo bett ^attbfa)aften,
fo gottlia)eS SBort angenommert, bie Sberfeiten wttb
?)rebiger auf einmat benommen fottten n>erben , trurbe
leia)tlid) aua) ju bebenf eh fenn , ob§ nid)t aua) ber 2et)r
gbtttidjeS 2Sort§, Unterf;aftung ber ^rebiger, unb gbtt=
lia)er ^Dienjt eine 3erruttung unb ^ert;inberung murbe
oerurfaa)en. £)efgteid)en baneben ^riebe unb dlcd)t
fatten ttmrbe, unb murben entmeber tx>ieber unter ba§
^)attfttt)um gerattjett, ober barauS ein gan^ Surfifa)
unb t)eibnifa) Sefen merben unb fofgen, tr»eta)e6 je gtt
(Srbarmen, aua) fonber 3wetfet ©ott met)r ungefdttig
benn gefdttig fentt n?urbe»
fijlii-jiioD
<iti$ iM
^er^atben ^u vattym, ba$ man fta) ttid;t atteitt
bem, fo man mit appetliren, recuftrett unb anbem bit=
ttgen SSegen oornettttten unb gcbraud;en mag, unter=
flef;e ba$ (Soncitium ^u oerf;inbern, unb femeS 2Beg6 tn
ba$ Serf fommen taffe, aua) ba$ unfern ^rebigern
gar nia)t gefiattet, fonbern gctt>et;ret toerbe, baffetbe
3U befua)en , aud) Urfaa) im ©rucf mie *) be=
b ad) t toerbc offetttlia) ange^eigt, bap eS nia)t gefa)et)en
tttag.
(So m6a)tett aud) mittfer 3eit, fo bamit moftt oer=
jogett ttterbett, bie ?)erfonen, fo i|iger 3eit bie <^aa)en
auS g6ttfia)em SBittett unb S)rbnung getrieben unb trci*
ben , abgef;en , barauS benn aud; alf erlet 33efd;tx>eruttg,
tttie ^u oermuttjen, toolfett erfofgen.
*) aut fetnfgcn aut femtgcn.
139
No. 1462.
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
140
(eod. temp.)
Jo. Fridericus de concilio^.
t Ex apographo in cod. Galli I. p. 146b; _ Est scriptum
Johannis Friderici, Ducis Saxpn, Pr. Elect., in quo ipse,
ut solebat, ea perscripsit, quae de concilio a Papa in-
dicto a^enda ipsi videbantur, traditum , ut videtur, Pon-
tano suo. Certe ea, quae Pontanus de „testamento Lu-
lheri" in epist. d. 3. Septb. scripsit, ad haec, quae hic
leguntur, referenda esse quisque videt. Haud dubie igi-
tur haec exeunte mense Aug. scripta sunt.
©ebenf Sebbel oon roaS %xi\U 5u reben
unb Su t)anbetn fepn roitl be$ Goncitii, aud)
anbrer @ad)en t)a(ben.
©a§ Goncilium fep nid)t red)tfd)affen , aud) roeber frei
noa) gcmeuv, bepgteid)en augegen .ben 2Cbfd;ieben oieter
3£eid)Stage angefefct unb au$gefd)rieben, roie bann fot*
d)eS offentlid) unb am &ag ift. Dermegen. wenig $u
beratf)fa)tagen oonnbtyen geaa)tet, benn raan baffetbige
§u befci)kten nid)t fd)utbig. 60 roirb eS aud) ju ti)un
nia)t ratt)fara fenn. 2)ieroeil aber root)(. abaunetjmen,
roeit bem grieben in ber ^etigion <Sad)e gan$ nid)t nad>
gegangen, unb baweben oiel liftiger, bofer unb unge*
treuer $>ractifen gefud;t merben, fo nritt gar fein 3»ct=
fel femt, t>a$ bem gStberttjeil gar nia)t ju glauben nod)
p oertrauen, ftd) aud) bei it)nen feineg anbern $u oer=
mutfjen, benn t>a$ fte mit £ift, 23etrug unb SBortyeit
unb @a)aben, ober aua) enbtid)en SSerberben ^ufugen
mogen*). Unb roiett>ot)t uttferS £t)eil§ ©ad)e .©ott
unb fein gbttlidjeS SSort belangett, unb $ar in feitten
Sroeifei au fe^en, fonbern feftigtici) barauf ju oerlajfen,
bap ber 2t{Imdd)tige fein gotttid) 2Bort, unb unfern
&t)eil bei bemfetben gndbiglia) ert)alten, aua) bewabren
unb ber;uten rcurbe, roie er benn biSfjer in oieiett forg*
fdltigett, r>orftet)enben 2tnliegen unb Sftottjen, uttb ba
bie <Saa)e gan$ auf ben ^rcecf geflanben, ot)ne raenfa>
Iia)e3 3utr;un gndbigtia) benriefen unb geti)an, aua) t)ra*
furber in gdn^tic^er 3uoerfid)t gndbigtia) tfyun, -unb un*
fern &t)etl bi3 an ba§ @nbe burd) Sefum (S^riftum feinen
©ot)n unfevn tieben £errn babei gndbigtid) er^atten.
unbnid)toertaffenroirb: fo tjat er bod) auc^ befot)ten,
t>a$ totr nid>t faute mupige £nec()t fepn,,fonbern ju bie?
fer te^ten fdt>rlid>en 3eit fuiftc^tig unb flug fepn, unb
mit bem ©ebet antjalten, fo Unn ©ott ^Otittet geben,
barauf 5)lenfci)en nid)t t>int^Y^m^ ^»0i ' ,^
£)ieroeit bann erjttid) rooi;t ab $unel)then, bap atteS
n>a§ oon unferm S^eil in einem fotd)en Concilio, mie
e§ angefe^t ijt, mag norbrac^t merben, e§ fei in |ei*
.^ oniscr «g cljt)i{bi3j viiio} m(> .503.3
*) Fortasse scriptum fuit: unfi ©cftaten obet ourf) cnMttfjeg.
ticjer gotttidjer ©d)rift fo root)( gcfaf t unb gegrunbet al§
e$ wotte, bap eS boa) oon bem SSiberttjeit, at§ ben
etenben, oerblenbten, totten fieuten, fein 2tnfe^en t;cu
ben, fonbern wurbe attcS 2utl;ertfd)e »erfui)rifd)e ^e|e=
rei fe»n mujfen, unb ijjre SKeinung , ber fte Dietteidjt
attbereit fd)lufft'g unb einig erfannt roerben, aua>bar;
auf atgbalb nriber unfern Zl)(\l fyu Oermeinte 2tci)t unb
Sann fotgen: fo roilt bennod) t)oa) oonnott)en fepn, t>a$
Soct. ^artinug fein ©runb unb 9Reinung mit gott=
lidjer @d)rift serfertige, toorauf er in atten 2CrtiMn,
bk er.bi^er cjetet)rt, ge^rebiget unb gefa)rieben , auf
einem(5oncitio, aud),Hn feinem te£ten 2(bfd)ieb oon biefer
SiSelt oor ©otte§ attmdd)tige§ ®erid)t gebenlt gu beru=
tjen unb ju bleiben, unb barinnen otjne 25erte|ung gott=
tidjer SKajejtdt, e§ betreffe gieia) Zdb ober ®ut, §vie=
ben ober Unfrieben, md)t ^u roeid)en. ^0 7imc
Sn ioeldjen 3trti!ein aber um d)rijttid)er fiiebe w\U
ien, boa) au^ert)alben 2^a-(etog ®otte§ unb feineS
SSSorte, bie nid)t notyia, mdren, etvoaZ fonnte unb
mod)U nadjgegeben roerben, raieroot)i berfelben oi)ne
Smeifet roenig fenn toerben, bap fte oon gebad)tera &&
ctore 9Bartino barbei aua) wurben unterfdjiebiid) an=
ge^eigt, unb ba Soct. SftartinuS rait fold)em SBerf
fertig , raetd)e§ ju bcra (dngfien ^)ie ^mifdjen unb Gon-
versionis Pauli fd)ier|ten, 00 eS ber £)octor rait id)te
ti)unfbnnte, befd)ei)en raupte, ba$ n e§ aiabann ben
anbern Sijeotogen 3U SBittenbcrg, bejjgleicijen etlia)en
oorgcijenben ^rdbtcanten, ok er erforbern fottt, oor--
i)iette, unb an if)nen f)6rete ^ fte cud) 3U bera ^)6d)|ten
erinnern unb oermatmen ti)dte, ob fie berfeiben feincr
gejtettten %xt\M mit i()ra eintg n?dren ober nid)t, unb
barauf i(;r ©eraut^ unb 9)?einung bet ii)rer (Seeten ©e=
ligfeit gdnjttd) oernommen murbe, aber nid)t ira Odjein
bec^ griebeS ober UnfriebeS mitien, ober aber*bap fte ftdj
gegen bera 2)octor nid)t gerne aufiei)nen , unb aifo b'\i=
fer Urfadjen t)atben i^)r ^er^ nid)t gdnalici) offnen, unb
bod) fotgenb gu einer anbern 3t\t ein anbreS teijrcn,
^rebigen, fd)reiben an ben3:ag'gebenn>oiiten> aud) ben
2euten raiber berui)rte 2Crtifet ein anbre§ rat^en mbd)=
ten, mie benn in ettictyen ^dlten bura) it)rer etlid>e oor=
mat§ befa)ei)en. ,
cj'jo(j j]n(r)c>
3JJ 1
cbtjlm
Unb rao ftci) alfo bie ^eologen unb g)rebiger mit
£)oct: SKartino angejeigter 3(rtifet oerg(eid)t, bcrp
fta) aBbann biejenigen, bte babei geraefi, unb berfei
bigen nia)t eintg unterfd)rieben , unb fo(genb biefeibigen
3trtifel Uibe in tateinifa)er unb beutfa)er <Bpvad) gletd>
forraig gefertigt rourben. ^nm
^adjfotgenb follt raan fid) etner geraeinen 3ufatm
racnfunft, (wctc^e auct) roillS ©ott ura 2ici)traep fcr;ier-
141
EPISTOLARUM LIB. VII, 1536.
142
ften ju gefd)ef)en auf ber S3ar)n ift), oereitttgen, unb
auf bie 2>eit foUten bemetbte 2lrti?et atten 9Migionoer=
mattbten oorgetragen unb oorgefjalten roerben, barauf
tnan alSbann t?ort ir)rer jfebem oerne^men foUt, roeta)e
fola)er ^trtifet mit etntg fepn roottten ober m'd;t, unb ba
etttiger ober mefjr barinnen Sftangef ober ©ebrea)en t>df=
ten, oenfetbett aua) bic Urfaa)en unb Umfrdnbe bawe=
bcn ftdrtia) anjujeigen. @o fottt aua) ben 93frtoer=
toanbten in ber (Srforberurtg berur)rter 3ufammenlunft
angefjdttgtroerbett, bap ein jeber jroeett oba* bref £r)eo=
logett mit fta) brda)te, bamit ba, ^umat fota)er ItttlM
r;atben, cine einr)eUige S$ergteia)ung befa)et)e, unb fetn
2tuftug gefua)t unb furgeroanbt burfte roerben. SDenn
(roenn) man fta) nun ber 2trti!et, barauf man eintrda>
ttgtta) unb einmutf)ig ju blciben roittenS, entfd;toffcn,
atSbenn ju ©ott, bem 2ttttnda)tigen, ju fjoffen i jt : fo
fottt roetter barauf baoon gerebt roerben, mit roa§ ^orm,
23cfd>eibeni?ett, Sftap unb (Beftatt oon unfcrm £f>eit cin
gemein, fret a)rifttia) Gonctltum au8$ufa)reiben fenn
foCCt. Unb rourbet bebafyt, bap fofa)S bura) £)oct.
Sftarttnum famt feinen 9cebenbtfa)offen unb (5ccte=
ftaften, at§ ben $Pfarrf)errn auSgefdjrieben rourbe.
©oUt e£ aber bequemerfemt, bap c§ oon ben
(5t;ur=, gurften unb bett anbern biefe§ Sf)etB Scefigfott*
oerroanbten ©tdnbett befa)ef)c, ba& roiU in roeiterer S3e=
roegung ftef)ett. 2(ber baffelbige Goncilium tnup te erfttta)
9?6m. ^. SJla}. mit cinem ganjer untertfjdttigen <Sa)rei=
ben, mit (Sinfufjruttg aUerfei 2tnf)dttge unb (Erbiefung,
roie biefetbigett unferm £f;eif jum 23efrett uttb ®limpffia)=
tfen moa)ten ju bebenfen fenn, eroffnet, aua) bie Ur=
faa)en bfffetben 2CuSfa)reibett§ oermetbet, unb atter Un=
glitnpf auf ben^apfl unb feme2Cm)dttger, at$ unferS
£f)eiu3 ^einb unb SBiberrodrtige , bic aua) gerne unfre
$tta)ter fe»n roottten, getjocft merbett. £)anebett fottt
aua) angefjangett roerben, bap unfer Sfjeit in biefem
frcten gemeinett (Sonctito Urfaa)e uufrer Se^re uttb ©tau=
bend mit cj6tttia)er tjeitiger ©djrift attjeigen mottten.
Dagecjett foltt aua) ein jeber, er mdre cjeifttia)^ ober
mcttlia)g (Stanbe^, getjort merbett, ma§ er unfrer 2et)re
unb©taubett§ tyalben, ba§ cr fur a)rifttia), nu^ unb
gut aa)tet, au3 |)eit. @a)rift t>orbringen murbe, ^u bem
foUten bem ober benfetbett ^u bemetbtcm Goncitio, fo
roeit fta) unfer§ ZtyeM Sotmdpigfeit crfirecfen tf)dt,
frei, fta)er, a)rifttid) unb ungefdljrtia) ©eleit merben,
it;reS unb feineS ©efaUenS, fo oft tynen obcr tt)me ba^
getiebt, abe unb ^u, bt^ in it)r ober fein ©etoatjrfam $u
reifen, unb foUt atfo memanbS aua) nta)t unfrer drg=
ften ^einbe gefdfjret merben.
(g§ foUt aber aua) in fota)em a)rifttid)en Concilio
uta)t§ oorbraa)t uttb get)anbelt merben, bentt ma§ in
g6tttia)er I). @a)rtft gcgrunbet uttb barttttten »erfaffet
ift, unb attc menfa)tia)e <Sa|ung , Srbnuttg unb <Sa)rif*
ten foUten ba^umat unb in ber ©aa)en, fo bett ©lauben
unb ©cmiffen betangen, ganj nia)t ge^ort, jugetaffen,
ober aber btefetben gegen gotttia)en SBort ctma^ ansu=
^cigen \>erftattct merben. SBer aua) fola)e§ murbe oor=
bringett , foU nia)t getjort , fottbern bem ober bcttfetben
@a)meigcn eingebunbett tverbetn
£>b aua) ttt fota)em t)eiligett unb a)rtfttia)ett (Som
citio murbe befunben, ba$ unfrc Sebre gotttia)em SSort
guroiber unb entgegen, ba$ n?tr unfre a)rifttia)e Sefyre
bemfelben a)riftlia)cn (Sottcitio Urtt)eit moUten unter=
roorfen tjabett.
mt utttcrtt)dntgfter 95itt, bap S. ^. ttjr fo(a)
(Soncilium nid)t moUt jumiber unb entgegen fepn taffen,
fonbern S()re $fla\. moltten un§, al£ bie e§ gemeiner
(5t)rifrent)eit ju gut unb Sotfatjrt meinten, unb nia)t
anbere^ benn gottlia)e (Stjre unb 2£u§breitung feine§ gott=
tia)en SBortS fua)ten, unb bap an Sag moa)t braa)t
roerben, roeta)e £et)re a)riftticr; rein unb rea)tfa)affen,
avai) roteberum roeta)e und)rifttia), antia)rifttfa) unb wr=
futjrifa) rodrc, babet gndbigtia) tjanbtyabett , befa)u|en
unb ttertfjeibigett , aua) itt eigtter ^erfott ober in a$cr=
t)ittberung bura) fratttia)e S3otfa)aft ange^eigt Goncitium
befa)icften, unb fota)e Unterrebung au§ gottlia)er <Sa)rift
tjer^tepenbe gndbigtia) rooUt ant)6rcn, unb mit gotttt=
a)em SSort roaS rea)t ober unrea)t urtt)eiten fyetfen.
Unb ba$ man fota) (Soncitium, bamit eg St)rer
SWaj. ^u befua)en befto met;r getegett, gegen 2tug6purg
attfe|e, in ^ofnuttg, St)re SKaj. rourbe fta) unfrer un=
tertt)dmgett SSttte ttaa) gndbigft er^eigen , unb rooitt bic
9cott)burft crforbem , ba$ roir ju ^attbtjabuttg fota)e§
(Soncitit , unb bap roir burd) unfre geinbe unb SSiber=
rodrtige baratt mit ber Sfjat nia)t t?ert)inbert (rourben),
im ^rieggootf oerfammetten, unb bei 2fug§purg legtett,
nia)t*) ber DJJeinung, roie roir aud) St;rer 9)?. bei ben
^)ftia)ten, bamit rorr Stjrer 9)?aj. attgettjan , rooUten ^
gefa)rieben i)aben, jemattbS ^u befa)dbigcrt ober mit ber
Ztyat attjugreiff ett , fonbern, rbte gemetbt, aUein gu
S5efa)uf^ung unb 5Sertt)eibigung bemetbte^ (Soncitii, fo
jemanbS ^u S5crt;inberung beffelben ober roiber baSjenige,
fo barin erfannt, mit bev Ztyat etroa^ oornet;mcn rooUte,
3it gebraud;en. "® nn; 'l^m, vmld
2Stc nu fota) Goncitium bem ^)apft unb anbern
^otentaten ber (St;riftenf)eit, unb in ©onbertjeit bctt
pveien ^onigen ^ranJreict) unb (Engettanb and) ^u oer=
metben fenn mii, fota)§ rooUt au§ ber ©a)rift, fo an
^. 9ft. gefa)et;ett foUt, leia)ttia) ^u oerttebmen fet;n, boct)
*) Cod. habet mit , mendose pro n i t s. nuf)t.
143
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
144
cinem a,limpf(t4)et: unD t>i«nft(t^er bemt bem anbertt ju
befdjreiben fe^t foUte. ^Cber bem spapji, (Savbtndlen
unb S5tfd)ofen wuubc etmaS vetnec muffen gefd^vteben
merben. ,&urai3£oq pj&isdilsl
SBte tmb wetefyev ©ejiatt aud) ba% (Sonctlium roet*
tev anjufatjen, aud) auf meltfje Sett baffelbige mitf au§=
gufdtt-eibenfemt, ijt bic Ijofje SRotyburft , ba£ man fict)
baoon uttterfdjieblid) unterrebe, unb erjllid) be3 $>tai
unb 5Kaf)lftatt tyalben, ob biefetbige 3Cug§purg fentt fott.
golgettb bie 3eit, toemt e$ fottc gefdjefjen, unb mirb
fdjmerlid) »or SofyamtiS mogcn oorgenommen merben,
unb infonbertyeit auS biefenUrfad)m, wenn ~oa$ anbre
papjilidje (Soncilium fortgeljen murbe. Item, bap alle
bcr 9Mia,ion SSerwanbtc ^urjien , aud) roer mef)r oon
anbern gutftett lonnte beroegt uub oerma()net merbcn,
perfonlid) erfd)emen unb anlommett mujfen. Item, bap
jum weniajfcen unfre S5ifd)6jfe unb <Scclefta|fcn , 9>fat*
t)err, ^rebtcjer unb Theologi aud) Sutijten brittt;a(b
£uttbert feptt mupten, bamit bettnod) bie tfnga&t etwa&
ein #nfe()en J)dtt.
Item , bajj ein wofjtgeorbneter §aufe &i,iea,§oolf
ju ^)anbt)abitttcj be§ <§oncilit oerorbettt, me(d)er jum
mcnigftett funfjeittt Saufenb itned)t unb 3000 f>fet*>
fetm mupten, mtt ®efd>u| uttb atter SXunition oerfet)en.
Item, bap fo(d) ^riecj^oolf §um roeniajten Saf;r unb
Zaa, oon ber S£elia,iotu>mt>attbtett ©tdttben mupt extyaU
ten merbett.
Item, maS oott £>rbnuttg, aud) mie bie Sessio-
nes, Umfracjen uttb anbreS fottt gefjatten merben. Item
SSeftcttuncj unb SSerfe(;uncj ber ^rooiant in ber Bctt,
bamit ber Sljeuruttcj ijalben bem Goncilio lein SSer()in=
bernip oorfatte. Item, baf ein jeber ber SKeligion
©tanb feine ©efanbten, fo er fd>kfen wurbe, ober bie
auS feittem Sattbe §u fold)em Soncitio jie^en merben,
mit nott)burftiger Untertjaltuncj oerfe()e. Item , bafj
lein ^onicj ubcr 100 ^erfonen, f ein @t)urfur jt ftber50,
lein ^uvft uber 30, letn ©raoe obev (Stanb ubev 10
sperfottett, aupev(ja(b bev ©e(e()vten , bvingen fott. 3«
®leid)ttip fott aud) lein 25otfd)aft ubev gwolf ^fevbe
bvincjett. Item t>a$ aud) bic melfdjen ^otentatett ftd)
biefev Drbnung cjemdp (;a(ten mi^ten, uttb nid)t me()r
Seut m 2£ugopurcj gelafTen murben. 2)er ^aif. 5Eai.
fottten 200 $>ferb ttadjgetaffett merben.
Item , ba$ man ftd) unterreben unb fd)liepen fottt,
mie ba$ ©e(eit su fietten. Item, mer ftct) tviber bae
(grlentttnip fo(d)e§ tjeiticjen unb d>rifttid)ett (Sottctlii,
me(d)e6 fte au§ gottUdjem 2Sort t()un murben, meger^
ten, ba$ bicfetbigen a(§ abcjefdjnitten ©tiebcr unfer§
^errn ^rifti fotttengu oeruvt()ei(en fepn.
Item, ob ftd) jemanb tnit bet Sr>at bagegen fe^cn
toottt, (fo ift) ba§ oevovbent ^viegSooll ju bev ®egen»
vofyt ju gebraucfyen , unb, ob an berfelben ^)ulf $u me*
nig, bap ftcr; bie ^eUgtonoermanbten jiitm (>6^en r>ers
pfltdjtett, feib, ©ut unb atteS tyintattfefeit, unb bet
bem ©rlentttnip unb Srbnung eineS fo(cr;en (Soncilii,
aud) Ui ben 2Crtile(n, baoon oben ^elbung Qefct)et)en,
ber man ftcr; guoor »era,(eid)en fottt, unmeigeriid) ju
bteiben. jifi$t<£ nmhjssi B^iy mnihuJ^ i
schultem, Urfacr^en, marum fo(d)e§ fut inot^menbig,
auc[) d>rift(id) unb gut angefebjett, munblia; an^eicjen.
' -07
•rr§i(I t)r)i§9il 8UirrGJ30C{X9 m9Ji7fiTstd
No. 1463. Dmsiaqa stoitos «raoan oqpi gept>
-1TJ;4S^S^L 03iq3 9B1I297 gilf>Jni§[Q* TfJlT*'
lo. Fridericus ad Henricum VIII.
i aiilBninM ■aiiya 4ii"\w4vsviYl8ri9JfI ni erjfni/i)i."-|
f Ex autographoMelantb. inTabul. Vinar. Registr.H. fol. 99.
no. 42. Melanthon scripserat epistolam ante iter suum
in Palatinaturo , eanique ad aulam miserat, ubi aliena
manu dies, annUs et inscriptio Melanthonis scripto addita
est, ut iterum describeretur a scriba. — Res ipsa ex
epistola satis cognoscitur. Rrevissimis attigit hanc epist.
Seckendorfiu^i^.Lu.l, m^-^lf^H b6 ;
Serenissimo ac potentissimo Principi, JDomino
Henrico eius nominis octavb, Angliae ac
Franciae Regi etc.
S. D. Serenisslme Kex. Cum liyeme superiore
JPtegia Dignitas vestra ad nos et ceterps confoede-
ratos, qui nobiscum de doctrina relligionis sen-
tiunt, honorificam legationem misisset, exposuit
nobis Episcopus Hervordensis, qui inter legatos
erat praecipuus, quale decretum de xiomani
Episcopi potestate factum esset iudicio doctorum
et consensu omnium ordinum in Anglia, nosque
nomine Piegiae Dignitatis vestrae longa oratione
publice hortatus est, utpuram doctrinam evange-
lii constanter deienderemus, ac nopnnatim, ne
approbaremus Piomani Episcopi tyrannidem et ab-
usus, qui auctoritate Romani Episcopi in JEccle-
siam invecti sunt. Commemoravit etiam, non
defuturum 1111 causae studium et auxilium Regiae
Dignitatis vestrae.
Postea nobiscum seorsum egit de quibusdam
articulis, videlicet, si Ptomanus Episcopus incli-
ceret concilium, ne sine Piegiae Dignitatis vestrae
consensu in illud concilium consentiremus; prae-
terea , ut Regiae Dignitati vestrae locum honori-
ficum in foedere nostro tribueremus; tertio, ut.
honestam legationem mitteremus ad Piegiam Di-
gnitatem vestram in Angliam.
145
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
146
Quare tunc in conventu Smalcalensi articuli
quidam compositi sunt, quos pollicitus est Lega-
tus Ptegiae Dignitatis vestrae Episcopus Herevor-
densis se ad Regiam Dignitatem vestram missu-
rum esse. Nec dubitamus, quin iam Piegia Di-
gnitas vestra ex ipso Episcopo Hcrevordcnsi intel-
lexerit, quae fuerit in conventu Francofordensi
nostra et ceterorum confoederatorum voluntas,
quod studium erga Regiam Dignitatem vestram,
Exislimamus etiam literas nostras, quas in urbe
JSauburgo quinta die Iunii ad Pvegiam Dignita-
tem vestram dedimus, redditas esse. _______
Etsi autem expectamus Regiae Dignitatis ve-
strae responsum, aut certe speramus , de senten-
tia Reg. Dignitatis vestrae Episcopum Herevor-
diensem rescripturum esse, quemadmodum ab eo
petivimus in literisiV#M_7«rg7 scriptis, nominatim,
ut significaret nobis, quae esset Reg. Dignitatis
vestrae voluntas futura , ubi legisset articulos de
doctrina, de quibus ipsiLegati et tbeologi Acade-
miae Witebergensis inter se convenissent: tamen,
ut iam ad Fiegiam Dign. vestram literas daremus,
adducti sumus hac causa. m^a
Intelleximus ex magnis et fide dignis bomi-
nibus, Romanum Episcopum pollicitum esse Im-
peratori, domino nostro clementissimo, Syno-
dum generalem, et eius Synodi indictionem Iani
Ilomaepublicasse*), ac brevi Piegibus ac Poten-
tatibus christiani nominis insinuaturum esse , ut
■JfljJ 1 C 1 L
ltli ad fc> ynodum vocentur.
Quanquam igitur extrabitur deliberatio illa
de articulis Smalcaldensibus et nondum conclusa
est, tamen, si sciremus Regiam Dign. vestram
sic animatam esse erga defensioncm purac doctri-
nae christianae relligionis, quam nos profitemur,
et de concilio ita seritire, ut Herevorde nsis Epi-
scopus commemorabat, accommodaremus consi-
lia nostra in insinuatione indictionis concilii ad
illos articulos Smalcaldiae compositos.
Cum autern expectemus brevi .futurum, ut
nobis insinuatio fiat indiclionis Synodi, nosque
communicato consilio cum Regia Dignitate vestra
respondere cupiamus, duximus ad R. D. vestram
scribendum esse, ac rogamus, ut Pi. D. vestra
significet nobis voluntatem suam , et consilium de
Synodo.
Gratissimum eliam nobis factura est Regia
Dign. vestra, si nobis scripserit, an de Synodo
aliquid cum Piegia Dignitate vestra actum sit, et
in quam sententiam respondere constituerit , aut
responderit, ut nos quoque de ea re commodius
deliberare possimus. .B5WW
Nos cum in ceteris rel_us roagnopere cupimus
gratificari Regiae Dignitati vestrae, tum vero
etiam libenter misissemus citius legationem ad
R. D. vestram. Sed quidam ex confoederatis,
impediti negotiis suarum ditionum, nondum re-
sponderunt ad deliberationem habitam in proximo
Francofordensi conventu, etsi non dubitamus,
quin brevi responsuri sint_r/fiid &UU ir.tljsdn
Ad haec deliberatio de Synodo adhuc reti-
nuit illos ipsos, quos mitlere cogitavimus. De-
ferimus autem omnia nostra officia Regiae Digni-
tati vestrae summo studio, nosque Piegiae Dign.
vestrae reverenter commendamus. Bene valeat
Fiegia Dignitas vestra. Datae prima die mensis
Septembris 1536.
loannes Fridericus , Dux Saxoniae
ac Princeps Elector etc.
Philippus Landgravius Hassiae etc.
ac reliqui in causa relligionis sta-
tus atque ordines sacri Pio. Impe-
loff^rii confoederati. f& 'blo7 ^orf
'i^ )§nrrt itso^rtolS' fisidnocfftnofjoip ils^G ttsd n
*) d. 2. Iun. 1536. Vjd. Sleidan. Comment. p. 289.
Melanth. Oijek. Voi. III.
1
$nt> v giwnd*<3 /ioo* htm
No. 1464. i ntffogig ttlo] hndnn drw m%t j^s!Pj;
"^-^^"^' rrf .noicfoi^ wd Q.nuMyM d.mi "pftulT^"
Ponianus ad lo. Fridericum.
V Es apographo in cod. Galli I. p. 120. — ' Slylus episto-
' . lae saepins inelegans est, haud raro orafio obscura, ne-
scio an cnlpa auctoris an eius qui descripsit, Sed dedi
verba ut leguntur, et sunt illa satis distincte scripta in
codice. — Praeter Pontani et alibrum Vitebergensium
iudicia, leguntur jn codice eliam theologorum Landgra-
vii Ilassiae duo iudicia, eodem anno de eadem re scnpta,
valde verbosa et longissima, p. 126b—l36. et p. 136 —
I46b. tjuae, quum fere eadem dicant, quae leggjitur in
Vitebergensiiun scriptis, hic etiam adiungere non con-
sultum videbatur.
<b»} mtaiimoCg narjtftecrf sid rto §x>d msjl .htoi
Soctor ©regorit 23rucfen -Beben.tn.
( Ad 1 oanhc m Fr idcr ic u m , Ducem Sa.ro-
niae, Pr. Elect.) ? ^ ^
— — ?(uf (5. 6. % ©..SBefe^ \)ob a(§ nap id) oon
SS^orgau voieber gegen SSittenberg fommen btn, Doct.
Pomerano ben @cl)euer ^ugejtellt. ber ftd) fold)er gnd-
bigjler (Srjeigung alS unoerbienter untert^dntglid) U-
banft j \)at aud) (*♦ (5(;f. ©. bermeflen unb ber Sfonnen
(;atben, fo ju 23ren im ^(ofier gemelr, unb ber ©eburt
10
147
EPISTOLATiUM LIB. VII. 1536.
148
eine uon 2oct)au ift, tt>ei( fte bei meiner cmdb, ^rauett,
ber 9ttarcjcjraftn , nia)t t>at mocjen unterf ommett , cje=
fct)rieben. @o t)ab ict) Doct. SJftartino ben G>reben§=
brief, fo mir @. Gt;f. G5. jua.eftettt, attd; uberatttroortet,
unb barauf (§:. (5t)f. ©. S3efet)lia) mit it)m cjerebt 5 bcr
f;at fta) at(e§ ©et)orfamS erboten. -9)cia) bunft aua),
er fcp fd;ott in cmter 2Cvbett, (S. 6. ©. fein §erj ber
SMcjion t)a(ben, aB fur fcin Seftament, §u eroffnen.
2Tn bcr ndd;ftett ^ittrooct)*) feinb bie St)eotocjen
unb id) itt 2)oct. SJcartitti $au$ bei einanber cjeweft,
bc§ Sftati)fd)taa,$ t)a(ben ba§ doncilium betreffenb.
£)enett t)ab ify, a(§ au§ &@f,(55. S5efet)t btep ancje<$eicjt,
a(§ l)dtten (S. Gf. @. beS 9catf;fa)(acj3 t)a(bcn a((erlei
SSebcnfen. £)etm (§. (5f. ©. (jtctten eS bafur, bap fte,
bie Stjeoloaj, bie Surifreti barin f;dttett mattett (affett;
mdre aua) mit bem §(eip nid;t cjemadjt, a(£ ba3 grope
SBcrf tt)ot)(erforbert, bieroeil d. (§f, ©. bebettfen, (bap
e§) atfen ©nunaj&ervoanbten mupt uberfa)icft unb £u
erfcnnen aegebett roerben.
£)enn roiemof)( (£'♦ <5f. ©. nia)t murben Sflanget
(ajfen al$ gleia) ein ^)dpjt(id;er ($>efct)icfter affein, ot)ne
$aif. 9tfaj. Suorbnuncj , ^u (E. (5f. ®. becjet)ren rourbe
benfetben 3U f;oren, fo bebdct)ten boa) <&. (Sf. ®., bap
bie Suquift'tion = , £*ocation = ober 6itation=S$rief nid)t
attberS Dott @. (5f. ©. tn ©leidjnip itjren $titoe rtt)attb=
ten wottten attjuttefymen fepn , benn mit einer notf)n)en=
bigen ^rotejtation , barauS ber tyapft unb mdnnicjlict)
t)erftet)en mod)Un, ba$ (5, Gf. ©./ aua) bie attbertt
S}ermanbteit/ ftct) ntd;t mofften in§ 9ce£ be$ 3)dttftfid;en
oorjte()enbett GoncUii t)atben fufjreu (affen, fonbcrtt bap
man §uoor S. Sf. ©. unb bcr anbem ©cmtttt; raufjte
et)e ba§ Sottciiium jufammett fdme, morauf unb me(d)er
©ejta(t bm 9£eid)3abfd)ieben aud) ber ©adjen ©etegem
t)eit ttad) ^. (5f. ©. uttb btc anbertt SSermanbtett St)re6
S()ei(§ ein ^oncilium (cibett uttb mittigett motttett. Settrt
ba ber 2Cnfang mit eitter fo(d;ett uttoenr»ei§(id)en ^rotc^
jtation gemad)t, fo fonttte man ftd) aUwQe be^ »orjte=
(jcnbett (Sottcitii fyalben bamit bet;elfen unb tt?c(;rett. @S
lonnt ftd) aud) nebett bcm, mte ftd; bie ^riege gmifdjen
^aif. 3Haj. unb bem ^ran^ofcn cnben murben, barau§
Sittracjen, fx> ber ^)apft oermerfen murbe, ba$ ftd) bie
Sutt)erifct;en nid)t motltcn mit $)d:pjt(id;er S3ei;cnbicj!cit
unter bcm SZamctt eineS SonciHt einfu()ren (ajfcn, t>a$
ftd) ba& Soncittum fo fd;ier ftopen a(§ furgdngig fepn
mod)te; me(d)e§ auf biefem %tyil mot)( ba$ 23efre fewn
woUt, biemcit man bod) be6 ^)ap(l§ 2tnfe|ung nad; (ftct))
*) i. e. d. 30. AuS.
feitter c()rijt(id)en ober cjetreuen ^anblung ju »erfe()en
(;dtte.
©0 motlt aud) (S. (5f. ©. 6Tad;ten§.n!c|t-fo grof
gu erwdcjen fcmt, fo (S/Gf. ©. itnb bie anbcrn S()rer
^Jlcinung f(ar' fodten ^crmenfjt^fflieffi^ Mfe£ &aif.
^aj., fo jcgt in grbfer £riecjSrujluucj mdrc, Itrfad)
cjcben mod)te, nnber biefcn S(;ei( jtt ()anbe(n. 35enn
erj!(ic^ bebdct)ten 6. 6f. ©., biemci( ber ^aifer bie 2(b=
fd)tebe beS JReici)§, auct) bie 5fntmorten meip, bie ben
^)dp|ttid;en'unb Stjrir ^aj. ^ccjatcn (;icoor gccjeben,
barinncn ber 2utt)erifd;cn ©entutt; cjenuajam crf(drct
tt)orben: fo wcrbe 3. ^aj. barum feine Un^nabe faffen,
bap bicfctbtcje ^ctnunc; , cj(eicf) $rotejtattott meife , et-
(id)er Wlafe mit anbern 3Zott;btttft crneuct unb furcjc=
manbt tourbe. <&o rodre aud; einc ^)rotepation 3U tt)un
()icrmtt bcbac!;t nu^(td) ju fet;n, bettn e£ ftuttbe tt)o()t
barauf, ber $)apft murbe atle (Jtjurfurpen, ^urjlen
unb roe(t(id)e ©tdnbe ^u bem 0oncitto 311 foinmen, ober
bie Stjren $u fd)icfen, burcb eine cjtcicbmdptae gorm
requtrtren (affen. lu ,
Unb obmot)( im 3^att)fd){acj ancje^eiQt, fo bie S?e*
qutfttion an bie 2utf)ertfct)« ^urjien itt gteid)er ^orm be*
fd)et)ctt ttjttrbe/ bap e^ bai)itt btettet/ a(S t)ie(tcber^)a|)ft
(S. fef. ©. unb bic anbertt Surften unb ©tdnbe biefeS
Xi)tii& nid;t fur ^e|er «»:. fo, tts>dre bod) nidjt ailcin ju
bcforcjcn , fonbcrn gdnjtid) barf ur ^u t)attctt , t>ap e3 auf
fo(d)e cj(cict;f6rmi0e drforba-ung / ©ocattoin>ber ^equi=
fttion arg(tjticjtid) befc^)e()c,. bamit ber §)a|)ft bie gurfien
uwb (Stdnbi biefeS St;etB tton it)ren ^)rebicjern unb ©e=
te(;rtcu fonbertt mod)t, 'ttJte bcttn ba$ @ptel ju 2tucjS=
burcj aud) bat;itt gcrid;tet cjeweft mdre, abcr ba biefee
St;ct(S 2Crtife( bcrmapen ubcrgeben tt?urbcn, bap fic^) bte
^urftcn ttnb <Stdnbc mtt-t(;rer (Sonfeffton it;rer ^)rcbicjer
2ct;re ancjenommcn, ba mdrc bie ^anbttm.cj, tt)ic ^aif.
3K. 2(u§fd;reibctt §u bemfc(bi.cjett 9ieid)gtacjc aud; cj(.eict>
mdpicj cjetaut t)dtt, batb auS cjeweft. S)cnn ^aif. uttb
^on. SDcaj., aua) @t)urfutften , .^urften uttb Stdnbe
tttdrcn baruber ^ufammencjetrcten unb batb cin ^)art mor=
ben, moEten ba^u 9cid)ter fcpnj bettn bie eS bei^aif.
SKaj. fjetrkbctt ,t)dttctt fta). gdn^ttd; t>crfe()cn, bie Sur=
ftett unb <Stanbe btefe^ St)ei(S atfOi ein^ufu^ren, ba^
St;re ©nabe unb fte bci^aif. ^Stah bcr Steticjion t)atben
flet;cn unb btetben, ttnb bic <2ad;en, ba ftc atfo ercjan=
cjcnmdren, ba(;itt fotttcn t)aben fu(;rctt t)etfctt, ba^ bk
Bmeigung auf bie SOcape cjemittett mdrc tt)orben, roie ein
2tu§fd;ttp oorcjebett murbe. £)a aber @. Sf. ©. famt
bcrfctbett ^)errn unb S^atcr ttnb bie anbern fo(a)e SKittel
eben fo tr-cnicj tt>iUicjCtt motltctt aB bie ^)rebicjer, ttiel=
mcni^cr biefelben antjaltett mottten, fotd;^ einaunct;men :
149
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
150
ba rodre £aif. 581. 2Cugfd;reiben $um 9ceid)§racje, bap
in £ieb unb $reunblicf)f:'ett fotlt cjefjanbctt roerben , gar
auS geroefr, unb barnacf) nid)t£ bettn gMttcrfeit, 3orn
unb SDrauen erfofgt, unb bie ^urfien biefeS 2(;eif§ f;dt=
ten am (Snbe muffen f;6ren, 2fbfatl oon ber $ircr;eu,
aucr; oon £aif. %fla\. roiber (Sibe unb $ffiri)t, bamit man
$aif. 53c\ $ugett;an.
2Ctfo roottt gdnsticr) ju glauben frefyen, ba$ je&t
mtt ber<jteid)cn ©ubtititdt attd; umgangen rodrc roorben,
bap man bie gurjten unb (^tanbe bie\e$ SfxitS $u bem
GOncttio murbe forbcrn in atter ^orm voie bie ^ttrfren
be§ anbern £f)cit§. <So fte nun fdmen, ober bie 23ot=
fd)aften ober Procuratores fd)icfen, rourben fte unge=
jrocifelt gugetaffcn roerben gtetd) ben anbern , gu beratf;=
fd)tagen unb ^u confuttiren t)etfen, ma§ fur ein ^rocep
atfe (Sad)en, barum ba§ Gxoncifium au§gcfd;ricben, be=
rer namf;af<ig barin funfe auSgebrucct, get;atten fottt
roerben: fo rourben bie anbern, atS ber gropere £f)eit,
barauf ffet;en, ba$ in biefem (Soncitio tn atten Sadjen
procebirt fottt roerben, roie in oorigen (Soncitiig gefd;e=
t)en> item alte £)iffmungen unb SDrterungen *) foltten
bet benen frel;en, bei benen fte tn oorigen (SoncitiiS ge=
jknben, unb nacf) befd)riebenen cjeijttidjen 9ved;ten fie=
\)en fofften. @o roitrbe ba§ (Soncifium im 2(nfang gc=
miplid) etne^cffton macfjen, unb ein fotd) 2)ecret at&
auf ben <5d)lup be§ gropern unb roctd)erfrcn £t)eit6 pu=
bticiren (affen, bap ba§ (Soncilium ju Sftantua fottt gc=
r;atten, unb in bemfetben atfo fottt proccbirt mcrbcn,
roa§ ber groper unb metjrer Sfjeil conclubirn unb ^u be=
ftnirn fd;tiepen rourben, ba$ attemcge bie £)ecret unb
Sefmirn, (fo) barauf erfotgten, fur frdftig gef;atten
unb angenommen fottten merben. hem, ba$ aud; atte
£>rbnungen burd; ba§ 9Ret;rer berer, fo I;ieoor altroegen
in Condliis §u beftntren getjabt, flef)en foltten.
©o rodre man auf biefem £r)cil fo roeit in§ ^Jcefc
gefitfyrt, ba$ man mit ©timof oor ber 2Bett barroiber
nid)t§ anfet)ntid;5 mod)t furmenben; benn oon fo(d;en
2)ecreten eine§ Concilii alSbann meiter an ein anber
(Soncitium ju appettiren murbe oon ber gan^en SKett bte=
fem £t)eit fttr einen tauti-m 5Dcutt;mitten cjebeutet mevbcn.
Unb barum, fo man biefeS St;eil§ auf cjleidjmdpicje (Sr=
forberung lommen ober fdjtcfen roottt, mupt tn bem fur=
ftd)ticj get)anbett merben, ba$ man ftcr) in Mm gemeine
be3 ^oncilii (ionfuttation ticp, bcnn baburd) murbe man
gemiftlid) mit einem £)ecret bc$ 9Wet)rern t;atben -, auct)
fooiel ben ^)rocef im (Soncitium ^u I)alten betanget,
ubereilet roerbcn: fonbern man mup aUbalb, et;e einig
*) Sic scripium est; i. e. ©ntfc^etCung unb (Scortccung.
Secret bert;atben ercjinge, bie ^ottjburft mitnbtid) ober
fd;riftlid; bd bem (Soncttio antracjen , roie ber Scetiajon
l)atbm bitltcj fottt |?rocebtrt roerben, aber um tfntroort
anrecjen, unb bd ber gemetnen 23eratt;fd)ta3ttncj ttnb
(Sonfttttation nid)t fepn nod; btetben, nocr) ftd) baw ^
I)en laffen. £)enn rourbe man baruber einen anbern
$roce& erfenncn , ttnb beren 9Kct)rern *) , fo f>att man
ftd) auf biefem 2:t;eit atibann roeiter frei unb einer Btnd
roeiter ber 9cott;burft ju gebraudjen unb furauroenben,
3u (Srtjattuncj DeS ©limrfs bei ber mit unb $u 2(broen=
buncj aufertccjteg UnfucjS.
<So ftnbe ftd; aud; (v. <$f. ©, (gVad)ten6 augen=
fd;etnttd) au^ be5 ^apjrg mt^unbigung, bap man auf
feinem £f)eit nid)t geneicjt rodre, oon ber ^etigion frei
rebcn uttb bifputiren t)alten ju laffen, fonbern bem nafy
3ucjef)en, roa§ in ooricjen (Soncitien oieter btefeS Sl)eit§
'llxtitd tjalben bereit an roiberrodrtig befd)tofyen, au§
bem , ba$ ber 5)apft ^einc anbre SttefDuncj tn fetner 2fu§=
titnbicjung oon beS ©fauben§ ^anbtttnge tt;ut, benn
oon 2fu§rottung afler erroadfenen ^crei ^u I;anbetn,
roeldjea fo oiei rjefacjt rottrb fet;n, at6 mdre nicr)t nott;,
ocn ben ZvtiMn neue Sifputatton ober ^anbtungen gu
f;aben, fonbern, roie bte ^uoor im Soncifio ^u 6of!ni|,
aud) t;emad) burd) -<Papjt Seo, unb in ber Bulla coe-
nae domini oerbammt, fo fottten fotd;e 2frfifet ocr=
bammt bteiben, unb affein baoon gef;anbett merben,
mie fotd;e ^e^erei auScjerott mod;t roerben 2c. ©enn
ba$ fottten fte buvcr) ifjre befdjrtebene Qeifrfid;e 9ted;t
®runb (;aben. Unb obcjleid) ber ^apft unb ba$ (Son,
cttium auf Segetjren ^aif. $cq. bem ^rbieten nad), fo
auS Sf;rer WUxji ndd)flem @d)reiben oermerft rourbe,
^ulaffen, ba$ Quttid; oon ben 2frtifetn mod)t cjerebt unb
conftrmirt**) rocrben, ^u erfjattuncj mef;rer§ ©fimpfS
auf if)rem Sf;eit, bap odterficf) unb tn atter Zitbe rodre
cjet)anbe(t roorben mit ben £uff)erifct)en, unb fofd;§ bei
ber cjan^enaBett rotber fte atfo auScjebrettet: fo rourbe
eS bod) bie «meinung nid)t fet;n, einigen Srrtfjum ober
SJcitibraud; in ben ^ircfjen ab^utfjun, fonbern enblid)
nur gefud)t roerben, ba$ man attf biefem Sf;etf rootft
abfret)en, unb ber ^apft unb bte ?)faffcn rottrben ben
®d;iuffef auS ber ^)anb nid;t geben, ba$ fte bie mtifet,
roie rooI;Imitgeuer, ol;ne ©runb ber @cf)rift, I;ieoor
im (Soncifio ju ,(5ofrni£, bereit an erfrritten, fonbern
attein cin roentg. neben ber @d)rift fdjroemmen rootren
Unb ob roof)l fepn fonnte, bap &ai\. 9». bk £anb(uncj
root)t cjan^ gndbigticf) meinefen, fo roirb bod) ber ^aofr
unb baS (Soncifium ^taif. 9». f)ierin oiet mit neuen £)i)pu:
*) i. e. ttc (Sntfrfjeibung nacf) bcr 932et)rt;ctt.
**) opinor cohfcvfrt scriptum fuisse in autograpbo.
10 *
151
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
152
tation *>erf)dna,ett. @o nritrbe c§ bod) ma)t anber§ bcnn
mit ber SJcapen Defc^efien, ba ftd> bie Sut^erifctjen erft-
tid) rootlten bem@oncitio untervoerfen, rote fie benn in
beme if)te $Red)te aud) ©timrn (fur) fid) f;aben fotlten.
58o nu ber spapft unb baS 9pdpfrifd; (Soncittum
bie 2utf;erifcf;en $utfren unb ©tdnbe fo roeit rottrbe in
ben^foben bracfjt f)aben, bap fte mit bem £)ecret cje=
feffelt rodren, fo fte ftd) in beS Gioncilii ^anblung of;ne
sp.roteftation mit eincjetaffen fjdtten, bap nad) bem $tei;s
rern cjefcf;toffen , unb baZ <Sd;ftepen bet benen fref)en
fotlt, bei benen e£ f)teoot tn ben (5oncilii3 cjefranben: fo
rourbe ber $)apft unb ba§ (5oncitium forbruclen *), unb
btefen Sfjeit nid)t roieber t;erau§ taffcn , roie man aud;
mit SSelt Sua,e **) , §Red)t ober ©limpf nicr)t roieber fjer*
au§ 1'onnt, unb attc 2£nf;dngcr berfetben f;ieoor x>ex-
bammtcn £er)re ofme roeitere (Sinrebe fur $e(jer bectart-
ren unb biefetben tn 25ann ttjun, aud; ben roetttidjen
©eroatt unb auxilium brachii saecularis ***) roiber
biefen &f)eif imptoriren unb anrufen, al& Jtaifer, $6-.
nicje unb atte ^otentaten bcr @f)tifrenf)eit. <So lonnt
atSbann ber^aifer aud; nidjt ootuber, fonbern routbe
fortmuffen, ob cr e§ gteid; ntct)t cjern tbun rootlt, at&
bennocf) ntd)t ubet ju cjtauben , meit feiner ^aj. ^ofjeit
oiel an ber beutfdjen Sftation cjetecjen , l raft feitteS (Sibe§,
ben er bem 33apft unb ber romifd;en -ftitdjen at$ cin
.ftaifet $ur 3eit feiner «fttonuncj cjefdjmoren, unb oon
roecjen feineS !aiferlid;en 2(mt£ , babutcf) cr befacje ber
8ted)t oerbunben rodte, bie ^trdje ju fd;%tt. £)enn
bap ber $apft unb ba§ (Sonctttum rourben farjen, fte
f)dtten nid)t metjr baZ fie tr)un fotlten, fonbern voeil bic
2utt;erifd;en auf ir)rem Srrttjum ubet ber in £teb unb
t)dtertid; cjepftocjenen «Ipanbfuncjen oetfrocf t oetfjatreten,
fo rodre ba$ nur benn teid;ter $&evt, bte £utt)erifct)en
mtt it;ren 2Cnt)angen ju »ertilgen oermittctjl bem (2d)Voert.
Sarum witl oonnott;en fepn, bap i>k Berufuncj
^um (Soncitio mot;l Uba6)t njerbe. Senn je cjetmber bie
Seute murben, je met;r §u beforgen fepn mottt, bap S3e=
trug bat)tnter ftecfe. S)enn enbttd; unb im ©runbe
murbe bod) nid)tg benn eitel 23itterifeit, mo man biefec?
StjeitS ben (Soncitii ©efattenS nid)t meid)en mod;t, al§
man nid)t murbe tt)un mogen, bat;inter fteden unb ftd)
Ie|tttd; ereignen unb t)eroorbred;cn. <So rootlt aud)
biefe fe^ige $. 2K. ^riecjgruftuncj ber ^roteftation t;at=
bm bartn fo tjoa; nid;t ju ben?egen fepn, bap bavum
ber gefdt)rtid;ften groptr)td;ticjflen ©adjen ^ott;burft p
*) fovtbriidfen.
*,*) i. e. nacf) bcm ttvtfjcitc bcc SBctt mit ^ug jc.
***) Mendose habet apographon : 2f U r 1 1 1 C ri bYacf;t, secu-
lares.
tterlaffen. Senn ftccjet ber ^aifer, fo n?irb er tjernaa;
befto et;e mit bem Goncitio, bep man fia^ naa> menfd;^
lidjer SJernttnft nid)t macj trojten , t;inburd) bringen,
unb bem Swtefpatt cin ©n^c (inacr>«n. ^oltctt , unb , too
ntan auf biefem St;eil nid)t <ntmcid)en toiit, mie bcnn
bie (Sacijen auf ^ntweict)en biefe^ &t;ei(S ntct)t ftet)en,
eraminiren moltcn. 28urbe bk <£ad)e jraifd)en ^t. 9#.
unb Sranlretd) in ©ute Dertragen , fo ift baZ Soncitium
biefem St;eit fooiet forgtid;er. £)enn ba murbe gen)ip=
tid) ein 2frtifet beS ^ertrag^^ fenn mijffen, ba$ ftxanb
reid; in ba§ Soncitium aud; roitlicjen unb ftd; wpflify
ttn fotlt, bie 2utt)erifd;cn §u ©et)orfam ber romifdjcn
^ird;en burd; $utfe mit ($db$ obec 2eut tjetfcn ^u brin^
gen. ^er^eud^t ftcf> aber ber* :^rieg unb roirb met;r bentt
auf etn Sat;r mdt;ren, fo mirbet otet SSaffcrS inbep oer=
taufen, unb ber ^aifer inbep n>ot)t aua; mitber me%n.
SSenn abcr St;re ^. SDc\ mit tt;r^n, ^rtecjen uncjefteget
naa)taffcn , fo rourbet an St)rcr S^. Sveputation oiet fat^
ten, unb grattfreia; ^0 njenigcr barnaa; beS ^aifer§
SBitten in ba§ (Soncitium cjet;etlen *), unb baffelbicje nad)
feinetn ©efatlen getegt t)aben motten, baburd) c§ jutet^t
unb fo biefeS .2I;eil6 ^rotefration auct) oermcr^t, ju
SSaffer.unb nid)te toerben. ' m ,
'SDarum e§ ©. 6f. ©» Sebenfen§ wo^l bcr ftc^erfrc
SSecj fc»n wollte, bap man nid;t unterltepc auf biefem
St;eil bie S^equifition, fo fte lommen murbe mit einer
foldjen ^roteftation, mie bei bem 3tatt;fd)lacje UcQt, unb
anberS ntd;t an^unet;men benn me eitte Stfeinuncj be=
tad)t mdrc roorben, fo id) ben Theologis ^uQcflatlt,
ttnb bie ltrfad;en ber ^unctetn, roatum biefclben cttfo
guttjun, baneben bericr;tet t;abe, bie ftc it;nen nad) @r*
wdcjuncj ber ©ad;en wo^l ^aben taffen gefatlcn. llnb
bap biefelbige atfo cjett)an murbe, tjat fte 9K, ?>r)ilip =
pue in§ fiatein bvad)t, unb ba§ Srbieten meitcr auf£
gtim»ftid;ft crfracjt, mie @. (5f. ©. folcr)eS tateinifd; unb
beutfd) r)ierinnen ftnben roerben.
SRu m6d)t auf ^. 6f. ©. (Erwdcjen ntcr)t uncjut
fepn, bap (£\ (5f. ©. bem 2anbcjrafen, btemett man ftcr)
tdcjtict) ber Siequifttion roirb au oerfer)en tjaben, ^u er*
fennen cjeben, mit ^njetcjung etlid)M worbemetbter unb
anbrer Urfad;en (5. (Sf. ©. Sebenleng. Senn cjdn^tid;
ifl cs bafur gtt tjatten, bap man @. (5f. ©. aud; bie an=
bern SSerroanbtcn nid)t anberS benn mie anbrc (§t)uvfttr=
fien, gurflen unb (Stdnbe mirbet requirircn unb nid;t
cttiren al& 2Cnt;dncjer ber oerbammten £et)re. Scnn fo
fte ba$ tyaten lonnen ftc mot)t ad)ten, bap 6. (5f. ©.
unb btc anbern, al$ cin groper Sbeit beutfdjer ^Jcation,
atlerlei Snrroenbuncj roiber bac3 Concitium merben tt)un
*) Sic scriplum est.
153
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
154
laffen, ba fie fonft oermetnen, (S. @f. ©. unb bte <uu
bem buvd) ba8 gteidjformige SSocirn befjenbev t>ev .3U
ftnben.1 (bwarwl ^ntfffttt £nm ^in ffmjrno££ w$u
Sarum td) attd; nod; nicbt mof;t ad)fen famt, bap
@. (5f. ©. ber XrHfrt beS ©fcnif^fn SSertragS
motlte of;nc ®efaf;r fepn, bcnn c§ tft Uid)tti&> ga gtau--
bcn, bap berfefbige tfrtifct nid)t gtt <$. <5f. ©. Seften
gefudjt, aua) freifid) juoor mof)t beratt)fd;!agt ift mor=
bcn, root;m er gemeint fottt fenn. <So oetfrticft atle
SBege rjdrter, ma§ burd) fonbertid>e $>art*) bemifligt
rourbct, bcnn fo (g. (5f. ©. buvd; bcn ^dpfi erforbert
rourben. ©enn in fota;em gaff tnoa)t @. (5f. ©. feinc
fsutmenbung benommenfewn, tvie bie«!perren tn ifjrem
*Ratr)fd)lage anjetgen. 2l'ber ba @. (Sf. ©. baS @onci-
lium ju b«fud)cn obec ju befd)tcfcn ftd; ^Pavtmeife oev=
pflid;ten, ba fonnte (5. (Sf. ©. je nid)t mefyv auf bm
2C6fd)iebe be§ #ceid)S f)aften, $uoorberft ber Sttaf)tftabt
f)alben, bap bie in ber 9cation fepn fottt. Sa) fonnt
aua) nia)tbebcnfen, mie @. @f. ©. bei ^urfren be§ an=
bcrn Sf;eit5 pracf ictrcn mod)ten , bap fte nid;t mitfigen
fotften, ba6 Gtoncifium anbetS benn tn beutfa)er SRation
oermoge be3 9?eid;6abfd;icb ju t)aften.
2)a.fu$,@. Gf. ©. felbev buva) SSevtvage oerpflia)t
fjdtten, ba$ Goncitium ju Sftantua ju befd;ic?en ober
3ubefud;en, ba ee> oon anbern G>t)ur unb ^itrften ober
Oen mei;rcrn $fyt\\ bafetbft I;ingemilligt ober be\ud)t
rniirbe rocrben: fo ift aua) gu bcbenfen, atS man be=
bad)t I;at, biefen tfvtifel bci & <5f. ©. ju fudjen, bap
man bereit an roofyl roirb geiuupt t;aben, roa§ bie an=
bern G>f;urfurjten unb ^urften cjegen be§ $papjt§ unb ^.
9)?. 95otfd;aften oor bretcn Sat)ren ungefd^rtid) roerben
gemiflujt I;aben. ^§ ijt ^u beforgen, ftc roerben nid)t
atlein gcmttltQt i)abm, ba& (Soncittum ^u 9)?antua
gu befud;en unb gu befd;icten, fonbern aud; roa§ barin
befdjtoffen ercquircn (^u) belfen, rote benn fota;e§ $Papfr
Qementis 2Crtifct in ftd; t;ietten. S)arum id;6 aud) bti
mtr fur ein ocrgebtid; i)tng fjalte, bap man mit §ur=
jten be§ anbern St)eit§ fotlte practictren, ba§ (Soncifium
in 2Betfd)fanb nid)t 311 mitligen, btemcit ftc c§ bereit an
gemifftget, fonbcrtid) bcr groper Sf^cifj fonft rourbe
man ben ^Crtifef meineS @rad)ten§ bet S. 6f. ®. nid;t
9efua;t f;aben.
Spidt c§ bcrf)atben bafur , e£ foffte bcffer fepn, ba$
baZ ^racticirn, at§ cin gan^ oergebtta; Sincj, oer=
bltebe, unb (5. @f. ©. fofcl)§ bem 2anba,rafen af§ au6
etnem anbern umgefaflen S5ebenfen fd;ricben. S)cnn
& Gf. ©. roiffen, mie bie ^urften be§ anbern ^f;etfa
*) ^act?
geftnnt fepn, uttb roie ft'd)§ auf benJEeta)§ta3en ju
©pe^cr mtt Saben unb fonft aua> mit G6In ber 2Baf)f=
facl)cn ^alben 3U 2Cua,§purg ^ugctragen. &k mogcn
roof;t f;6flta)e unb gemeine 2Cntmort gcbcn^ unb nu @.
•rjSf. ©. unb bc§ Sanbgrafen (Semutf; erforfd^n, unb baf=
felbige barnad; jum Uebefftcn bet @r. sfoj. beuteu. Sa^
aber Scf;tc§ frud;tbare§ folgett wurbe, fann tcl; ntd;t
gtauben. ©0 tft aud) ber 53laf)fjlatt bafben ntd)t§ ent=
ltd;e§ tn ben ^cid;§abfd;iebcn gefdjtoffcn, unb rourbe
fold)§ ^)ractt'circn auf eincn lautcrn Ungrunb gefieflt
roerben. ^aif. SKaj. rourbe c§ aua) <l. .Sf. ©. |afben
fonberttdje ^cfcfjwerung geroinnen, baf ©. (Sf. ©. ju
SBien gemifficjt f;dtten, voo bie anbern ^urflcn ba§ Gom
cttium ju 9)Jantua roittigten, baffelbe aud) ^u bcfud;cn
unb gu befdjicfen, bap ftd; (S. (Sf. ©,, bem ungcmdp,
unterftcl;en tooflten, bei bm anbcrn practicim fjcffen,
bamit fte e§ ba^in nid)t rotfligett rootlten,, unb aud) (£'.
(5f. @. fur ctne ©efdf;rbe jugemeffcn moflen mcrben.
Darum eS ©. (5f. ©. I)od; S3ebenfen fepn roitt, fo(a)eS
oor^uncf;men, ba^ oermutf)fid; me^r |)ap bcnn grud)t
gebdren moge, ift aflejeit bd ben 2Cften fur befd;roer=
ticf) 9cad;tct morbcn. J ^ ^
^abe ben ^>ervn Tlieologis;3(|j $fij$k<$efel;l
meiter ancjc^eigt, bap @. (Sf. ©. ^einung baf)in flunbc,
bap oon btefem oorfiefjenben Goncifio, alg murbe baf-
fetbe feincn gdngtic^en ungcjmeifcften Sorfcjancj f>abcn,
foflt cjerebt unb geratfjfdjfagt, unb ber fofgenbcn 21'rttfcf
beroogen roerbcn, bercjejlatt, baf nicf)t auf ba$ (Snbe
(jefef)en unb ad fmem refpicirt murbe, unb nicf)t auf
bcn 3Cnfancj aflein. S)enn @. 6f. ®. rourbe mit bcn
anbern ^eligionyevroanbfen tn ^ufge gufammen fom=
mcn, barum @. (§f. @. etne§ 9runbfid;en SiatfjfcbfacjS
f;ierin beburftuj, bamit ftd) @. (5f. ®. mit ben anbern
befto fiattfid)cr ^dtten 5tt unterrebcn.
Unb gum @rften fotlt bcroocjen unb ftattfid) q&
ratf;fd;fac3t mcrbcn, mofur be§ §)a,pjt6 2Cu§f unbtcjung an
tf;v fctb§ an^ufcf)cn, ob ffe aucl; mitbrincjen mod)t fofa;c
|)anbfung, bap in Sadjen ber S^cfigion unb oon bcn
ftreitigen 2Crtifefn bifmttirt unb unpartf;eiifa) gef)anbett
unb gefd;foffen foflt merbcn, ober ob bie 2Cu6funbigung
bercit fo mel tnit bvaclp in bm, bap fte oon ber Sfte--
tigton feine anbre Sftelbung tf;dt benn oon 2Cu6rottung
afler cntftanbenen ^c|erei, bap barin rea;tfd)affen oon
bev 2ef;re nid)t gef;anbeft mitrbe rqerben.
3um 2Cnbern fo bcfunben mttrbe, bap etn fau=
tev obcv eifet papftifd) (Sonctlium gef)aften merbe, unb
man rottrbe biefc§ zi)dl& meber oocirt, nocf) al$ fefee^
rifd) ©faubcnS oerbdd)tig citirt: ob al^bann ju ermav=
ten fepn motft, ma§ ba& (Soncifium, fo e§ gufammen
155
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
156
f&me, uttf bie obberitt;rte ^roteftation , ba bie furge*
roanbt roitrbe, an biefen &pl getangen roitrbe, ober
ob gut foUt fei>n , biefeS SfjetlS eine ©djrtft mit fotd>er
Ertjetauttg, roie in ber gjroteftation berutjrt, famt a)rifU
lid;en ^rbietungen unb tfntydngen £u tt;un ju QtvtyaU
tung be§ ©timpfS bet gemeiner (S^ri ftenf)eit ? benn §u
beforgen fenn rooUt, ob man gteid; nid)t citirt, fonbern
rote berut)rt , oorenbt ober gteid; nia)t vorenbt noa) re=
quiriren rourben*), unb man follt fto) nid;t£ entbteten
ooer ocrnetjmen taffen, fo modjten fte fd)tcumg fjmbura)
geben, unb bte 2ef)re erHdren att eine Mk%m, bte ju=
t>or oerbammt, roie fte aua) u)ren 9ted)ten nacf) otjne
roeitere fiabung tt;un f onntctt.
Unb mod;ten au<i) tntt fotd>er £)edaration beS
(Soncitium bie gurjlen unb <Stdnbe biefeS £t)eil£ mit
SDtfanbaten erfud;en, it)ren ^rdbicanten in u)rer 2et)re
nid)t an^ut)dncjen, unb ba& (Soncilium beffetben in einer
benanntcn 3eit geroip §u mad)en, ob man bem atfo nad;=
jufommen bebaa)t rodre ober nid;t bci $oen beS geiftl.
BanneS aua) &aif. SJtaj. 2tct>t, S3eraubung ber 2ef)en
unb garfentt;um: fo rourbe bk gan$e SGSelt auftegen,
roo man feine ^cigung bcm Goncitio foUtett tt;un taf=
fen , al$ rodre man ganj uncjetjorfam geroefl, man tjdtte
<5a)eu getjabt ooraufommen, unb fhtnbe bie £ef)re bie=
fe§ St;eil§ auf bofem ©ruttbe. S)aran ftd; benn aua)
otet frommer Seut drcjern roitrben, ba biefer &f)eit fonft
gcgett ber ganjen 2Selt mit 2Bat;rt)eit i onnt gu oerftef)ett
geben, bap man ftd) aUer SBiUigfeit erboten , unb atfo
Oen Unglimpf auf OaZ pdpftifd) Goncilium fd)ieben.
£)ann rourben bie gurfien unb ©tdnbe biefeS
£t;eitS mit ober otwe ifjre ©efef;rten bura) ba& (SoncU
tium 3U erfa)einen tfntroort ber £et)re unb ergangenen
TTntroortcn tjatben ju geben, ober $u fetjen unb 5U t)6ren
ftd) fitr 2l*nl;dnger oeroammter Serjre ju erfennen, ober
in roa§ %om e5 befd)et;e : fo rotlt atSbann fur ftd) fetbo
fenn, t>a$ man auf genugfam ©cteit rotrb fd;icfen
muffen.
«5ec britte 2CrttFel fott flatttid) unb mit ernfiem
^teip beratt)fd;tagt roerben. SO^an rooat fe|en: ob root)t
ctn pd^ftifcj) Goncittum au§gcfd;rieben, 0a$ bod) nod)
cin frei, d)rif*lia; unb unocrbdd;tig Soncitium barau§
roerben mod;t, barinnen uon ber fietjre, uncjeadjtet roa§
fte in ooricjen (Soncttien bamnirt, mit ber ©djrtft freunb=
lid) get^anDett, unb oon einer d;riftttd)en S5ergteid)ung
mit red)tem «^crjen unb (Srnfl, rote in $. 9K. <Sd)rtften
getrojt roorben, tractirt fotl roerben, bap oon beiben
Stjeiten gugerucft unb in etroaS cntroidjen fotlt rocrben,
ba$ jet^t unb geittid) oon bem Goncilio beratt)fd)tagt unb
in orbenttid)e SScr^eid^nip brad;t rourb, roetdje ^rtifel
man mitpte errodgen unb frtUfdjroeigen nid)t ubergetjen,
unb fonbertid), ob man burd) ©tittfa)roeigen mod)t paf*
ftren taffen be§ ^}apf!§ ^rimat bctreffenb, bap it)me
fotd)e§ iure divino gebut;ren fottt, bamit er bie gangc
2Bett in Srrtt)um gejogcn tjdtte, unb, fo er barauf
oert;arret unb anbern irrigen 2frtife(n, ob roir un§ unb
unfre ^irdjen mit ©eroiffen u)me unb feinen antjdngtgen
Sifa)ofen roiebcr mogen unterroerfen , unb mit itmen
geijttid)e ©emeinfd)aft tjaben. Item, in roetd)en 2Tr*
tifetn man fonft mod;t entroeid)en, unb roie roeit, ober
nid)t otjne 5Befd;roerung bcr ©eroiffen.
2)er t)ierte 2frti?el, roo ba$ ^oncitium pdpftifd)
fortfat)ren, befd)tiepett unb conctubiren roarbe, ober ob
gleia) eine fd)rifttid)e Gotlation ^ugelaffen rourbe merbett,
unb e§ rootlte bod; barauf enbtid) berutjen, ba$ man auf
biefem St)eit roeiter roeid;en fottt benn man mit ©eroiffen
tt)un moa)t, unb man roottte barum biefen St)etl SSanne
cd;tigen *) unb uberjiet^en , ob ftd) benn aud) ©. (Sf. ©.
unb it)re SKitocrroanbten in biefem $atf «jiber ^. 9Jcaj.
mit ©erotffen roct)ren unb mit ber Zfyat befenbiren mo6)-
tzn, Oa fte e§ tt;un tonnten, ober cb man bie £et)re auf
biefem St)eil fo grop ad;tcn ntuf t , unb ju ad)tcn fd)ul«
big rodre, bap man barum mod;t d;rifftid; S3lut oergte«
f en , unb fo fejte gu t;atten unb barauf §u oert;arrcn oer=
:pflid)t fcpn mod)t, ba$ gemeine (Einigfeit bcr ^ird)en
atler iRation auct; 3er|rorung 2anb unb ^eut, unb 9tu*
\)it (St;re in bie «Sctjan^ gu fa)tagcn unb tnntan ^u fe^en
fepn rootlt , benn ba$ baoon ganj ober jttm SI;eil Snt«
roeid)ung befd;et;en fotlt. ■
(Sotd;c§ t)aben bie §errn Stjeotogi mit ernftera
^tei§ unter itjnen 5U. enodgen angenommen, roie (fte)
benn erfannten, 0a$ benn fota)e§ im ^anbet enb=
tid) rooUt gu berocgen oonnott;en fet;n. Unb fd)ierft
SJcag. SpfjilippuS roiebcr fdme, rooUten fte it;re SSlzU
nung jufammentragen, unb CL 6f. ©. biefetbe aber=
fd;icfen; benn fte l;dtten bod) ©orge, 0a§ Goncitiam
roitrbe met)r Serruttung fet;n benn btenftlid). —
&at SBittenbcrg ©onntag^ nad; Egidj im 36$™ Sat)r.
<Sm. (5f. ©.
' untert^dniger
©regoriu§ SSrucf , £)octor.
*) Sic est scriptum , sed haud dubie uiendose.
*) mtt SBann ncfjtcn.
157
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
158
No. 1465.
(eod. temp.)
Protestatio.
-j- Ex apographo ln cod. Galli F. p. 107 b. — Composuit
hanc formam protestationis Melantlion in usum Principis
Elecloris, qui suuin iudiciuui de concilio indicto (vid.
26. lul.) miserat Viiebergam, ut Vitebergenses quoque
suam dicerent senlentiam. — Adiecta fuit haec forina
proteslationis iudicio theologorum, ut inlelligitur ex scri-
pto Pontani d. 3. Seplb. h. a.
Scripium Protestationis compositum a Phil.
{yihittS) mm: Melanthon e.
IllustrissimusSaxoniae Dux Elector et caeteri cum
eo coniuncti In causa relligionis ita accipiunt bul-
lam Romani Pontificis , ut eius requisitionem seu
citationem , ut velint j testatum , se neque pro-
pter hanc receptionem neque propter narrationem
contentam in bulla pontificia et literis quidquam
praeiudicare aut approbare velle contra puram
doctrinam Evangelii, quam confitentur et quam
credunt esse doctrinam catholicae Ecclesiae Cbri-
sti. Nec discedunt a decretis conventuum impe-
rialium , quae de conciiio ab Imperatore et omni-
bus imperii principibus facta sunt.
Nec consentiunt hac receptione in ullum
aliud concilium quam in generale, liberum, pium,
christianum et non partiale, nec obnoxium aut
alligatum pfaeiudiciis pontificis, quale pontifexC/tf-
mens 7. promittebat, sed in talem synodum, in
qua datur opera, ut Ecclesia redigatur in concor-
diam piam et christianam, cognitis controversiis
relligionis per delectos homines pios et doctos,
non partiales, non suspectos, et diiudicatis ex
verbo Dei, non ex consuetudine aut traditionibus
humanis, aut determinationibus priorum Syno-
dorum pugnantibus cum verbo Dei. Item , ubi
talis fides publica et assecuratio praestita per Pa-
pam invictissimum Imperatorem et denique Con-
cillum ipsi principi Electori et aliis principibus et
statibus cum eo coniunctis pro ipsorum personis
et pro omnibus eorum oratoribus, nunciis, pro-
curatortbus, doctoribus, quos secum adducent,
aut mittent, aut destinabunt; ac tale concilium,
quale diximus, ut fide publica, securi et sine pe-
riculo possint eo accedere, et in loco concilii pos-
sint esse securi et sine periculo , et possint inde
discedere securi etsine impedimento, quemcunque
volent discedere sive revocati a suis dominis sive
nonrevocati, ut secure possint in suas ditiones et
*) Cod. veluti mcndose.
ad suos dominos redire, denique ut per omnia
praestetur talis publicafides, qualis iure gentiurn
et divino debet esse firma assecuratio et sine ulla
fraude scripta. Nec quae eludatur per ullam ca-
lumniosam interpretationem, quemadmodum per
adversarios praetendi possct, quasi excommuni-
catis aut haereticis non sit praestanda vel servanda
fides publica, sicut dicitur elusa esse assecuratio
in concilio Constantiensi.
De his omnibus et singulis publice protesta-
mur. Nam ad tale concilium generale, pium et
liberum, quale diximus, appellavimus, et ad tale
conciiium offerimus nos propter gloriam Dei et
communem Ecclesiae salutem summa voluntate
venturos esse ; sicuti in responsionibus nostris,
quas dedimus pontificiis oratoribus, et saepe in
conventibus imperialibus clare testati sumus. Et
in tali Synodo libenter tanquam principes Chri-
stiani et catholicae Ecclesiae Christi amantes, ex
verbo Dei reddemus rationem eius doctrinae,
quam confessi sumus, ut illustrentur res maximae,
quarum extare notitiam in Ecclesia maxime opus
est. Et ut piam doctrinam et Ecclesiae necessa-
riam, et quam constat esse catholicae Ecclesiae
sententiam, non possumus abiicere, ita in caete-
ris rebus omnibus ea utemur moderatione et ae-
quitate, ut omnes intelligant, nos communis con-
cordiae et tranquillitatis cupidissimos esse , maxi-
meque cupere, conservafe ea, quae prosunt ad
aedificationem piorum , ad autboritatem mitijisterii
in Ecclesia, et bonum ordinem. Nec nos" iure
culpari posse , si qui alii propter suas cupiditatcs
conabuntur stabilire non tolerandos abusus, et
iniusta violentia dilacer.ire Ecclesiam.
Nos enim, ut hacteiius hoc doctrinae genus
amplexi sumus, non curiositate aliqua , aut pro-
pter ullas cupiditates, sed tantum propter gloriam
Christi et salutem nostram et communem univer-
sae Ecclesiae profectum , ita , Deo iuvante , saepe
dabimus operam, ut ornemus gloriam Christi, et
iuvemus qnantum possumus omni officii genere
communem Ecclesiae salutem , concordiam et
tranquillitatem.
Et cum nihil dignius sit illis qui praesunt,
quam illustrare gloriam Dei, et communem con-
cordiam tueri, optamus, ut caeteri quoque sic
affecli sint, ut cupiant Ecclesiae recte mcderi et
consulere coinmuni concordiae. Tales enim pacis
authores Christus ait bcatos esse, et vocat filios
Dci.
159
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
160
(M&lanthon proficiscitur in patriam,
Palatinatum, unde rediit TViteber-
gam ineunte mense JS ovembr /.)
No. 1466.
10- Sept.
Crucigerus ad Cordatum.
4r Ex apographis in cod. Guelph. in fol. no. 11. 10, p. 595 —
625., ubi leguntur scripta ad controversiam pertinenlia,
quae anno 1536. usque in annum 1537. inter Casparem
Crucigerurn, et Conradum Cordatum , concionatorem
in oppido Niemeck, agilata est, cognoscenda cuicunque,
qui velit epistolas Lutheri et Mdanthonis hoc tempore ea
de re scriptas inleJligere. Quum praelerea Melanthon
ipse simul cum Crucigero a Cordato accusalus fuerit, pu-
lavi hic ea, quae codex habet, dare, praesertim quum
eorum, quantum scio, nihil hactenus lucem viderit. —
Res veio fuit haec. Crucigerus a. 1536. in scholis enar-
ravit rivangelium lohannis ex schedis a Melanthone scri-
ptis eiquc traditis. Hanc enarrationem audivit Cordatus,
hospes, d. 24. Iulii , in eaque Cruciger tradidisse dicitur
haec (ut verbis in cod. Guelph. ular): „Tanlum Christus est
„causa propter quem ; inlerim tamen verum est, homi-
„nes agere aliquid oportere, nos habere contritionem, et
„debere verbo erigere conscientiam, ut fidem concipia-
mus. lla nostia contritio et noster conatus sunt cau-
„sae iustificationis sine quidus non." — ■ Cordatus, haec
"enuinae Lutheri doctrinae de iustificatione per fidem so-
Fam contradicere ralus, ideoque animo offensus, Cruci-
gerum iam pcr literas d. 20. Aug. missas (quae in codice
iion sunt,) adorlus fuerat; quum autem responsum ab eo
non acceperit, denuo d. 8. Septb. scripsit prolixam episto-
lam, quae vero tam confuse et horride scripta est, ut eam
hic ex codice lotam adiicerc noluerim. Scribit hic Corda-
tas: ,, De praelectione tua, quam die mensis lulii 24. me
„audiente praelegisti, die 20. Augusti scripsi, et quam
„ipsa me vulneravit in conscienlia. Ideo rogabam quo-
„que, ut tu me ipsum rursus sanares. Cum autem hac-
„tenus tu hoc non feceris, non indignaberis, imo nec
„miraberis quidem, quod nunc asperiora scribere videar.
Proinde cum tu prrgas praelegendo tuam sophisti-
., cam sive papisticam aut philosophicam certe, cur ego
„conlradicendo et conhlendo iidem meam , quam habeo
„in Christo, non pergerem? Videor quoque hoc fa-
„ciendo plurimum pro bonore et reverentia omnium ve-
„ strorum facere, quod vos me superioribus annis Wi-
lebergae hanc iidem, in qua ego slo , docuistis.
„Si id, quod publicc praclegisti., et ego nunc constanter
,assero errorem esse adversus articulum iuslificationis, id
„est, ipsissimam saluter.i omnium hominum , publice vis
„corrigere, me praesente sive absenle, silebo ; sin mi-
nus, deferam hanc meam contradiclionem ad venerabile
.,Tbeologorum VVittenberg. collegium , ut iudicent te et
, ine, et hanc causam Chrisii, quain adversum te moveo.
^ Ad Doct. Mart. Lutherum, virum unicum, per quem
„nos Christo credimus, non provoco, neque ad eum,
„nisi forle vocatus aut coactus aliqua necessitate, veniani
„tantisper dum haec causa inexcussa pendebit, ne irriso-
„ribus Theologiae, quorum Viiebergae non pauci sunt,
«inter peritos linguarum , qui Erasmum mortuum ma-
lunt legere , quam vivum audire et Iegere Lutherum,
.,ansam aliquam praebeam calumniandi." Mulla praelerea
addidil Cordatus , quorum summa est, non esse dese-
rendum verbulum Lulheri in hac doctrina. — Cui qui-
dem Crucigerus rescripsit has litteras:
Caspar Crucigerus Conrado Cordaio
S. D. Ad priorem scriptionem tuam, mi Cordate,
iam coeperam respondere, sed cum forte aliud in-
cideret, quo minus perscriberem , et ego interim
abfuerim, postea non arbitrabar properato opus
esse ad respondendum, quod existimabam, iam
deferbuisse calorem, quo refrigerato inter nos
commodius coram aliquando amice colloqui pos-
sumus. Sed, ut video iam abs te ipso, magis in-
caluit isle impetus, cui non ita me opponam, ut
oleutn igni addam. Et alioqui natura nihil magis
aegre facio qoam ut pugnem. Quare te ante
oinnia per Christum orabo, quantum possum , ne
quid eiusmodi moveas, unde inter nos postea ali-
quid olTensionum non necessaria de causa oriatur,
cum videas, quam nunc alioqui plena sunt omnia
turbarum et scandalorum.
Deinde ut ad ipsam rem aliquid respondeam,
quod nunc ut internegotium, et ut, ne quid alie-
num admisceam , quam brevissime faciam , omni-
bus aliis aut in aliud tempus reiectis aut, si voles,
potius omissis, quae tu satis multa movisti , pri-
mum hoc mihi necesse est, pace tamen tua, di-
cere, mihi abs te iniuriam esse factam, etsi id
quidem non sic interpretor, ut dicam, te studio
hoc fecisse, quod in tuo superiori scripto in repe-
tenda sententia meae lectionis dicis hanc fuisse
formaiu meae orationis: operibus nostris iustifi-
camur, ianquam propter causam sine qua non.
Nunquam enim sic dixi neque sensi, neque quis-
quam, quod ego sciam, in hac schola ita locutus
est: opcribus nostris iustificamur; sed cum tra-
ctarem exclusionem Pctuli : iustificamur fdc, di-
serte hoc dixi, quod tamen Christus sit causa iu-
stificationis propter quam. Deinde hoc addidi in s
hac exclusiva, gratis iustificamur, non excludi
contrilionem, sed eam necessariam esse in homine
iustificando, et nostram contritionem vocavi cau-
sam sine qua non, quia sine ea non potest exi-
stere fides. Neque hic legem cuiquam statutam
volui, ut ista appellatione, causa sine qua nony
uti cog.ihtr, sed hoc non incommode sic vocari
posse. Haec primum abs te quaero , an sentias
contritionem necessariam esse in homine iustifi-
cando. Quod si facis, ut certe existimo, cupio
doceri, quomodo requiratur contritio , et quibus
verbis hoc dici ac explicari velis, ac si nostra
non placent, ut des meliora. Nam de verbis nec
tecum ncc cum quoquam pugnabo. Sed .tamen
si de re non dissentimus, quaeso te, patiaris no-
bis liberum esse, ut verbis in scholis cognitis et
usitatis, et quae existimantur ad docendura apta
161
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
162
(utamur). Quod si me meliora docebis, magnam
a nobis gratiam inibis. i9JLr
Haec nunc brevissime respondere volui, ne
neglectom a rae te putes, quae quoniam principa-
lia suhtr, 3i quid porro adferes* postea, si opus
fuerit, copiosius rescribam. Bene vale. Vite-
bergae , X. Septb. *). no
Gaspar Creutziger.
_______ uQ .imnguq
i ,mu22oq muJnRnp fodmo msslziiiij _q gwi
*) Qutbus, literis respondit Cordatus haec: „Ad literas tuas,
„mi D. D., quae X. Septb. scriptae et mihi redditae sunt
„eiusdem mensis die XVII., ordine respondeo, quo sunt
„scriptae. Primum quod causaris dilationem responsionis
„hanc praecipuam fuisse causam, quod speraris, calorem
„meum deferbuisse, hoc boni consulo, etiamsi nibil de ca-
„lore ad te scripserim, sed de moerore et dolore. Deinde
„quod detrectas pugnare, hoc certum sicut verum de te
„essescio, ita opto, ne quis quantumque modestus ac cle-
,, mens, sic aliquid cororaittit, propter quod oporteat de-
iiii
„pugnari. Tertio rogas, ne quid moveam, ex quo offen'
„siones sequi possint. In boc certe exorabilem me prae-
„ stabo. Sed ad causam tuam , quae est , alioqui plena esse
,, omnia turbarum et scandalorum , hoc respondeo, me hoc
„nihil aversurum a contradictione, si quando aliquis offen-
„derit fidem Chrisli, quod nec doceri nec defendi possit
„sine turbis et, scandalis. Christus, qui hunc gladium mi-
„sit, gladium suum auferat, et turbae cessabunt et scan-
„dala. Ad terlium de iniuria prinium candide respondeo,
„me pessimis auribus et memoria fuisse, si lantum de cou-
„tritione praelegisti. Et certo, si ita est , satis multa, ut
„scribis, ego autein addo: plura quam multa movi, Se-
„cundo cum confitearis, te nostram contritionem vocavisse
„ causam sine qua non, nonne boc unum opus nostrum
„eandem ansam dat loquendi adversus praelectionem tuam,
„qualem mihi dederunt omnia opera nostra, quemadmo-
„dum visus sum audivisse? Deinde miror, cur ita nunc
„premalur contritio et non magis pro contritione senten-
„tiam yrgeatis, ut haec noslra cum priore doctrina con-
„grueret, qua docuistis et scripsistis, fidem non esse sine
^poenitentia? quod certissime verum est. Cnristus enim
„mandat, ut poenitentia et iides praedicentur in nomine
„eius. Et cum contritio, quam quidem non nego, termi-
„nus sit in papatu commissus elc. , forte suspicione putem
„eam aliquid afferre noyitatis non satis bonae. Ideo nunc
„non respondeo ad id, quod a me interrogas, nempe (an)
„ipsa necessaria sit ad iustibcationem. lllud quidem neces-
^sarium facile reiicerem , si tale esset quale est id quod in-
„terrogant: an oporleat Christianum bene operari. Re-
„sponderem enim, non esse. Sed de modo explicandi hanc
„ contritionem boc dico, nori quidem te docens t sed tibi
„quaerenti respondens, me terminum apertae significationis
„umbris terminorum explicaturum, et cum poenitentiam et
„fidem sine remissione peccatorum Christus mandaret prae-
., dicari, deberent illi termini in omnibus scholis cogniti
„esse, et implere omnia. Sic enim Cbristus docuit et illos
„terminos cum inciperet docere et desineret, putavit aptis-
„simos esse ad docendum. Ego, quantumcunque possum,
„Christum et suos apostolos aemulabor loquendo. Porro
„aliis terminis valedixi. Haec brevissime volui, mi D. D.?
„respondere non tam ad causam nostram , quani ad literas
„luas, et citissime quidem, quia nuncius forte aderat.
„ Porro ego video, necessarium fore, ut ad vos concedam.
„ Christus spirilu suo servet inter vos mutuam concordiam
„ et unitatem doctrinae. Amen. Vale cum tota domo tua,
„et memineris illius, a quo Theologiam Christi audivisti et
„didicisti, nempe a praeceptore nostro Luthero , qui est
„Doctor Doctorum Theologiae. Ainen. Ex Niemeck, die
„Mens. Sept. XVII. Conradus Cordatus Lic," — Pergit
Melanth. Oi'ER. Vol. III.
No. 1467.
\ \ O i ci r ■ •' 1 1£- Sept.
Toach. Camerario.
Epist. ad Camerar. p. 266 sq.
Viro optimo Ioachimo Camerario Bam-
bergensi docenti optimas artes in Academia Tu-
bingensi suo amico summo,
&. D. Francofordiae in nondinis venit ad me
quidam civis Vuirceburgensis, cum tribus filiis,
qui aliquandiu in Academia Edelbergensi dede-
runt operam litteris. Et quia decreverat eos alio
mittere, me in consilium adhibuit. Ego cum
adolescentes audissem, intellexissemque maxi-
mum natu auditorem tuum fuisse Noribergae, pa-
tri non solum suasi, ut Tubingam eos mitteret
s.ed etiam confirmavi, te surama fide perfecturum
esse, ut recte gubernarentur et erudirentur filii
ipsius. Itaque pater me rogavit, ut litteras eis
ad te darem. Quanquam autera prius ad te ven-
nunc narratio in Codice sic : „Post baec scripta Cordatus
venitVitebergam, et altera die , mensis Sept. 18., anni 1536
mane nrca septimam ipsum Crueigerum accessit sohis et re-
motis omnibus arbitris coeperunt injer se hac de re amice
conferre. lbi postquam diu liligalum est — hic homo
Creutziger, de quo omnes studiosi et universitas tota tan-
tum speiconceperat, quantum de ullo alio, poslquam diu
negaverat, se baec dixisse nec dictasse, sed convictus scri
ptis et dictatis , respondet : Se esse D. Philippi discipulum
et dictata omnia esse D. Philippi, se ab eo in illam rem
traductum , et nescire quo rnodo. — — Altero die Cor-
datus mane post 7 accessit ipsum Mart. Lutherum super hac
re, qui cum audivit eum, non e,s, inquit, primus, qui
haec ad rne detuht, sed iam haec eadem egerunt mecum
Michael Stifell et Arnsdorfius. Ecce lileras eius : , En tibi
„in Christo, reverende mi paler, iudicium D. Triclen.is et
„scnpta ab Epino mihi missa, quae refert, ut ipse scribit
„quod mox a Vilebe.gensibus legantur, Philippo absente
„tibi mitto. H.cdicitur quod Vitebergae pugnantia docen-
„tur. Ille m schola vehementer et supra modum urget
^opera esse necessaria ud vitam acternam , tu vero in
„eadem hebdomada el domiaica in tempio pio tuo spiritu
„docuisti de regeneratione : puer in utero nihil facit aut
„operatur, sed patitur tantum et formatur etc. Haec valde
„perlurbant popuiun» noslrum, et certe me conturbant.
„Adversarn nostri in hac urbe animanlur adversum nos
„facientes mihi molestias et labores, boc ipso facio persua-
„dente populum, ut retrocedat ad suas impias doctrinas
„Evangelio rel.cto. Hic indigeo et peto et iterum peto
„luum consihum. Hic venit rumor, quod Papa sit factus
„Lulheranus, quod bis in bebdomada praedicat; similiter
„aliquot Cardinales. Sed nugae sunt. 3jcz Scufcl't')r ju ftarf
^borl, V^t xhnca fani^t bcn ©cincn fo vid ntcht fonmtcn.
„Episcopus Coloniensis tonsus capite et barbatus, ut vena-
„tor vestitus, celeriter venit eques visitaturus Marchionem
„in HerJ.n. (,)uJd hoc sibi velit nescio. Vale 14. Septb
„anno 1536. Tuus Amsdorfius." — Ex codice norro in-
telligitur, Cordatum d. 22. Oct. cum Bugenhagio ea de re
loquutum esse, et praeterea ad Lutherum et alios Vileber-
genses lileras misisse, in quibus autem non nisi iam. dicta
repetit. Reliqua vide infra mense Decb. buius anni et
mense Aprili 1537.
11
163
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
164
turum meipsum sperabam, dedi tamen hoc episto-
lium adolescentibus, ut eis aditum ad te pateface-
ret. Nihil oneris tibi imponimus , nisi ut eos ali-
cubi colloces apud praeceptorem idoneum. Ma-
ximus natu bene promovit in litteris, callet gram-
maticen sic satis , reliquis duobus opus est prima
et puerili exercitatione in grammaticis. Video eis
Edelbergae defuisse assiduitatem illi aetati neces-
sariam. Eamque ob caussam pater inde abducen-
dos esse putavit. De ingeniis eorum , deque in-
stituenda tota studii ratione, ipse optime iudica-
his. Ego quidem maiorem illum iam ad styli
exercitia adhibendum puto , et ad reliquas disci-
plinas, in quibus, ut familiariter te uti formatore
ingenii possit, magnopere optat. Quaeso te pro-
pter Pubh utilitatem , ne desis his iuvenibus.
Scriberem plura, nisi fides mihi tua satis spe-
ctata esset. Bene vale. Francofordiae. Prid. Id.
Septemb.
No. 1468.
1 2. Sept.
Marco Marcello.
Manl. farrag. p. 354 sq. Apographa in cod. Bav. II. p. 806.,
cod. Golh. 401. p. 94. et cod. Basil. 39. p. 20 b.
3farco Marcello
S. D. Francofordiae venerunt ad me hi1) ado-
lescentes a) Argentoratenses commendati mihi mul-
torum honestorum virorum literis. Fuerunt au-
tem aliquandiu Tubingae , sed inde propter dif-
ficultatem annonae discedunt, et quod arbitranlur
in Academia frequentiori inventuros 3) se maio-
rem assiduitatem praelegentium , et disciplinarum
varietatem. Daturi sunt operam studiis 4) elo-
quentiae et philosophiae ; sed ita, ut adiungant
aliquando lectionem iuris. Quare tibi eos com-
mendandos esse duxi, et peto primum, ut adiu-
ves eos in hospitio quaerendo; deinde ut tuam
illis operam deferas in recognitione scriptorum,
aut si quando in aliis rebus consilio opus habe-
bunt. Deduces etiam eos ad aliquem eorum, qui
institutiones Iustiniani praelegunt. An eis opus
1) hi abest a cod. Bav.
2) Cod. Bav. adolesc. aliquot.
3) Cod. Bav. addit esse.
4) studiis abesl a cod. Gotb. 401.
sit assidua4) f alicuius"6) domestici praeceptoris
opera, cum rediero, iudicabimus7). Nam sum-
ptuum ratio ea in re habenda est. Interim tibi
eos commendo , ut nobis absentibus aliquem ist-
hic habeant , cui curae sese esse sciant. Officium
hoc hospitibus quanta religione8) praestandum sit,
non ignoras. Et ego causam habui mei consilii,
cur tibi potissimum eos voluerim commendare 9).
Quaeso, ut propter reipublicae utilitatem et pro-
pter nostram amicitiam 10) hos adolescentes dili-
genter cures. Bene vale. d.11) 12. Septembris anno
1536., Francofordiae.
No. 1469.
26. Sept.
Tac. Milichio.
Epist. lib. II. p. 462 sq. (edit. Lond. lib. II. ep. 489.).
D. lacobo Milichio
S. D. Significavit nobis Bucerus te Argenti-
nam Dei beneficio feliciter venisse, quod mihi
voluptati fuit; opto ut adventus tuus in patriam
etiam sit faustus ac felix. Ego Tubingam veni die
dominico, postquam a nobis discessisti. Ioachi-
mus, Dei beneficio , nunc quidem bene et recte
valet: utinam sit perpetua haec incolumitas. Sum
acceptus humanissime. Et adhuc quidem sumus
suavissime confabulati. Congressus aulicos vito,
et ut spero vitabo. Ideo te expectamus et ego
et loachimus. De Gallicis rebus mira hic narrat
Vocaeus , qui nunc in hac Academia versatur;
ait se habere literas recentiss. a Langeo: sed
his fabulis nihil tribuo. Audies et has et plera-
que alia ex Oporino. Brentius non adest, ac ne
sciunt quidem fuisse Brentium in his regionibus,
sed loachimus nobis unus pro omnibus est, ut
ille de Platone dicit, etsi officiosi sint erga me
omnes eruditi, qui hic sunt. Bene vale et redi
feliciter, y.al Omvde ^ij pQadews- Tubingae die
26. Septembris.
Cod. Gotb. 401.
5) Cod. Bav. assidtie.
6) alicuius addunt cod. Bav- et cod. Bas.
aliqua.
7) Manl. iudicabo; cod. Goth. 401. indicabo.
8) Cod. Bav. et cod. Bas. religione; Manl. et cod. Goth. 401.
cura. .
9) Manl. comrnendari.
10) Cod. Bav. notitiam.
11) d.] non est apud Manlium.
EPISTOLARUM
(26-Sept.)
Erh. Schnepjjo.
Epist. lib. III. p. 241 sq. (edit. Lond. lib. III. ep. 152.).
Erhardo Sneppio
(Stuttgardiae.)
S. D. Valde delector amore tuo et benevolentia
singulari , teque rogo , ut te a rae ex animo amari
statuas. Veni Tubingam, ut sum pollicitus, et
cum Ioachimum Dei beneficio mediocriter valere
gaudeo, tum vero et mibi voluptati fuit videre
reflorescentem Scbolam. Habetis enim bic mul-
tos egregie doctos viros: et Ioachimi voluntas
optima est erga Scbolam. Quare optandum est,
ut aula borum studia et voluntates praeclaras ad-
iuvet. Nam cum horum temporum perturbatio-
nes et ea quae impendent cogito, magnopere
contendendum vobis omnibus puto, ut hanc Scbo-
lam conservetis. Nisi enim in bac et aliis scbolis
conservatae fuerint reliquiae literarum et piae do-
ctrinae, metuo funditus perituras esse. Scis au-
tem curam retinendae eruditionis pertlnere et ad
Principes, et ad caeteros qui praesunt. Illustriss.
Princeps PPrirtebergensis clementer mibi signi-
iicavit suam voluntatem. Respondi ut ex me
audies, si mea opera possem aliqua ex parte usui
Reipublicae esse, mallem hic apud Ioachimum
quam alibi vivere. Sed non video, quomodo pos-
sim avellere me ab iis , cum quibus bactenus ver-
satus sum. Bene et feliciter vale. loachimus te
amanter salutat. Brevi ero tecum.
LIB. VII. 1536.
166
No. 1471,
29. Sept.
Dan. Siibaro.
Edita in epp. ad Camerar. p. £67sqq. Iterurn inEpist. ]ib. III.
p. 126 scjq. (ed. Lond. III. ep. 62.). — Contuli primam
Melanlhonis scripturam buius cpist., quam Camerario de-
disse videtur, et quae est in cod. Monac. II. p. 97.
Nobili viro et egregia virtute singularique di-
gnitate praediio Domino Danielo S tiba ro,
etc. suo patrono,1)
S. D. Quod faustum felixque sit, expatiatns sum
ad Ioachimum , ut amici summa fide, prudentia
1) Ita inscribitur in epp. ad Camer. ; apud Pez. : Danielo Sti-
baro , Canonico Wirtzburgensi.
et doctrina praediti sermonibus per aliquot dies
fruerer. Hic congressus utrique nostrum eo fuit
iucundior, quod allatis boc ipso tempore literis
tuis quasi intervenisse tu quoque nostro collo-
quio videbare. Fuit autem mihi gratissimum,
quod ex tuis literis cognovi, te memoriam nostrae
veteris consuetudinis retinere. Nam cum de in-
genio tuo semper praeclare existimaverim, veluti
divinans, te aliquando magno usui atque orna-
mento Reip. futurum esse, magnopere araici-
tiam tuam expetivi. Quare et constantia tua de-
lector, et benevolentiam tuam praesidio mihi fu-
turam esse confido. Utinam vero amicitia nostra
prodesse etiam aliquid Reip. possit. Non enim
autor aut approbator ero unquam ullius immo-
derati consilii, et meam opinionem libenter ad
bonorum et prudentum iudicia adiungam2), qui
in commune cupiunt Ecclesiae consulere.
Haec eo scribo, ut cum in literis tuis ani-
mum erga me tuum perspexissem , confirmarem
tuum de me iudicium, teque rogo, ut tibi persua-
deas, me propter tuam singularem virtutem, ami-
citiam tuam facere plurimi. Accessionem digni-
tatis gratulor tibi, et precor, ut fausta felixque
sit tibi et Pieip. Statues enim divinitus in hoc
fastigium te evehi, ut autoritatem tuam ad com-
munem pacem et Ecclesiae salutem conferas, et
patriae periclitanti aliquid opis afferas3).
Viro nobili et praestanti virtute et doctrina,
Domino Mauritio ab Hutien, ut me reverenter
commendes, te etiam atque etiam rogo. Gratu-
laberis etiam ipsi meis verbis gradum honoris ho-
nesliss. in quo praeclare de Ecclesia mereri pote-
rit. Bene et foeliciter vale. Tubingae die fcsto
Angelorum. Anno 1536.
Pbilippus Melanthon.
No. 1472.
(h. t.)
N. N.
f Ex aulograpbo Melanlh. in cod. Monac. II. p. 96. — Epi-
stola non ad finem perducta, neque inscripta esl.
(N. N.)
S. D. Cum his diebus ex patria Tubingam ex-
patiatus essem , locus ipse admonuit me veteris
2) Cod. Monac. aggregabo.
S) Hic desinit epist. in cod. Monac.
11 *
167
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
168
nostrae consuetudinis, et mutui amoris nostri.
Quare cum hic naCtus essem idoneum tabellarium,
facere non potui , quin ad te scriberem , vicissim
ut apud te mei memoriam excitarem. Ea tunc
indole praeditum te esse iudicabam, ut divinarem,
te magnam aliquando doctrinae et virtutis lau-
dem consecuturum esse. Et gaudeo , te hanc no-
stram opinionem, et de ingenio tuo expectatio-
nem, etiam vicisse, tibique ex animo gratulor
hoc decus, etopto , ut Deus te serVet et gubernet,
ut et patriae salutem et tibi gloriam — ■
; 1 I _—
No. 1473.
15. Oct.
i
Academiae Tubing,
Edita in epistolis Mel. ad Camerar. p. 269 sqq. Iterum a
Pezelio in libro III. epistol. Mel. p. 118 sqq. (edit. Lond.
lib. III. ep. 58.).
Magnifico viro Dom. Rectori Academiae Tu-
bingensis, et reliquis doctiss. et clariss. viris
eius Academiae doctorib. suis amicis.1)
....
o. D. Viri clarissimi. Etsi non dubitabam, quin
Illustriss. Princeps, Dux Vuirtenb. de sua vo-
luntate ipse literas ad vos daturus esset, tamen
existimavi me vobis gratum facturum esse , si ego
quoque perscriberem , quam honorifice de studiis
deque Academia sentiat, et quantopere eam cu-
piat conservare et ornare.
Postquam enim literas vestras legit, et in-
spexit ordinationem: me ad se accersivit, ac dili-
genter interrogavit , quid existimem desiderari in
singulis professionibus, et quomodo eis consuli
posse arbitrer. Ibi cum simpliciter ei iudicium
meum exposuissem , primum sancte affirmavit : se
inter praecipuas partes Reipub. Academiam po-
nere, et eloquenter exposuit, quantas utilitates
Reip. tueatur Academia bene constituta, quod
extincta doctrina opt. artium nec propagari nec
conservari Religiones possint, nec retineri in iu-
diciis et imperiis2) iustitia. Addebat hanc animo
suo infixam esse opinionem, se nec Deo gratiorem
cultum ullum praestare, nec alia in re ulla de
ditione sua et de posteritate melius mereri posse,
1) Apud Pez. inscribitur: Reclori acaderniae Tubingensis,
et reliquis Professoribus.
2) Pez. imperii.
quam si efficiat, ut Academia recte instituatur 3). '
Hanc voluntatem <licebat se nunquam deposuisse,
tametsi harum rerum deliberationes aliquandiu
extraxisset, propter quorundam consilia parum
accommoda temporibus.
Haec Illustriss. Princeps longa oratione com-
memoravit, meque vobis significare voluit, ut
vobis certo persuadeatis , ipsum neque Academiae
neque Professorum utilitatibus defuturum esse.
onointo
De ordinatione vestra respondit: se summa
voluntate illam confirmaturum esse, et commissu-
rum executionem ordinationis nominatim senatui
Academiae. Ac ne quid mora afferat incomraodi,
addidit se brevi rem perfecturum esse.
De reditibus, inquit, si modo vera autori-
tate certior reddatur, ubi accessione opus sit, et
quomodo utiliter collocanda sit, non defuturam
Academiae liberalitatem suam.
Consilium vestrum de accersendo aliquo eru-
dito professore sacrarum literarum, item de Iu-
risconsulto vocando , maxime probat. Nam et ad
iuvanda studia, et ad invitandos animos extero-
rum, existimat id consilium profuturum esse.
Scribetur igitur ad Brentium quamprimum. Da-
buntur etiam literae ad aliquem Iurisc. mo-
do ut vos hominem idoneum et versatum in foro
indicetis, cuius voluntatem exploraveritis. Me
quoque iam ad Brentium scribere iussit.
Haec duxi vobis significanda esse, ut et iudi-
cium principis de publicis studiis sciretis esse gra-
vissimum et honestissimum , et intelligeretis vo-
luntatem eius erga vos optimam esse. Vos pro
vestra prudentia et fide hoc praestabitis Reip. ut4)
voluntatem principis adiuvetis, cupientis studia
conservare , nec deterriti vel temporum difficulta-
tibus, vel iniquis iudiciis , spem de constituenda
schola abiiciatis.
D. Sichardus et D. Leonhardus Fuchsius
diligentiam et fidem dignam viris bonis in negotio
Academiae iuvando adhibuerunt. Ego me vobis
commendo, ac polliceor mea studia atque officia
Academiae non defutura esse, si qua in re potero
de vobis bene mereri. Bene et foeliciter valete.
Datae Nortingae die Octobr. 15., Anno 1536.
Philippus Melanthon.
S) Carrier. conslituatur .
4) ut a*p. Pez. excidit.
169
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
170
No. 1474. ai X^sSSt
iiBupu eorio » tSrentw.
mD^t.,iife%'f.p.^^0^:PlIic e* autographo Mel. in
cod. Monac. I. p. 351. Sficlhoqm
■ « fg FfT
Clarissimo et optimo viro, Ioanni JBren-
tio, docenti Evangelium in Ecclesia Halensi,
suo amico praecipuo
O. D. Diutius opinione mea haesi Tubirtgae.
Quare cum nunc corrtites mei properent , nrin po-
tui ad te deflectere , cum quidem maxhnopere te-
cum de plurimis rebus colloqtii cuperem. Has
autem literas in aula Illustrissimi Principis Ducis
TVirlenbergensis reliqui, propterea quod, cum
mecum Illustrissimus Princeps de Academia Tu-
bingensi locutus esset, cumque de te accersendo
deliberasset, voluit ut ego quoque ad te scribe-
rem, tibique statum Academiae describerem, ut in-
telligeres, quam sit necesse te Ecclesiae et Scho-
lae in eo loco opem ferre. Scribet autem ad te,
ut arbitror, etiam ipse Princeps, sed voluit meas
literas uberiores esse. Itaque initio summam de-
liberationis nostrae tibi exponam. Nihil opus est
commemorare qualibus usi sint consiliis primum
Grynaeus et alii, qui ad Academiam constituen-
dam adhibiti sunt. () 1TIfn,
Dicam tantum de praesenti statu. Professo-
res eloquentiae et Philosophiae aliquot ibi idoneos
reperimus. Et iam de Micyllo attrahendo agi-
mus, et Mathematicum quaerirnus. In Iure etsi
est vir doctus et ingeniosus Sichardus , tamen
huic adiungi aliquem similem oportet. In Theo-
logicis Professoribus auctoritas et dexteritas, qua
opus est in explicandis tantis*) rebus, desidera-
tur. Itaque non dubitamus quin Schola sit ite-
rum futura frequentior, si Iurisconsultum nacti
fuerimus idoneum et Professorem sacrarum lite-
rarum, cuius auctoritas et doctrina reddatScholam
illustriorem. Etsi autem sciebamus te ita addi-
ctum esse civibus tuis, ut deserere tuam Eccle-
siam perpetuo non possis, tamen petit Illustrissi-
mus Princeps Dux Pf^irlenbergensis , ut annum
unum Tubingae esse velis, donec interea quaera-
tur idoneus alius Professor, et Schola melius au-
dire incipiat.
Habes quid petat Ulustrissimus Princeps.
Nunc expende quam magnae et graves causae sint,
*) Lib. VI. variis , mendose.
quae te amantem Ecclesiae Christi, patriae, stu-
diorum publicorum incitare debeant, quo rninus
recuses hoc officium Principi cupienti bene mereri
de rebus communibus praestare. Ac primum non
deterreant te ea quae antea acta sunt. Mallem et
ego in Ecclesia ordinanda secutos fuisse formam
quam tu delineasti. Nam vidi modo. Princeps
ipse dicebat scire se JBlareri nomen officere Scho-
lae. Non docet in Schola Blarerus. Ac facile
tuus adventus multa sanabit ; cessurum etiam il-
lum prorsus audio.
Haec praefatus sum, quod sciebam tibi in
hac deliberatione has offensiones obstrepere , quas
cum discusseris, animo velim proponas, quan-
tum profuturus sis Ecclesiae in tota ditione: stu-
dia restitues, Academiam rursus excitabis, sana-
bis horribiles offensiones animorum in bona parte
ditionis. Scio enim et vere comperi, expeti te
votis civium et omnium ordinum. Intellexi enim
eos vehementissime abhorrere ab omnibus, quos
suspicantur cum Cinglio sentire. Nescio an in
ea parte ditionis fueris: si fuisses, animadverlere
ex vultu, ex sermonibus, omnium honestorum
potuisses, quantopere desiderentur doctores, qui
Ecclesiae melius consulant. Quare te rogo pro-
pter Christum , et propter salutem illarum Eccle-
siarum , ut Tubingam ad tempus commigres. De-
bes hoc officium primum gloriae Christi, deinde
necessitati Ecclesiae, postremo patriae etiam,
quam respicere te maxime oportet. Et scis,
quantum referat conservare studia literarum et
optimarum artium. Si patieris ibi exstingui do-
ctrinae studia, quanta barbaries in bona parte
Germaniae futura est ? Et barbariem comitantur
confusiones religionis ac dogmatum. Concedit
enim locum ineruditis et fanaticis. Ipse intelligo,
nisi tu adveneris, multos doctos viros, qui adhuc
spe quadam haerent Tubingae, inde decessuros
esse. Vides negligi studia literarum in tota sUpe-
riore Germaniae parte. Quare opus est anniti,
ut Schola Tubingensis restituatur, et ego quadam
non vana coniectura moveor, ut existimem Scho-
lam Tubingensem , si nunc fuerit rursus excitata,
durabiliorem fore ceteris. Tanlum boni poteris
exiguo tempore efficere. Petitur enim unius usura
anni. Ego concionari non possum ; quare minus
possum prodesse tali loco. Nec tamen accurrere
gravarer, si mihi Dux Saxoniae, cui addictus
sum, permitteret ut aliquandiu abesse possem a
Schola nostra. Tu qnaeso in consilium adhibeas
171
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
172
necessitatera publicam patriae, et cum Principi,
tum Academiae Tubingensi respondeas. Scripsis-
sem plura , nisi iam ad iter accinctus essem. Et
non arbitrabar longiore disputatione opus esse
apud te, qui ipse perspicis, quanta res agatur.
Bene et feliciter vale. Pridie Lucae, in aula Du-
cis Wirtenbergensis, 1536.
-fPhilippuS Melanthon."
No. 1475.
17. Oct.
Ioach. Camerario.
Epist. ad Camerar. p. 269.
Viro optimo Ioach im o Camerario in Aca-
demia Tubingensi amico st
S. D. De Academia fuerunt sermones principis
honestissimi. Affirmat sancte sibi nihil magis in
votis esse, quam ut conservet scholam. De te
quoque fuerunt humaniss. sermones Ducis, et iu-
dico tibi aditum ad eum patefactum esse : pollice-
tur non defuturam accessionem redituum Acade-
miae, modo a dignis fide admoneatur. Multa
questus est de fide illorum, qui praepostere prius
haec negotia egerint. Ego tamen eos utcunque ex-
cusavi. Mitto argenteum nummum donandum
tiliae Doctoris Fuchsiy quae mihi attulit munus-
culum uxoris illius. Princeps *) regaliter mihi
donavit aureos centum. Bene vale. Christus te
servet Cariss. atque optime Ioachime. Goppingae.
Prid. Lucae.
Philippus.
No. 1476.
(his dieb.)
ZV. N.
f Ex autographo Melantlionis in cod. Monac. I. p. 413. —
Autographon est prima scriptura (das Concept) , ideo-
que lituris plena , et inscriptione carens, ut eliam con-
clusione.
(iV. JS.)
S. D. Ciarissime vir. Quod literis tuis aman-
iissime gravissimeque scriptis non statirn respondi,
etsi vere hac excusatione uti possum, defuisse
mihi tempus ad eam quaestionem explicandam
*) Wiirtemherg.
uberius, de qua scribis, quod facerem si credi-
tum cuius dies cessisset non solvissem , tamen ve-
niampetam, et rogabo rursus, ut diem des ho-
mini non locupleti, praesertim cum de multis aliis
controversiis etiam meum iudicium in ea epistola
tibi diserte exponere cupiam. Nam cum hoc unum
diu iam agam, ut evolvam doctrinam christianam
ex illa cal^gine disputationum, quibus multi
utrinque eam obruunt, et extet certa aliqua et
simplex, minimeque sophistica doctrinae forma,
spero hanc voluntatem bonis viris probari. De
rebus vero ipsis libenter permitto iudicium tibi et
tui similibus doctis et bonis viris. Semper enim
arrogantiam et tyrannidem illorum odio dignam
esse duxi, qui iudicium ecclesiae, hoc est bono-
rum et doctorum, aspernantur, et Sophocleum il-
lud praeclare dictum iudico, civitatem, quae sit
unius, non esse civitatem. Quare aliquanto te-
cum fusius agere decrevi , sed hactenus me remo-
ratae sunt aliae occupationes. Proinde te per hu-
manitatem tuam etiam atque etiam oro , ut hanc
moram boni consulas.
Haec ad te scribenda esse duxi, ne de animo
meo secus suspicarere, quod in hoc officio visus
essem negligentior , ac magnopere gavisus sum,
contigisse mihi tabellarium Doctorem Amantiumy
qui te propter excellentem virtutem tuam et pro-
pter ingentia beneficia, quibus a te affectus est,
veretur et amat ut praecipuum patronum. Cum
enim ex patria expatiatus essem ad Ioachimum
Camerarium Tubingam , ut cum eo de commu-
nibus philosophiae studiis quibusdam commenta-
rer, cumque esset una ibi Doctor Amantius , mi-
hique significasset, se iter ad te habere, rogavi,
ut ad cetera sua officia hoc quoque adiungeret, ut
non solum meas ad te literas perferret, sed etiam
ut pluribus verbis me tibi reverenter commenda-
ret, et excusaret officii intermissionem. Nemo
est enim omnium, cui et voluntatem et studia mea
magis probari cupio quam tibi. Nec gravatim re-
cipit D. Amanlius hanc uostram causam. Illud
autem te per tuam humanitatem vehementer oro,
ut ct ipsuin D. Amanlium, cui in uno te spes
opesque omnes praecipue positae sunt, comple-
ctare , et ornes. Scio te acutissime de ingeniis et
voluntatibus iudicare, qnare de eo brevius scri-
bendum putavi. Sed tamen, si recte perspexi
eius naturam, iudico hominem gratum esse, ac
tua quidem beneficia summa cum gratitudine me-
minit et praedicat.
173
EPISTOLARUM LIB VII. 1536.
174
De publicis philosophiae studiis hene speran-
dum puto, si pax erit, qua scis ad has artes et ad
revocanda ingenia ad moderationem et ad. disci-
plinam opus esse. Conferes igitur consilium et
auctoritatem tuam ad constituendam communem
pacem Germaniae. Hoc scis esse omnium huma-
norum operum pulcherrimum , ad quod efficien-
dum viri politici consilia omnia cogitationesque
directae esse dehent. Et spero in pace....
(Reliqna periervmt.)
No. 1477.
22. Oct.
De absolutione ad Noriberg.
f Ex apograpbo in cod. Galli II. p. 257. et apogr. in cod.
Palat. 435. pag. 16. — Litem de absolutione publica,
iam anno 1533. in Ecclesia Norinbergensi agitatam, re-
novavit anno 1536. Osiander , qui composuerat formam
confessionis praelegendam quavis die dominica post pu-
blicam concionem, cui addita erat etiam absolutionis for-
ma simul publice legenda. Cui formae quum Wences-
laus Linckius quaedam suo arbilrio addidisset, Osiander
id tam aegre tulit, ut banc confessionem et absolulionem
non solum non praelegerel, sed etiam illam niutationem,
ut impiam et falsam ad vulgus deferret in concione.
Melantbon igilur quum iler facerel pcr Norinbergam ro-
gatus a Senatu, ut pacem faceret inter litigantes, haec
scripsit, et quidem Norinbergae. — Quaesliones in fine
adiectas iam edidit Strobeliu: (Nachricht von Melanthons
offtern Aufenlhalt und Verrichlungen in Nurnberg, Niirn-
berg 1775. 8. p. 32. — Ilerum in Eiusd. Vermischten
Beitrag. zur Gescb. der Lit. p. 113 sq.), sed germanice; is
tamen unde eas hauserit non dixit. Pulat, Melanlhonetn
illas quaestiones conscripsisse , ut occasionem rei altius
indagandae praeberet ; sed mihi verosimilius est, eas Me-
lanthoni proposilas esse vel ab Osiandro veJ ab eius ad-
versariis. — Habetur in cod. Galli II. p. 254b. et cod.
Palat. 435. pag. 10. etiam Viti Theodori scriptum de hac
lite satis Iongum , quod an iam editum sit, nescio; id
tamen propter longitudinem hic adiungere noluimus,
eo minus, quo magis rem ipsam absolvisse videlur Me-
lanthon.
Consilium de eodem negotio [absolutione~] ab
Osiandro denuo molo , anno 1536. a dom.
Philippo Melanthone Senatui Nori-
bergensi oblatum die 22. Octob. *)
©er <Streit oon ber privata ahsolutione unb pote-
state clavium ift oon oiefen erregt in roenig Safjren.
Sttidje f;abeit privatam absolutionem gatt^ abgetfyatt
unb dictum Christi: Si peccaverit in ie fraier etc.
gebeutet tn gemetn auf bruberfid;e <3trafe aufjcr bem
tfird)enamt; al&: fo ein greunb bett anbern fur ftd;
ftrafet. £)arau§ ift gefofget, bap tn bett Ginglianis
*) Cod. Palat. Senatui oblatum , eum hic nostro frueretur
hospitio , d. 22, Oclobris.
()
Ecclesiis unb ettidjen anbern gar1) feine ahsohit
privata ober anbere je£unbcr gefjaften wirb; roefd;e3
nid)t rec!)t ijt, unb f)aben SDecofampabiuS unb if)-
rer oief 3anf barob gef;abt.
(Etftd)e tjaben bie $rioat absolutio erfjaften at£
eine befortbere 2Bof)ft(;at @f)rifti unb fjeitfame £)rbnung,
bod) nid;t atfo af$ fottt atlein burd) bie tytivat absolu-
tio 33ergebuttg ber ©unben eilangt merben, fonbem
ba$ aud) burci) gemeitte ^rebigt, ©acrament, gemetne
absolutio SSergebung erfattgt roerbe, unb f;abett atfo
ben ©ebraucf) ber $)rioat absolutio fret getaffert, unb
bod) baju mefjr oermafjnet oon roegett be§ befonbem
Sref?e§. (Stticfje ftritten, ba$ ^rioat absolutio atfo
tt6tf;ig fet), ba$ bie, fo nad) ber Saufe gefatfen, an=
ber3 nid)t roieberum -SSergebung ertangen mogen regu-
lariter. 2(uf biefen ^ragen ftef;et im ©runb biefe
&ad)e, baoon D. Sfianber ftreitet: roie bie $)rioat
absolutio nott;ig fet), unb ob gemeine ahsolutio ober
$rebig aud; gfeid;e ^raft f)abe. Unb ifr oon megen
oietcn ^trdjett ttotf; , ba$ btefe <&ad)e mit ber 3eit jtatt-
fid; befiberirt uttb gef;anbett njerbe.
£)erf)a(ben ift meitr Sebenfen, bap bie ^errn aU-
i)k biefe^rage ju S5erjldnbigen unb ©etet)rten fd)icfen,
unb grunblidje unb nottjburftige ^tntroort beget;ren, unb
ba$ mittter 3eit bie ^rdbicanten ntd>t ferner ^anfen.
S)a^u t;ab id) bte ftuQtn t;iebei emget)dnget *) , roieroot)!
\6) woUt, bap man bic not(;igen unb nu(}ltcr;ett ^ragen
attein tjanbette unb ettid;e , fo unnott)ig unb suhtilita-
tes t;aben, fatlen ttepe**).
3um 2(nbern, au§ ber ?)rebig, fo id; getefen t)ab,
unb roie (id)) oon D. Osiandro fetb get)6rt, oerttetjme
id), ba$ benttocr; D. Sftanber aucr; fprid;t, oa$ er t)a(te,
ba$ burd; gemeine 3>rebig moge S^ergebung ber (Stmben
ertangt merben. ^iefeS t)ab id) fctjr gern oon tt)m ge=
t)6rt, unb tft rec(;t (Sr btfputirt aber roeiter, oa$
fotdjea nid;t etne fotcfje ©eroalt fet; , al§ fo bcr 2)iener
fpricfyt: ahsolvo te, uttb arbeitet barauf , ba^, fo ber
Siener biefe SSorte fprecr;ett fott at6 5Sefet;t§()aber , ah-
solvo te, fo muffe ok Drbnung get)atten roerben, ba$
man roiffc, me(d;er gu binben ober ^u entlebigett fet;.
Item, e§ mup nid;t gcfd)e()en conditionaliier. 2)ie«
roeit nu bic forma aUl)ie conditionalis fet;, uttb ge!)cn
^ur Hbfotution oicte, metcr;e met)r ju binben fet;n , oer=
roirft cr biefc geroot)nticr;e $om oott roegett ber Ittiorb^
nung unb ber (Sonbition.
1) Cod. Palat. gan^.
*) quae in line sequuntur et poslea , mense Nov. , missae
sunt ad Viiebergenses.
**) Inde intelligitur , Melanthonem ipsum qn.iestiones non
conscripsisse, sed eas ipsi traditas esse a theologis Norinb.
175
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
176
Sftu ijt wafjr, bie Unorbnung , bafj ojfcnttid) un=
gefcfyicfte $>erfonen , metdf)e betjarren 2) in itjrem bofen
Seben, fjtnattgetyen, tjt nid)t reet)t, unb ifr Sftott) , baf
man ein ©nfefjen barin t)abe. tfber bieroeit gteid)mot)t
aud) 9>erfonen barunter femt, wetd)e rea)tunb mit 9teu
t)tnjuget)en, unb bcr tfbfotution begetjren, tfi fotdje ab-
solutio red)t unb frdftig, unb nid)t ju oerrcerfen.
Senn bcn ^rommen fc&abet nid)t ba S36fe f)in$uget)en.
£)asu ift bie absolntio gleid)mof)t frdftig unb red)t,
obfd)On baran t)dnget conditio poenitentiae et fidei;
benn ba§ (*oangetium fcf)teupt aUejeit biefe conditio
mit ein in bie S&ertjeijmng , unb foCt bennod) ber 3*er=
ftanb tn ber £ird)en bteibcn , ba§ bie SSergebung nid)t
ftetje auf SB&rbtgfeit unfer 83uf . £>a§ tyetpt gratis in
Paulo; benn $>autu§ fd)teuf5t nid)t au§ poenitentiam
et fidem, fonbem conditionem dignitatis, mie ftar
ju fefyen, ba$ (SfjrijtuS fetb ben ©tauben unb £3up fo*
bert, fo er Sergebung gibet.
Sarum miffdtft mir biefeS fefjr, baf D. £>fian*
bcr biefc Absolutio nennet eine ©aucfetei m £>enn
bicfe Absolutio ift Mftig in benen, fo fte annet)men
mit red)tem ©lauben unb ftd) bamit troften; unb ift fofc
d)en ein <&ottt$ SBort unb (Stimm, unb tjatten fte a(8
cin privatam absolutionem, obgteid) anbere babei
ftnb, metdjen bie tfbfotution nid)t ^u gut fommet.^ S5ie=
felben roerben aud) burd) bie conditio ber 23up erinnert
unb au§gefd)loffen.
>Dien)eit benn biefe absolutio nid)t ftu oerroerfen,
obgleid) Unorbnung tffc im 3ugef)en , ift mein 23ebenf en
f)ieoon aud) , bajj bte $errn biefe ^rebigt D. Osiandri
famt ber forma absolutionis gu IScrftdnbtgen fdjicfcn,
unb, fo man notf)burftigen Unterrid)t baoon f)at, fann
man barauf mit Osiandro reben, bap er foldjeS m-
bammen nad)laffe. Unb bap er aucf) modjt oormerfen:
ob gtetd) bie absolutio red)t fenn mod)te, fo gebufjre
bod) bem tkmx nid)t, benienigen einc tfbfolution §u
gcben, metdje fte nid)t beget)ren, ober aucf) (menn W
^erfon) offenttid) ungefd)tcft mdre, mod)te ber £)iener
ftc offentlid) ba auSfcpepen: ifr ftc aber nid)t offenttid)
ungefd)icft unb get)t t)in3U alS biejenigcn fo bic 2Cbfotu=
tion bege^ren , fo fann id) nid)t t)erjtet)cn , ba$ fte fottt
au§gefd)toffenmerben, unb fonberltd) attein bertjatben,
t>a$ fte mcr>t in fonbertjeit ben Siener anrebet. Sft bod)
biefer cttidjer ^erfon Absolutio auct) eine ^)rioat abso-
lutio biefcr ^erfon.
3um ^rittett; biemeit gteid)toot)t bie Unorbnung
tntt bem Sugetjen ntd)t gtt oerad)ten ijt, unb ftd) bie 2)ie=
ner ber ©acrament biltig barob bcfd)mcren mogen : ift
2) Cod. Gall. mendose bcQtt)Ven.
meinc S3ittc, man motttc ein 3ufe^)en barein t)aben, unb
ift ju bebenfen aud) um biefer Urfaa) milten , ob beffer
mdre, bap bie |e|ige ^orm gednbert, unb bie privata
absolutio infonbcrt)eit fur unb fur met)r aufgerid)tet
(merbe) , benn ba$ biefer 3anf meitcr einreipen fotlt.
®iefe§ ijt mein einfdttig 33ebcnfen, gejlettt treuer
SJtwmng, mit gutem ©emiffen, niemanb ju £teb ober
Zeib, unb bitte, man motte bie Sadje aua) an 2(nberc,
fo metjr SJerjtanb tyaben, gelangen taffen, unb fetje in
attc SBege fur gut an, *>a$ ben anbern $)rdbicanten an=
gejeigt merbc, ba$ fte nod) ftttt tjatten, ba$ ber 3anf
nid)t groper merbe. Unb meit ber ganjen ©tabt unb
$ird)en merftid) unb oiel baran getegen , ba$ Dfian;
ber biefc absolutiobamnirt, bamit bie ©emiffen nid)t
irre merben, ijt bittig, ba$ mit ^Dftanbro aud) oer=
fdjajft merbc, baf er jtitt ^atte bamit, bt§ ftd) ein et)r=
bar 9tatt) meitcr erfunbet unb bebenft ma§ ju ttjun fep.
Sragen.
An privata absolutio sit instituta in hoc loco :
si peccaverit in te frater 2C. An haec verba lo-
quantur de vulgari quadam admonitione extra mi-
nisterium, vel an loquantur de Iurisdictione, seu
disciplina Ecclesiae, sine qua tamen etiam aliis
modis contingat lapsis remissio ?
An privata absolutio sit res necessaria , lta ut
regulariter non restituantur lapsi alia via ?
An ex generali concione etiam consequantur
lapsi remissionem peccatorum coram Deo , et suf-
ficiat illis audita generali concione agere» poeaiten-
tiam et credere?
An aliqua communis absolutio valeat?
An conditio fidei et poenitentiae faciat incer-
tam absolutionem seu privatam seu communem?
An talis absolutio differat a concione?
An potestas clavium sit irrita, si minister
non diiudicet, quem certo ligare aut absolvere de-
beat, an requiratur, ut nominatim petat aliquis,
et profiteatur prius, se velle mutare vitam?
An a ministro sit petenda remissio venialium
et a potestate clavinm contingat, an aliter?
An potestas clavium tantum pertineat ad pec-
cata , quae fiunt post baptismum ?
(Eaedem tfuaesiiones germanics *) , ut eas edidit Stro-
htl. I. I. :)
«Db bic fonberlid)e 2tbfotution fe» cingefe|t burd)
bicfe 2Bort: (So bein Bruber mibcr bi<|> fun =
*) Puto versionem gertnanicam a Melanthone esse factam ut
Senatus rem eo iacilius intelligeret. ln codd. gerinanice
hae quaestiones non leguntur.
177
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
178
bicjt tc, ober ob biefetben SBort reben oott einer cje=
meinen SSermafjnuttcj auf ertjatb beS 2Cmt8 J ober ob fte
reben oon bem ©ematt unb 3u$t ber £ird)en, an rocU
d)e cjtetd)root)l aud) burd) anbre 23ecj ben ©efaflenen
SSercjebung bcr Sunben cjebetfjet ?
£>b bie fonbere absolutio alfo notfjroenbtcj fet),
ba$, in cjcmetn ju reben, ben ©efallenen in fetnem an=
bern SBeg mog cjef)otfen roerben?
£>b bie ©efattenen aud) au$ ber gemeinen ^rebig
SSergebung ber (Sunben ertangen oor @ott, unb ob tf)tn
genug fet), bap fte nacf) £6rung ber gemein ^rebig
bereuen unb gtauben?
£)b eintge gemeine absolutio frdfttg fer)?
£b baS ©ebing be§ ©faubenS unb ber Sveue bie
gemeine ober fonberlicfje absolutio ungeroif* mad)e?
£)b eine fotcfje absolutio ttvoaS anberS fep benn
eine $)rebtg?
£)b ber ©eroaft ber ©djluffel oercjebtid) fet>, fo ber
2)iener nid)t unterfcfjeibet , roen er gerotptid) binben obcr
entbinben fotl, unb ob oonnotyen, ba$ einer bie abso-
lutio fonbertid) begef)r, unb juoor gufage, fein Seben
£>b bie SJercjebuncj ber 16§tid)en obcr jegtid)en
(Sunben oon bem £ircf)enbtener foff begefjrt roerben? ob
bie aucb au§ £raft ber <3d)tujTel ober in aribere 25eg ge=
beifie?
m ber ®eroalt ber <Scf)tuffet alfetn gef)6r ju ben
©unben, bie nad) bcr Sauf gefcf)ef)en?
No. 1478.
H
30. Oct.
Ioach. Camerario.
Epist. ad Camerar. p. 272 sq.
A
Viro optimo loachimo Camerario Bam-
bergensi amico suo summo, Tubingae
S. D. In aula Elwangensi interrogavi de Phi-
//ppoDuceBavariae: existimabatur vivere, et in
castris Caesaris esse. Idem credibilius visum est
iis, qui Noribergae aliquid norant de rebus Itali-
cis'. Aiebant etiam fratrem tuum huc scripsisse
Gotyi affini tuo, falsam esse famam de interitu
principis Philippi. De captivitate tota fabula fuit
commenticia. Itaque etsi certi nihil habemus, ta-
men hac interim spe fruamur. Gaeterum illud
constat magnam partem exercitus Caesariani ab-
sumtam esse, nou praeliis, sed fame et morbis.
Nunc Caesar discedit e Gallia, sed exercitum re-
BIelanth. Oper. Vol. III.
tinet; sit ne pacem facturus, incertum est. Ac
mirificam scito esse occultationem consiliorum et
rerum gestarum , quas quidem nos explorassemus,
si quid hic habuissent certi.
JVoribergae amanter tractati sumus, sed in-
cidi in flammam contentionum *), quae iterum
exarserunt inter xovg drjjiirjyogovg. Erratur ma-
nifeste, Utinam nos possimus mederi huic malo.
Ego curis publicis et privatis opprimor et confi-
cior. Atque hae ipsae faciunt, ut mirifico desi-
derio tuae consuetudinis tenear, in qua paulisper
acquievi. Acerbissime me cruciant dissensiones in
religione , quibus crudeliter dilacerari Ecclesias et
civitates videmus. Quare abducamus nos ab illo-
rum contentionibus, et studia conferamus ad eru-
diendam iuventutem, et fonnanda iudicia, ut
posteris consulamus , quantum possumus. Ego
omni contentione magis magisque dabo operam,
ut iuventuti moderatas et utiles opiniones instil-
lem , eamque ab illis certaminibus ineruditis revo-
cem.
Ebneri mores vidi esse ingennos, simplices,
et homine Philosopho dighos, nihil arrogantiae
aut fastus deprehendi , id rnihi maximae voluptati
fuit. Obiurgavi, quod non rescripsisset tibi,
agnovit culpam, et dicit se deinceps futurum
etiam in hoc officio diligentiorem. Nunquam a
me discesserunt Hieronymus et ipse. Iudico
utrunque tui amantiss. esse. Filiae meae**) ya-
fi7]Xiov dari curasti pretiosius quam vellem , sed
agnosco tuum amorem. Bene vale. Die domi-
nico IX. ***) Cal. Novemb. Noribergae, Ebnerus
et Vitus salutant te, Ebnerus affirmat ducem
Philippum vivere. Nam heri allatae sunt lit-
terae.
Philippus.
No. 1479.
(m. Oct. in itinere.)
(Crucigero?)
f Ex apographo in cod. Goth. 401. p. 26 el 27.
Casp. Crucigero videtur inscripta fuisse, eo tempore, quo Cru-
ciger a Gordalo conviciis proscindebatur , et Melanthon aberat
in Palatinatu.
JNon sum rudis monitor aut tiro in tradendo prae-
cepto de dissimulandis ac arte ferendis iniuriis.
*) de absolutione privata. C. W*.
**) Annae.
***) ln numero IX. error est, quum ciies domin. fuerint d.
23. et 30. Oct. Ergo scribendum XI. Cal. aut IV. Caiend.
12
179
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
180
Multas contumelias et tuli et fero , primum , ne,
si cum adversariis litigare incipiam, maiora in re-
publica dissidia oriantur; deinde, quod philoso-
phicum esse iudico, virtute potius quam verbis
sycophantas refutare. Nec me poenitet huius
meae moderationis , etsi aula nostra interdum id
timiditatem y.al iuy.QOtyv%iav interpretata est. Sed
praecepi simpliciter saepe aliis amicis, interdum
et viris principibus; et aliquibus meae dulcissi-
mae admonitiones profuerunt. Te quoque non
solum adhortor, sed etiam oro, ut animi gravi-
tate despicias calumnias; et ut generosus equus
tacitus praeterit allatrantes canes, ita tu quoque
illos tuos Zoilos negligas. Inter.ea Uterarum stu-
dia , ut facis , fideliter iuvato.
Ph. Mel.
-
In eodem cod. Goth. 401. p. 27 et 28. legilur apographon
epistolae eiusdem argumenti, scriptae, ut videtur, Cru-
cigero , quae ita se habet:
S. Non sum rudis monitor aut tiro in tra-
dendis praeceptis de dissimulatione iniuriarum
digna bono viro, gravi, et amanti publicas tran-
quiilitates. Multas contumelias dissimulavi, ne
maiora certamina in republica orirentur, ac inter-
ea virtute refutavi sycophantias. Idem adhuc fa-
cio, et, ut \\ facerent alii multi , etiam principes
viri, interdum dulcissimis commonefactionibus
obtinui. Pericles , cum toto die ei quisquam
conviciatus esset in concione eumque sequeretur
adaedesusque ac probra in eum assidue coniiceret,
mandavit ministro , ut cum lucerna domum dedu-
ceret illum etc.
No. 1480.
1. N
ov.
Luthero, Ionae, Bugenhagio
et Crucigero.
Epist. lib. V. p. 45 sqq.
Clarissimis viris , Dn. Doctori JSla rtino, D.
Iusto lonae et D. Pastori Ecclesiae TVite-
bergensis, et D. Crucigero, suis observandis
Praeceptoribus.
S. D. * Clarissimi viri, et mihi ex animo.chari,
audio Cordatum magnam hic Tragoediam exci-
tasse de quibusdam meis verbis , in quibus dicor
falsa tradidisse de doctrina operum. Commotus
sum hac fama, et quanquam hoc tempore me aliae
curae satis molestae exercent , tamen primo quo-
que tempore occurrendum putavi. Ego neque
volui unquam alia docere, neque alia docui, de
hac praesertim controversia, quam quam vos com-
muniter docetis. Sed cum initio viderem a mul-
tis, praesertim alibi, sic accipi hanc propositio-
nem: Sola fide iustisumus, in hanc sententiam,
Novitate illa seu infusis donis iusti sumus (Id
eratdicere, nonsolafide); necesse fuit mihi, in
Apologia transferrem rem ad imputationem gra-
tuitam et quaedam distinctius dicere. Inde oriun-
tur, ut scitis, quaestiones, si tantum per miseri-
cordiam sumus accepti, ad quid igitur aut quo re-
quiritur nova obedientia. Extant scripta. Nec
defugio vestrum iudicium , ne quidem Amsdorfii.
Nec unquam aliud spectavi , quam ut quam pro-
priissime ea, quae vos docetis, explicarem, quia
sciebam, multos habere incommodas de tantis re-
bus opiniones. Et iuventuti opus est via ad do-
cendum accommodata, interdum etiam verbis dia-
lecticis. Nec illud dissimulo libenter me , quas
possum, laudes congerere in bona opera, sed falsis
laudibus nunquam ornavi. Dico clare, nec pre-
tiurn nec meritum esse vitae aeternae. Nec adeo
sum indoctus, ut nesciam, quid significet causa
sine qua non. Piogo igitur propter Christum, ut
ea, quae tradidi, bono studio et non dissentiendi
animo tradidisse me existimetis.
Nunquam volui meam sententiam a ves
seiungere, sed si suspicionibus aut calumniis cer-
torum hominum praegravor, et alienatio volunta-
tum mihi metuenda est, longe malim quovis gen-
tium abire. Scio quosdam de me atrociter locu-
tosesse, quod facile condono eis. Et haec ma-
lui apud vos conqueri, quam apud alios. Nol-
lem enim dissidii ullius inter nos autor esse. Et
singulos amo et colo ex animo. Et bene volo
pub. causae. Hoc si non mei labores et quaedam
mediocris diligentia in omni officii genere testetur,
frustra hac de re declamito. Sed spero vobis
meum animum satis perspectum esse. Et admo-
nitionem ac collationem amicam nunquam defugi.
Aliud douum alius habet. Ego mihi nihil arrogo,
nec novi quidquam profiteri volui. Vestra col-
legi, et volui, quam possem, simplicissime ex-
plicare.
Audio et alteram querelam exortam esse de
paedagogii collatione. Dn. Doctor Caspar scit,
quam vehementer et obnixe rogaverim et conten-
181
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
182
derim, ut electio differretur. Quod cum facere
nollent, et me iuberent pro officio meo indicare
Magistratus idoneos, nominavi quatuor: Fre.de-
rum, TVendelinum , Holstenium et JMarcellum.
Sed dixi hos duos, Holstenium et Marcellum,
videri reliquis anteferendos. Holstenium etiam
dixi hoc nomine praeferendum esse, quia Saxo
esset et habenda esset eius nationis ratio. Postea
itum est in suffragia. Ego omnino nolui suffra-
gari. In literis etiam quia scripseram meum de
Holstenio iudicium, quod esset Saxo, id quia non
placuit, hoc omnibus rursus ipsorum autoritate
deletum est. Itaque, quod ad hanc rem attinet,
culpa careo. Deinde ipsum Marcelium scio, nam
ex ipso audivi, ea esse voluntate, ut libenter al-
teri, sivelitis, cessurus sit hanc conditiunculam.
Nunquam enim appetivit, et vobis arbitrium eius
rei permittit. Haec necessaria duxi vobis signifi-
canda esse, ne mea dissimulatione confirmentur
suspiciones, nescio quae. Et maxime cupio me
vobis purgatum esse. Bene et feliciter valete.
Die omnium Sanctorum *).
Non ita delector hac scriptione, ut descri-
bere potuerim , ideo ignoscite.
Philippus.
(Jtfelanthon rediit FP^itebergam.)
— ;
No. 1481.
5. Nov.
Conr. Cordato.
Epistol. lib.V. p. 483 sqq., ubi tamen ex errore a Sauberto
inscripta est: Erhardo a Kunheim.
(Conrado Cordato, Concionatori in oppido
JViemeck.)
Fuit inter nos amicitia mihi quidem iucunda, ha-
heoque testes plurimos in hac urbe et alibi me
semper amanter et honorifice de te sensisse ac lo-
cutuin esse. Quo mihi acerbius est , quod hoc uti
genere literarum cogor '). Audio te spargere
epistolas, in quibus me atrociter ac hostiliter in-
sectaris, nec satis scio, quae sit odii causa, aut
quid reprehendas. Fortassis aliquid offendit ani-
mum tuum in scriptis meis. Ego quocl collegi Lo~
*) Norinbergae , ut videtur.
i) Cordatum non desiisse calumnias spargere, intelligitur ex
epistolis d. 23. et 27. Apr. 1537. scriptis.
cos, profecto non alio consilio feci, nisi quod
multis de causis iudico prodesse, ut habeat iu-
ventus tantarum rerum summas ordine compre-
hensas. Nec volui novae sectae esse autor, col-
legi ista, quae in Ecclesiis nostris doceri iudica-
bam, et adhibui diligentiam , quantam potui, ut
proprie res explicarentur. Et hanc diligentiam
existimavi Ecclesiae necessariam et bono viro
dignam esse. Dixi autem quaedam alicubi minus
vehementer, alicubi minus horride. Id vel me-
thodi ratio postulabat, vel faciebat infirmitasmea:
aliis enim aliud donum est. Ego ad negotia illa
non sum aptus. Sed si quid displicebat, aut
etiamsi quae sunt errata, (Quid enim homini fa-
cilius est , quam labi?) quanto tu civilius fecis-
ses, si meipsum admonuisses, aut etiam expostu-
lasses mecum? Libenter confero cogitationes meas
cum aliis , ut norunt multi : et hae res , in qui-
busversamur, sunt magnae ac difficiles, de qui-
bus prodesset nos amanter et diligenter quam
saepissime colloqui. Saepe nominatim de te dixi,
tuum me iudicium multis aliis anteferre, meque
optare, ut saepe frui possem tuo colloquio. Quare
gratum mihi fecisses, si ad me prius scripsisses,
si quid displicuisset. Quaedam, ut audio, ex
tuis suspicionibus detorques, quo minime opor-
tet. Deinde iratus stringis adversus me stylum,
et horribiliter declamitas, hortaris etiam, ut hinc
expellar. Qua de re nihil aliud dicam, nisi quod
puderet me literarum , in quibus versor, si non
cogitarem , homini versanti in Piepublica in dis-
sensionibus civilibus proposita esse omnis generis
pericula, odia, exilia, neces, praesertim ei, qui
talem personam sustinet, qualem ego sustineo.
Haec cum habeam meditata, minus movent me,
cum a te scribi audio. Illud optarim, propter
Rempub. nos communi studio concordiam tueri.
Satis hostium habemus, quibus voluptati sunt
hae nostrae digladiationes. Si quid in meis dis-
putationibus reprehendendum putas, inter nos,
ut amicos decet, cpmmentemur. Causa, quam
sustinemus, non est nostra, sed Christi, cuius
gloriae certe servire cupio. Bene vale.
No. 1482.
(ln. Nov.)
De ordinatione Pastor. Evang.
■^ Ex autographo (prima scriptura) Melanth. in Tabular. Vi-
nar. Registr. N. fol. 97. no. 37. — In tergo alia manu
scripta leguntur: 2?e6 £eutt Q)^ittppi aSebcttfCtt,
12 *
183
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
184
06 etncm $u preMgcn gcbiiljrc, bcr »otn SB i f c^ o ff
nidjt cjcmcifjcr. 2>n ©octor 2»acob$ (Scfienfcn
Siamcn gejtetlt an £cr$og $etnr{rf)en, al6 cr
feine SDBcii)c bcim 23ifd)off $u S^ciffcn nehtncn
foUen. — Ex actis in Tab. Vin. intelligitur, Schen-
ckium commendatuni esse a Ioanne Friderico, Duce Sax.
Elect. , ut vocaretur Fribergam concionator aulicus ad
uxorem Henrici, Ducis Saxoniae , Catharinam (ex stirpe
Ducum Megapolitanor.) anno 1536. j — Erat Schenckius
tantum concionator, non sacerdos, neque acceperat in-
augurationem sacerdolalem. Hanc ut ab Episcopo Mis-
nensi peteret, urgebatur. Requisitum est hac de re iu-
diciurn loannis Friderici, sed qui theologis Viteberg.
mandavit, ut suam sententiam dicerent, quam Melanthon
scripsit, quamque Dux Elector Duci Henrico niisit, ut
ex epistola eius ad Henricum Ducem, data Sonnabends
nach Andreae (3. Decb.) 1536. intelligitur. Scripsit Mel.
haec in usum Schenckii , ut is hoc niodo sese excusaret
apud Georgium , Ducem Saxoniae. Habetur in actis epi-
8tola Schenckii ad Electorem data d. 9. Nov. 1536., in
qua de hoc scripto haec legunlur: „9Beiter tVCVp ic() 6"tD.
&()f. ©. nictjt su »crMtcn, baf" mir tuc 2tntn>ort, fo mir
r>on ben Sl)cotoacn $u SStttcnberg auf GSw. (Sf)f. ©. 2(nrcgen
gcftctlt, bcrfclbtgcn roibcr bie angctragcne 2Bcibc an bcn
2)urd)I. #errn ®eorg, £cr$ogen &n ©achfen, mcincn gnci;
fcfgcn ^>cvrn , $u gebrauctjen , unb mlrt) bci fcin •$. ©. banut
gltmpftirt)cr 2Beife $u cntfc()ult)igcn , oon 93?. ®. #. (mciner
gnattgcn grau, bcr -£>er$ogin ©atfjarine) u6crrcirf)t ift etc.
Scripseritne igitur Melanthon haec in itinere, (et solebat
in itineribus multa scribere), an vero statim postquam re-
dierat Vitebergam, incertus sum.
(An concionator Evang. petere debeat inaugu-
rationem ab Episcopo? Sententia Mel., no-
mine Ia cobi Schenckii scripta.)
©ieroeit ba& 9)rebigamt ein fofcr) r)or)e£ unb fdr)rtid)e§
2Cmt ift, ift mit ttotr), nit atfein, bap icr) fut* meine
3)etfon roiffe, bap id) mit gutem ©eroiffen in fotcr)em
r)of)en 3Cmt fet; , fonbent aud) bie£itd)e, fo mid) be-
rufen ^u unterticbten, bap fte mit gutem ©croiffett il)ten
SSetuf t?etantmotten unb micr) r)6ten mogen.
£)arum roitt icr) r>on biefer $rag getn atttroorten,
ndmfid) ob mit gebur)r ju prebigen, fo icr)
bod) \)on btn 25ifd)6ffen geroeir;et bin ju
Subdiacono Obct Diacono.
Unb jum erftett, ba§ ift offentlicr), ba$ Sdufen
unb §)rebigen 2Bet f e ftnb , roetcr)e t rdftig unb ted)t fet;n
mogett, ob fte gteid) burcr) fiaien unb ungefef)rte $Perfo=
nen gefcr)er)en, unb mogen in fofcr)en 3£emtern Saien
offentlid) beruft unb gebraud)t roerben, ob fte gfeicr)
fetnc S^eitje annefjmen. £)iefe3 fann man ftar nad)
bcn Canonibus beroeifetn ©o ftnbet man met fofcr)er
(Srempef. £)enn bet 23ifd)off SemetriuS fyat aud) bem
OrJgeni oorgeroorfen , bap er ungeroeitjet baS §)rebigt=
amt angenommen; barauf ift gebad)tem Scmetrio einc
t)artc 2Cntroort §ugefd)tieben, roeid)e ftefyet in Eusebio
lib. 6. unb ftnb biefeSSotte: JDaf bu abet fd)teibefr, e§
fe» nic gefyott obct gefdje^en, bap Zaim gcptebiget \)a-
bm, fo man fonft 23tf4)6ffc vjabc, tjt cine offentlidje
fiuge; benn e§ einc ©emo^ntjeit, mo man gelat;tte Saien
ftnbet, bap bie fetbigen ba& SSotf gu tyven unb ju pte=
btgen oon ben 93ifd)6jfen gebeten metben, mic fotdjeS
ftnb Evelpius 5U Saranben, Paulinus ju Iconio, unb
Theodorus 3U Synnaden, unb ift nit Sroeifcl, e§
merben rootyl foldjc gefar)rtc 2aien in anbetn ^itdjen bep=
gteidjen gebtaud)t. £)tep ftnb btc SBotte Alexandri
beS S5ifd)op t?on (Sdfatea. ©otd;e (Srempet betneifcn,
bap bennod) biefc§ gemip tfi, bap baZ ^tebigamt otnte
bic 2Sett)e fann ted)t unb frdfttg fepn, me(cr)e§ mcinera
©emiffen, unb ber ^irdjen, fo mid) berufen, trojr=
tid)ijl.
3um anbern, baZ ift voar)r, bap fetn ^enfd) ftd)
beg 6ffenttict)en $>rebtgamt§ of;nc einen 6f enttidjen S5e=
tuf unb SSocation untet|tet)en foa, unb biefet 95eruf
ftet)et oornemficr) bei ber Sberfett unb SSeroiffigung bex
^itdjen beffelbigen £>vt§ , ba einem gu prebigen befof)(en
roirb, roie benn aud) flar ber (Sf;riften ^itdjen ©eroot)n=
t)eit unb SDtbnung beroeifet. S)enn Synodus Nice-
na, Cyprianus unb Augtislinus, aucj) Oiet Canones
tet)ren gugteid), bap biefcS bet ort>enttid;e 25etuf fep ge=
roefen, fo ba$ SSoff, ba$ tft, bk §Sotnef)m|!en im
SSolf, mit 25eroi(tigung ber anbern, einen $)rebiger
unb S5ifd)of geroeifjet r)aben. Oa^u r)at man ge^ogen
einen ^ifdjof au§ ber 9cad)batfct)aft, ba$ cr feinc
@timmc aud) ba^u gebe, bamit ber gerodr)lte ein Scug^
nip feiner 2af)r r;dtte, mie aud) 5)aufug 25efcf;l tr)ut
bem Tito.
^Jcu bin icr) atfo butcr) bic £ircr) ju ^reiburg
[^reibetg], ba§ ijt butd) bic Dbetfett unb ootner)mjten
sPetfonen offentticr) berufen, roefdje ^ifd;e unb ^)etfonen
§u betufen 9)cacr)t r)aben, ba^u gtopc roid)tigc tttfacr)
l;aben, fetb unb or)ne ber 25ifcr)off 3utf;un, d)tiftticr)c
^)tdbicanten ^u fobbetn. ^Denrt fo bie 23ifcr)off mcr)t
tttd)tige ^)erfonen meit;en ober geben rootlett, fo tft gattj
nicr)t notf) , bap man fte ^u gebad)tem SSctuf ^iefje obet
betfjatben anfud)e, roie $)aulu6 f»tid)t, unb ercommu;
nicitt fo(d)e S3ifct)off : roenn etn (S*nget oom ^)immet ctn
anbet (goangeltum ^tebiget, benn tcr), fo fbtt er oer^
bannt fepn. ivbr i
3l'u§ biefem ©tttnb ijt mcin unb anberer ©eroiffcn
gcnugfam beroar)tet, bap id) roeip, bap biefet mein S5e=
tuf d)tijrtid) unb tecr)t ift, unb r)ab fofd)6 etroaS mit
mer)t SBorten ($. $. ©. moUen aufdjreiben, (S. g. ©.
utrb 2Cnberer ©emiffen aucr) ^u ftdrfen.
3u bem r)abe icr) gut Beugnip meincr £ar)r unb gc?
metnen 25efef)f ^u (er)ren burcr) bcn Gradum , roetdjen
id) ojfentlicf) oon bcnjenigen empfangen, roetcr)c im $Pre=
biqamte ftnb, unb nicr)t6 anbetS, bcnn rcinc cr)ripcr)c
185
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
186
Zafyv, nad) SBerjfonb ber vedjten unb fat&olifen &ird)en
<5t)ri|ft lefjren unb prebtgen; roie id) aud) mit ©otte§
£utf feine anbre £af)r fufjren witf, benn reine d>rtftltd>e
unb eintjeHtcje £at)t mit ber red)ten fatfjolifen £ird;en
(Sfjritfi.
2Cu5 biefem atten tjt Uax, bajs id) feine meitere
ober anbre 2Beu)e »on 23ifd)offen bebarf. 2)enn id) bin
oroenttid) berufen, unb mad)e nicf)t gefdt?rltd>e Con-
venticula , unb f)abe meiner 2af)r cjutc 3eua,nijfe. <So
ift aud) au§ bemelbten (Srempefn offentticf) , baf fotcfye
^perfonen prebicjen mocjen , unb bafj fota)eS nid)t voiber
d)rtfilid)e £>rbnuncj ift.
yiu mdre mtr aucf) nid)t entgecjen, oon ben S3U
fdjoffen tr>re Drbination, ©ubbiaconat unb £)iaconat,
3U nefymen. 2Cber fte fjangen an bte 2Betf)e uncfyrtfttidje
<?tbe oon SSerfaufuna, [SSerfaugnuncj] veiner d)rijtlid)er
2af)r, unb oon SSerbietuncj be§ (Ef)eftanbe§. W\t bie=
fen (Etben i ann unb roifl id) metn ©eroiffen nid)t befa=
ben, jroeifel aud) nid)t, tct) unb anbre ftnb genucjfam
bamit entfdjutbtcjt, bap roir ber S8ifa>ffen SS5eif?e nicf)t
fjaben, unb erbtet mid) untertfydnicjttd), roeiter baoon
23ericf)t ju tf)un, roaS ber 23eruf fep, unb marum roir
ber §8ifd;6ffe SSeifje nid;t fotlen ober fonnen annefwien,
roie fte e§ je&unb i)aitm , roaS aucf) ju antroorten fep auf
$>a$ (Sapitet cum ex *) unb anber.
No. 1483.
—
5. Nov.
Vito Theodoro.
Epist. Iib. VI. p. 438 sqq. — Hic ex aulographo Mel. in
cod. Monac. I. p. 4-12.
]
Viro opiimo, D. Vito Theodoro, Noriber-
gae docenti Evangelium, suo amico praecipuo
S. D. Quod faustum felixque sit, redii Wite-
bergam , ubi Dei beneficio Respubl. pristinum sta-
tum tenet. Tantum me nova certarnina excepe-
runt. Cordalus urbern, vicinas etiam regiones
et ipsam aulam adversus me concitat, propterea
quod in explicanda controversia Iustificationis di-
xi, novam obedientiam necessariam esse ad salu-
tem. Scis quornodo, quam diligenter haec et
quam distincte conatus sim tractare. dyavay.TQ)
utv ttjv ovzocpavTiav diieivov tpeoea&ai Trjg cpi-
loooqrAag f alla neiodoa) xal ravTa noaxiveiv tfj
imer/.eiq , noenovoi] TOig yvrjoiwg (ptlooocpovoiv.
*) Legi non possunt; fortasse : iure cornmuni.
Utinam apud vos sit tranquilla Ecclesia, teque
rogo , ut mibi scribas quamprimum de omnibus
rebus vestris. Brevi ad Ioachimum mittam pro-
prium tabellarium.
Musurus laborat febri, sed sine periculo.
Hoc significes D. Abbati. Nuptiae meae filiae
nunc apparantur, quae utinam sint faustae et fe-
lices.
Novi nihil habemus, nisi quod his diebus af-
fuit Cancellarius Luneburgensis , qui multa de
Danicis rebus dixit, evcprjjLLa ndvTa. Rex mitti
cupit aliquos , de quorum consilio constituantur
Ecclesiae et Scholae. Ex ipso Macedone ante an-
num audivi, Regem esse optimo ingenio, et cum
prudentia singulari, tum vero eximio studio prae-
ditum bene constituendarum Ecclesiarum. Saiuta
meis verbis D. Bomgartnerum et D. Erasmum.
5. Novembris *).
-j- Philippus."
Pontificem aiunt, etiam durante bello , Syn-
odum habiturum esse: hac de re expecto
luas literas.
No. 1484.
13. Nov.
Studiosis.
Edita in Riccii Miscell. num. XLI.
Intimatio P. JM. in orationem Isocratis neol
'Qtvyovg.
Oratio quaedam Isocratis est nsol 'Qevyovg, in
qua est defensio Alcibiadis. Hanc poliicitus sum
me interpretaturum esse. Continet enim exem-
plurn magni et praestantis civis, qui per invidiarn
civitate pulsus magna postea varietate consiliorum
et fortunae usus cst. Quo in exemplo cerni potest
nou solum expositam virtutem invidiae, sed etiam
quantum referat ea cives esse moderatione, ne
quid irritati iniuriis secus faciant. Argumentum
iucundum est, et lectu dignurn. Ideo cras deo
dante hora septima interpretationem eius oratio-
nis Isocraticae inchoabo et tribuam ei biduum sin-
gulis septimanis. Adiungam etiam c.eteras meas
praelectiones usitatas. Idus Novembris, 1536.
*) Ann. 1536. adscripsit alia manus Citem Lib. VI.).
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
0^0
187
JSo. 1485.
__ __
F. Myconw.
EditaaSnegassioep.29.
.tn
'Venerabili viro D. Fr iderico My conio,
amico suo.
S. D. Hic aiunt te rediturum esse Witebergam
nunc ex Torga : id valde opto. Multa enim ex
me audies , quae scire te operae pretium est. Dux
VVirtcbergensis nominatim te salutari suis ver-
bis iussit, et honorificam tui mentionem fecit
multis verbis ; si nostri itineris socius fuisses , vi-
dissesque in multis locis misere dissipatas Eccle-
sias, haud dubie omnibus votis et lachrymis etiam
optares, ut principes et doctores deliberent, quo-
modo consuli Ecclesiis possit. Noribergae fre-
quentia in templis, et Ceremoniarum evra&a
valde mihi placuit. In aliis locis aza§ia et bar-
baries mirum in modum alienat animos populi.
Utinam cogitent hi, qui praesunt, de sanandis
his malis. Bene vale.
Philippus.
188
No. 1486. I ISjov.
Vito Theodoro.
Epist. lib. IV. p. 10 sqq. — Hic ex autographo Mel. in cod.
Monac. I. p. 487.
Viro optimo, D. Vito Theodoro, docenti
Evangelium in Ecclesia Noriberg., amico prae-
S. D. Hic sparsa est quaedam formula pacifica-
tionis inter Caesarem et Gallum, quam non du-
bito esse commenticiam j te tamen rogo , ut quid-
quid habes de Gallicis et Caesarianis rebus nobis
significes.
Scire cupio , quis sit status Ecclesiae vestrae,
et an adhuc sint induciae ? De meis rebus non
possum multa scribere. Nondum mecum expo-
stulant, sed tamen, quid futurum sit,.nescio.
lltinam res ipsae bene et utiliter explicarentur.
De meo periculo non valde angor. Qua diligen-
tia et fide usus sim in evolvendis tot obscuris dis-
putationibus et intricatis , iudicare tu optime po-
tes. Et puto hanc diligentiam necessariam esse.
Nec defugio prudentum iudicia. Sed Quadratum
mihi iudicem nolo *) dari.
Hodie quod faustum et felix sit, Milichio
decernetur gradus Doctorum in Medicina. Dei
beneficio Piesp. hic tranquilla est, etsi ego multis
asperis rebus exerceor. Profecto mihi proxima
Eclipsis, ut verebar, infesta fuit. Fuit enim in
signo , quod in mea genesi tenet medium coeli.
Sustento tamen me precibus et fiducia Christi , et
hac usitata nostra Philosophia ac moderatione;
quam mihi nulla tempestas, ut spero, excutiet.
Chilianus attulit tuas literas.
Mitto D. Osiandro visionem Smalcalensem 2),
ut cogitet de ea interpretanda. Nam in ea sum
sententia, ut postremos actus nondum praeteriisse
iudicem. Primus actus ad primam expeditionem
pertinet. JlVirtebergensem expeditionem non iu-
dico hic comprehendi. Habeo alias quasdam di-
vinationes.
Amabo te, des Osiandro et flagites interpre-
tationem. Ipse scripsissem , nisi admodum fuis-
sem occupatus. Dices ei virum honestissimum
esse , cui haec visio oblata est. Et vigilans vidit
postremo astantem viri speciem lucidam, quae
iussit eum haec meminisse, quia brevi eventura
essent. Bene vale et rescribe. Pro munere misso
Filiae ages gratias honestissimae Coniugi tuae.
Saluta reverenter meis verbis D. Osiandrum et
D. VVencelaum et caeteros amicos. 2)onnet'fl:ag
post Martini 1536.
Philippus.
* * i i
vnttl
No.1487. fl
Studiosis.
17. Nov.
■f Ex apographo \etusto, quod habuit Veesenmeyer, ab
eodem nobis descripta.
Decanus Collegii Jacultatis artium
Salutem dicit lectoribus.
Utilitatis publicae causa in fundatione Aeademiae
mandavit Illustriss. princeps ut frequentius ha-
beantur disputationes. Adiecit praemia danda
singulis qui operam conferant ad disputationes.
Quia profecto nullum est genus exercitii magis
1) Saub. 'nolim.
2) Sic autogr. ; Saub. SmalcaJdensern.
189
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
190
necessarium discentibus. Haec collatio assuefacit
ingenia ad methodum, ut discant ordine, pro-
prie, et diserte res magnas proponere et explicare.
Acuit iudicia, muka monet, quae alioqui non ve-
nirent in mentem. Adolescentes in hac exerci-
tatione consequuntur s§iv , ut suas cogitationes,
item aliorum confusas argumentationes , citius
possint includere in formas syllogismorum quod
ad iudicandum et explicandum esl utilissimum.
Et sine hac exercitatione nemo discet ulla in
caussa constituere status, quo praesidia si quis
destitutus est, numquam erit usui reipub. Affert
et celeritatem quandam ingeniis et alit extempo-
ralem facundiam disputatio, conducit et mori-
bus. Nam assuefacti si quando postea cum aliis
necessario congrediuntur minus perturbantur et
sedatis animis colloqui possunt. Possunt pro-
hibere: ineptus metus animorum. Adhaec quae-
dam humanitas est Ivzevxxixov esse , hoc est eru-
dite et comiter invitare alios tum ad colloquen-
dum, tum ad disputandum. Postremo schola
sine disputationibus prorsus friget nec meretur
nonien Academiae. Tam multae et graves caussae
sunt, quare hanc exercitationem princeps cupiat
esse frequentiorem. Ideo hortor scholasticos,
ne desint suae utilitati. Debent etiam ipsi hoc
officium reipublicae ut conferant operam ad con-
servandum morem utilem ecclesiae et toti generi
humano. Invitet eos et hoc quod multas gravis-
simas materias facimus illustriores agitando. Nunc
etiam sciant constituta esse praemia et responden-
tibus et illis qui argumenta afferunt.
Philippus.
Anno Domini M.D. XXXVI.
17. Novemb.
No. 1488.
24. N
ov.
Iisdem.
•f Ex vetusto apographo, quod possedit Veesenmeyerus,
ab eodem riobis descripta.
Decanus Collegii facultatis artium,
lllnstrissimus princeps voluit adiungi disputatio-
nibus consuetudinem dcclamandi. Nam stylus
formari sine hac diligentia nullo modo potest.
Stylus autem ingentes utilitates adfert, non solum
ad dicendum prodest, sed etiam ad formanda iu-
dicia. Nam consilia in bonis scriptis et genus
sermonis iudicari non potest, nisi ab his qui in
exercitatione styli versati sunt. Deinde qui se ad
accurate scribendum adsuefaciunt, maiore pru-
dentia res aptas eligunt.
Quare ad acuendam prudentiam stylus etiam
magnopere conducit, Quid quod in his nostris
declamationibus materias adferimus utiles ad vi-
tam ?
Quam multas historias cognitione dignas,
quam locos ex praestantissimis artibus. illustratos
recitarent hoc loco studiosi in suis declamationi-
bus? Illud constat puritatem latini sermonis sine
styli exercitio non posse conservari. Ut igitur
renovetur mos declamandi, cras hora nona reci-
tabitur Declamatio de Imperatore Friderico primo,
Gumque deceat scholasticos operam suam conferre
ad hunc morem conservandum, hortor studiosos,
ut ad eam recitationem frequentes conveniant.
1536. 24. Novemb.
No. 1489.
27. Nov.
Senatui Noribers.
f Ex apographo in cod. Galli II. p. 254. et in cod. Palat.
435. fol. p. 15. — Neque Lulherus neque Melanthon
auclor huius epistolae fuisse videtur, sed aut Porneranus
aut Cruciger. — Commemorat hoc de disputatione inter
Osiandrum et alios concionatores responsum Melanthon
in epist. ad Vitum d. 28. Nov. — Vid. etiam quae supra
de illa disputatione, quae de absolutione publica Norin-
bergae agebatur, diximus.
£)en (Srbaren, fuvner)men unb roeifen §evvn 33ur =
cjevmeiftevn unb^ftatr) bev (Stabt Sftuvnbevcj,
unfevn cjunfricjen «^evven unb gveunben.
©nab unb fjviebe oon ©ott buvd) unfevn ^)evvn Sefum
(5r)vtjtum. (Erbave, SBeife, (Mnftige #evvn. @. (£.
28. @cr)vtft famt ber tyxebia £)fianbvi unb ben bei=
gelecjten Svagfrucfen, bavauf ir)v unfer S3ebentm be=
ger)vt, r)aben roiv empfangen, unb mdven mor)( cjeneigt
cjewefen, @. ©. SB. mit biefem 33oten SCntroort1) gujus
fdjreiben. 2Bir ftnb aber auf biep SJcat alfo mit unferS
gndbigjren §errn, be§ @r)uvfuv|ren gu©ad)fen, «!pdn=
beln belaben geweft, bafi in biefev (§il bk 2t"ntroort auf
(£. @. 23. fjragen nid)t fjaben mogen gefevtigt mevben ;
gu bem, ba$ bev ^anbet midjticj ift, unb 3eit ba^u a>
\bxt, nacr) 9£otr)burft baoon gu reben. £)enn roien>or)l
1) UtltVOOtt excidit in cod. Galli.
191
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
192
mir ctud) bic tytxoat 2Cbfotution mit attcm ©rnjt wfyaU
tcn, unb fur fct)r nu^ttd>er ad)ten, unb tyaben aUe^ett
getefjrt, t>ap au§ mdenUrfacfyen ju wrfjuten, bafj fie
in ber $ird) md)t abgetfjan werbe ober t>ert6fd)e: fo
fd)tiepen roir bod), ba$ 3$era,ebuna, fcer ©unbcn nid)t
attein burd; bie sprioat Absolutio erlancjt merbe , fon^
bern aud) fo baS ^er^ auS cjetnciner $>rebigt redjten
©tauben unb &rojt empfdfyet. £)enn.$>rebia, unb Ab-
solutio fjaben £raft, bertyalben va$ ©ott gucjefagt, mit
feinetn SBort ^u roirten, e§ merbe in gemein ober fonft
cjercbt Item t)at cjeboten, bem (Soangelio gu cjtauben,
c8 merbe aud) in gemein obcr fonberfyett ttorgetragen.
2fuf biefen 2Crttfet ftef)et bie «Summa unb ber ©runb bie*
fe§ (StrettS , unb t)aben mir biefen tfrttfet alfo l ur$lidE)
je|unb gemetbet, bamitanjttsetgen, roaS unfer 9KeU
nuncj ift »on ^auptftucfen btefeS #anbel§. SMefern
aber #r. £>ftanber btefeS gutdft, unb marum et
eurc gcw6t)nlid)e Absolutio ftrafet, biemetl fotdje Dis-
putatio etwa§ l&nger, motten mir biefctbe nad) ©etc=
gent)eit forberlid) oornetjmen, unb @. «5. 2B. unfer 23e=
benfen burd) eigne 23otfcr;aft jufdjitfen. ®ott bemaf)r
(S. @. 2$. gndbicjlid), uttb oertetye cuern ^irdjcn grieb
unb (Sinigfeit tn (5i)rijro. Datum SSittembercj £)in=
jragS nact) ^attjarind im 36^« Sat)r.
StfartinuS Sutfjer D.
' SuftuS SonaS D. V. W.
riq sb J-Caspar Cruciger D.
Philippus Melanthon. ■
Jt:
ol ii;i.j
" . '<•; ,r fnKsj3 ■ i' •
No.1490. ^^V SfL
jT^o Theodorolfnii ■™M*™
i 2ld'197 I9J ;
Epist. lib. IV. p. 12 sq. — Hic ex autographo in cod.
Monac. I. p. 429.
Viro optimo , D. Vito Thcodoro, docenti
Evangelium Noribergae, suo amico praecipuo
S. D. De vestra disputatione nunc non potui-
mus copiosius respondere '). Eramus enim ob-
ruti negotiis. Nuncius Pontificius, qui vocat
Principes ad Synodum , dicitur Spirae fuisse et
brevi venturus in has Ptegiones.
Dominus d& Pappenheim loachimus , qui
fuit Legatus nostrorum missus in Narbonensem
Galliam ad Caesarem , fertur Mediolani mortuus
esse.
Ego heri sub medium Eclipsis, cum hic es-
set Princeps Georgius Anhaltinus in hospitio
Schulteis, ut vocant_, lapsus, afflixi os sacrum
adeo atrOeiter, ut graviter aegrotem. Nam re-
ctum intestinum metuo laesum esse. Et profecto
ipsam Eclipsin timeo. tuhi-id,) om obfi
Anglicos Articulos hic habemus integros a),
quos curabo "describi a Crucigero; sunt confnsis-
sime compositi. De meis rebus adhuc quidem
sunt induciae. Sed de his alias scribam. Tibi
sunt notae nostrae occupationes. Et tamcn insu-
per me etiam Sycophantae mordicus arripiunt.
Sed sic est genus rcur JSocpioraiv , bxpic av ur/
(payi] bcpiv , jur) yevr)G8Tai dyazujv.
Tua diligentia in rebus novis significandis
est mihi gratissima. Rogo, ut consuetudinem il-
lam non mutes. De Leo nondum audivimus, ita-
que scribes de eo, si quid habes, copiosius. Bene
vale 28. Novembris. ^q * ^
— —■• — —■ Pbilippus^
(ov.
No. 1491 ,ppa st2 ,fjl •">'IS"n63 fcs ,!fti^ ]y(
Hier. Baumgartner^ ^% ^
•J- Ex autographo Melanth. in cod. Monac. I., in appendice.
Clariss. viro D. Hieronymo JBomgartne-
r o , Senatori urbis Noricae , suo amico.
S_ . . !>yL) inf 2ijiioq inriljii93ni
. D. Non potuit in tanto concursu occupatio-
num pertexi integra disputatio mol tvov uy.Qifto-
loyiwv eius causae, quam vobis misistis; quan-
quam nunc quidem de communi concordia vel to-
t,ius ecclesiae, vel certe nostra, magis dece^at
tovs orjiaayoQOVVTas cogitare, quam de privatis
(piloveixeiais. Nam, etiamsi Synodus nihil pa-
rietboni, tamen incumbit pontifexr ut eam ma-
turet. Nuncii dicuntur in Germaniam venisse,
, ■■oM1)Pt rrlrm,
qui vocant JVrjncipes ad iSynodum.
Vestram disputationem *) , cum primum po-
terimus, informabimus. Interea mpram boni
consulite. Et utinam mora, quae saepe graves
morbos curat, etiam illud malum mitiget.
D. de Papenheim Ioachimum , legatum no-
strorum Principum, audisti haud dubie Medio-
lani extinctum esse. Erat vir optimus y.al yvrr
1) Vid. responsum d. 27. Nov. dalum.
RJiJi «jjfcjimo*.
2) Vid. ep. Alesii d. 31. Iul. h. a.
*) De absolutione, vid. epist. d. 27. Nov.
195
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
194
alcog germanus. Et ingenium eius potuisset usui
esse reipublicae. Ideo magnum eius interitu do-
lorem accepi.
Ego heri sub medium Eclipsis lapsus ita ad*-
flixi os sacrum, ut vitae periculum sit. Sed com-
mendo me Christo. Tu vale foelicissime. Mihi
quidquid accidet, hoc tamen levationem affert,
quod tua amicitia et aliquot similium virorum
praestantium doctrina et virtute mihi contigit.
Nec profecto meum iudicium a vestris sententiis
unquam seiungam. Iterum vale. 28. Novernbris.
Vester nuncius expectavit literas meas per
dies septem. rovapo
, ^ Philippus.
Commendo tibi negotium Amantii; agedum
cum Lothingero.
— ~~
No. 1492.
30. Nov.
loach. Camerario.
Epist. ad Camerar. p. 273 sqq.
Viro opt. Ioachimo Camerario Bamber-
gensi in Academia Tubingensi, amico summo,
S. D. Mihi quoque desiderium tui crevit, quo
longius istuc recessi. Ac domi etsi me multae
turbae exceperunt, tamen hae non obruunt, sed
incendunt potius tui desiderium.
Me absente magnas tragoedias excitarunt.
Nec alicunde oritur res, nisi ex odio litterarum,
quas me putant isti quidem vehementius propu-
gnare, quod adolescentiam crebxo ad haec com-
munia studia adhortari soleo. Sparsae sunt epi-
stolae*), in quibus scriptum fuit: me non esse re-
diturum, quia discesserim , propterea qnod a Lu-
thero et reliquis dissentiam. Hanc vanitatem ho-
minum rideo: sed sunt hic, quos hae fabulae
moverunt, qui satis declarant vel stultitiam suam
vel voluntatum infirmitatem. Nihil mihi obiici-
tur, nisi quod dicor plusculum laudare bona
opera. Hoc eo fit, dum has controversias pro-
prie et diserte explico, et ad Methodum revoco,
quaedam minus horride dico, quam ipsi, quae
certe et vera et utilia sunt. Ac post meum redi-
tum conticueront hae fabulae. Ego quoque mea
comitate ista sano. In nostris vetus constantia et
dogmatum tuendorum et voluntatis erga mc ani-
madvertitur. Quare sum animo aequissimo.
Pienovantur modo deliberationes ttfdI rrjg
Cvvodov. Nam nuncius Pontificius, qui princi-
pes vocet ad Synodum, dicitur in Germaniam
nuper adeo venisse.
De tua valetudine vehementer sum solicitus,
teque rogo, ut mihi creberrimas litteras mittas.
Nam de caeteris tuis rebus minus angor, tempus
afferet consilium. De Academia vestra, nisi
Brentius ad vos concesserit et Iurisconsultum
habebitis celeberrimum , parum esse spei potest.
Expectemus tamen tempora, ov/LifiovXog ovdeig
kan fielTtwv xqqvov. Tantum curato valetudi-
nem, caetera Deo committe. Si Synodus proce-
det, erit, ut vereor, classicurn ingentis motus.
Haec ego animo prospiciens, nihil ullam in par-
tem faciendum vehementius mihi duco. Nam ex-
itum etiam paene praevidere videmur, de quo sae-
pe collocuti sumus.
In proxima Eclipsi ego lapsus de scalis, af-
flixi os sacrum atrociter, adeo ut nunc haec ipsa
inter magnos cruciatus scribam, quos tamen mi-
tigat haec ipsa epistola , in qua quasi tecum collo-
qui videor. Rogo ut rescribas. Nam et ego si-
gnificabo, quicquid habebo, quod velle te scire
arbitrabor, de Ptepub. et de privatis rebus. Bene
et feliciter vale. Prid. Cal. Decemb.
Cancellario remisi ordinationem de coniu-
giis, addidi etiam, quid mihi vicTeatur. ~Cum
Baumgarlnero egi de Amantio. Is egit cum Lo-
chingero. Et Lochingerus ita dat diern, ut qua-
drantibus anni certa pars solvatur. Saluta aman-
ter meis verbis honestissimam coniugem tuam.
Dices salutem xal tw laTQw *).
Philippus.
V'
*) Cordati.
3Ielanth. Oper. Vol. III.
Vito Theodoro.
r/j »!Trr/ Suto^n «ji.ii?
Epist. lih. IV. p. 13 sq. — Uic ex autograplio in cod. Mo-
nac. I. p. 430.
Viro optimOy D. Vito Theodoro, docenti
Evangelium in JSoribergensi Ecclesia etc.
S. D. Mitto tibi HY.ovag Georgii et Christo-
phori, tenuia opera , et inchoata potius, quam
♦) Fuchsio.
13
195
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
196
absoluta, quales meininimus fuisse picturas non | fut)ren wotlett, tt>ie 9)?utt|er t\)at, unb »ie £U SMttftec
9ef^>et>en ift,: ifi folct)ec3 Unrccfet unb #ufrttt)r. <Son*
bern t;ie ift bie grage »on roelCttd)er £>bricjfeic , ob btc=
fetbige fd;utbicj< fet;, ber SBieberCdufetr uMreefyfor<£er;re unb
bevglekijett mit Ieibtid)er ©etoatt $vt mtyten unb §u
jtrafen. mpspnd mm 'nttm |»<3I .»slmdi& ttwdr <bw»
3um anbern, ct)e man bie (Straf oornimmt,
fotl erftttd; ben r>erfuf;rten Seuten d;rifttid;er ftaterUns
terrict)C unb SBetmafynttna, a.efct)er)ert , ba£ fte oott it)rem
SrrCt)um abt>l;en njotlen. 2$o fte fotct)e$ Ct;un, ifteS
d)rijrlid; , bap man ifmen (Shtabe eif£eiae ; mo ffe abec
t)atejtarricj ftnb , unb nid)t baoon abjtet;e» vootlett, ba
ijr «Straf J)onnotf)ftt. ,m$wu tocitrJBcr (fouo sjdno
pessimas ante Ihirerum uostrum. Tibi tamen,
ut spero, et caeteris amicis erunt voiuptali. Nos
delineavimus, alil colores addiderunt. l^lChri-
stophori picturam, quamvis tenuem, tamen Du~
rerus, ut opinor, etiam laudasset. Iflic non po-
tui plura invenire exempla. Vellem aliquem apud
vos coniungere baec poemata et addere venustas
pictuj?as. £w/%^##?)y©lebat Georgium reddere
Germ%nicis versibus ac coeperaj» Sed postea in-
ciderunt alia, Nimc non opinor ad interruptum
opus rediturum esse. Si istic possent venuste ex-
cudi, spentrem multis ingeniosis adolescentibus
gratum opusfore. , 0® jmy <3mi <fo
Mitto etiam versiculos myl xiJG ixkuiptto^ et
meam disputationem. , Yides, me sumere quae-
dam communia tpiXoGotfOVfisva, ne incurram in
\Cordatum et similes1' Criticos. Sed quale hoc
reguum est, homines stolidns et inerudilos pro-
hibere, quo rninus res magnae rnaximeque utiles
explicentur? Sed haec alias.
. Noster Princeps Elector adest,. Deliberatio-
nem, ut audio, mstituet nent, riig Gvvooov . Au
hanc etiam Amsdorfius accersitus est.
s Q 'J ti > !
In Anglia audimus omnia plena esse seditio-
num. Miror te non significasse, quo villtu D.
Osiander picturas vaticinii acceperit. Bene vale.
L-al. Uecembns. '
^rwpiiZ mtm mM 'M dnu ttoSS? §^Qp §wo ttor
rtno w^aS stthlWo] rtom rtm/$ fWpf1^
j iit, mnm mtb i^cj noci tocl ^inp.noS 1(biu ail
itol 'jfhtfi^ sjlo sid ^od xnocJof|'js« u^ (bilJcbiol i
No. 1494. (ineunte Decb.)
— ^~— ^- ,f[f Qt^c^— — — ^— «* — -
De Anabaptistis ad Philipp. Hass.
Editum in opp. Lutheri germa.n. Witlenb, P. II. p. S26.
' et llalens. P. :XX* 'p. 2t82. — .Sciiptum est hoc iudi-
cium Philippo, Landt^ravio Hassiae, (vid. ep. ad Bren-
tium d. d. 6. Decb. h. a.) et quidem ineunte Decb. 1536.
u ? ITof njfUJji icbjfl *4'joni%. j]d nrjfn
(yi^ Philippum, Landgravium Hassiael)
Mebnthonis Indicium: ob d)njtttci)£. ^UVJlen fd)ulbtg
fmb/ ber SStcbertdufcr urtd)riftlid)e Sect mtt ietblidjer
©trafe unb mit Dem @d)p?erC ju mei;ren? 1536.
(I'§ tft -ju merlen, ba^ in bicfer ^racje itici)C gerebC roirb
t>on ber |)rdbicanten 2(mC, benn bie ^rebiger unb j£)te=
ner be$ (Soancjclii fufyren i>a$ &d)xocxt nid)C. S)arum
fotfen fte him Ieibttd;e ©emaiC uben, fonbern atleiit mtt
rect)Cer £et)re ttnb ^rebigC miber bte Srrtt)um fed)ten.
S5o fte aber m ein anber 2Cmt greifen unb ia$ ©d)mcrt
/.
3um brtCCen tfl 6ffent(id) , baf SbvferVit fd)id
btcj tft, ?(ufrttl;r unb Serfrorttng be§ letbltd)en ^te^=
menC§ ^u rcet)ren , unb 2Tufrut)rtfd)e mtt bem @d)wert
$u flrafen, mie '^autuS ft;rid)C r ^Ser miber bie S)6'rias
teiC tf^C, ber foll cjefirafC mcrben.
9Zun i)aben bie SBieberCdufer ^meiertet 2(rtifei. (gf
(td)e belangen infonberI;eit ba§ duperltd;e leibltd;e ^egi*
ment, alS ndmlid), 'baf fte t)a(Cen/ 6t)riji;en fp.tten j)a8
fobrigiei,tltet)e] 2fmC nid;C i)aben7 roeid;eS jbaS Sc^wert
fu^reC'; item, (5t)rijlen fotlen feine ^bricjfett t)aben,
ot)ne atfein bie S)iener be6 Goangeltt; item, ^rifleti
follen nict)C fct)rooren; iiem, bie (5i;riften foUen ntct)C
©icjentt)um t)aben ; item, (5t)rif!en mocjen it;re el;eiid)e
SBeiber oerlaffen, fo fte ntd;t wollen bie S&iebertauf an=
nei)men. 2)iefe unb bera,iejct)en ?frtifet ftnbet man ge=
memtajia) bei aflen SBieberCdufern. ^utt ift offentltd;,
baf? biefe TfrCtlet of;n !SZittet ctrte Serftorung ftnb beS
duper(ia)en ieiblict)en JRegimentS, SJr.igf eit, ^ibpfiid^C,
gigent^um, ©uter, @^e)lanb§ ac. S)enn fo bie 2(rti=
fel unb Se(;re burd)au§ in gcmein get)en -foffen, wdd)
Serjloruufj/ SJJorb unb dlaub tpurbe barauS foiaen?
Sarum ijt ol;n 3w>eifel bie iDbrtgfeiC fctjutbt^, ok\e 2fr=
ttfet at§ aufrut;rifd;e ju roet)ren, unb fott bie ^aBjtar-
rigen, c5 ftnb ^teberldufer ober anbere, metd)e fotd)e
2(rtifel einen ober mct;r t)atten, mtt tetbltd)er ©eroalt
unb nad) ©etecjent;eit ber Umjrdnbe auct) mit bem
(Sct)mert ftrafen. Senn biefe 2(rtifet ftnb nid;t attein
cjeijttid;e ©ad;en, fonbern ftnb ot;ne SJiittet uub an ftd;
fetbji einc Serjtorung ber teibtict)en Sfccjttnent Unb ift
nid)C gu act)ten, \ba$ bh SBiebertdufer bacjecjen fagen:
roir molten ntemanb nia)t [nict)t§] tl)un. (S*§ ift pro-
testatio contraria facto, Stegiment jerreipen, unb fa^
gen, mir moltett niemanb ntd)t tf;un; benn fo iijre
2et;re foltt ubert;anb net)men, fo wdre \a SbricjfeiC,
(§tb, dt0encl)um zc. aufcjet;oben. 2)ien?eit nun bie t;ei=
licje <Sd;rift ftar Iet;ret, ba$ bemetbte 2(rCifel ber 2Bie=
197
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
198
bertdufer unreo)t unb teuflifo) ftnb, unb f(ar unb 6ffent=
lid; i\~t, bap fte otm Witttl Serftorung ftnb n>cttlicr;er
9*egtment, ift fein Sroeifel, bie Dbrigfeit ift fd;u(big,
fola)er falfd;cn unb aufrul)rifd)€n 2ef;re gu roet;ren, unb
nad)'-^raft-i^w8 2(mt8' bte Strafe Unbetfn ober fd)drfen
nad; if;rem SBebenfen. £)ap man nun bagegcn fpria)t:
£>brigfeit fann niemanb ben ©tauben geben, barum fotl
fte niemanb um be£ ©taubenS roitten ju ftrafen f;aben :
barauf ftnb oiet beftdnbiger 2fntroort ; boet) rootten roir
allein biefeS antmorten. £)brtgfeit ftraft nid)t oon roe=
gen ber SKcinung unb Spimon tm S$tK$n , fonbern toe=
gen bcr dufevlidjen unred)tcn £ct)re unb Stebe, babttrd;
anbre aud) oerfufjrt roerben. £)arum, roie bie Dbrig*
f eit anbre attfruf;rifd)e Scebe unb £5rduung , babttrd)
2CufiHtf)r wirffid) erregt merben, ju ftrafen fd)utbtg ijt,
atfo ift fte aua) fa)utbig biefe aufruf)rifa)e Sfaben unb
£e(;ren ^u jtrafen, alS babura) bie Seute roirflia) beroegt
roerben, Serftorungen an$uria)ten, fo oiet an itmen ijt.
£)enn fte rootten, e§ fott fetne Dbrigfeit, fein &ib, fein
Sigenttjum fewn. Unb ob fte gteia) mit $eua)elei ettia)e
biefe 2(rtifet fdrben unb'entfa)utbigen, fo ift bod) biefes
tm ©runb if)re Sfteinung. 2)enn unfer ©emutt) ift aud;
nid)t , bap man bte SBtebertdufer mtt fubtiten ^ragen
gefaf)ren fottt,. fonbern man fott ben red)ten flaren
©runb tn u)rer 2ef)re fudjen unb merf en , unb auf ben=
felben fprea)en. •Dabci fotl man ftrf> aud; bura) be§
SeufelS $eua)efei ntd;t betrugen taffett. (Stlid)e fonnen
fta) etroag fdjmucfcn, ctber tm ©runb beftnbet man,
bap gemetbte Srrttjum tn tfmen fiecf en , unb ba$ ityrc
fa)einenbe §eittgfeit attein ^)eua)etet tft unb ein teufli=
fd;e5 ©efpenjt. 2)enn ^PautuS letjret ftar, t>a$ bie oom
Seufel ftnb, fo fo!d)e irrige 2(rtifet oom leiblidjen 9te=
giment fyalten, unb fte fur neue ^eitigfeit furgeben.
£)arum (affe ftd) djrifttidje Dbrtgf eit nid)t erfd;rc cf en bie
fd)einenbe unb t)eud)ettfd;e ^etligfcit ober ©ebulb fotd;cr
©ci|ter, fonbern fet)e an bie irrigcn 2trttf et , bie 3cug^
nip ftnb in btn ^alSjlarrigen, ba$ eine teufetifd;e (Sectc
£)a§ fep genug t>on ben aufrul)rifd)en 2frttfctn,
benn e§ ift nid)t fd)mcr §u oerjtetjen, ba$ in bicfen 2fr=
tifetn ber Dbrtgfett gcbu^rc, tt;r 2tmt gu gebraud;cu
ba$ 3^egtment _ju err/alten. 2)ie ju SJitmfrer t)aben aud;
get;a(tcn , e§ muffe ein lobltd; ^onigreid) »or bcm jung=
ften Sagc roerben, barin eitel ^eitige ftnb 2c. itcsr),
t;abcn wl SKeiber genommen. (Soldje Srrtt)um ftnb
aufcut;rifd; unb fottcn mit (Srnft gcmel)ret toerben.
3um tfnbern I;aben bie SSiebertdufcr 2(rtifel,
bie getjtlia)e @ad)en belangen, at§ bte itinbe^
tauf, (Srbfunb, (Sr(eud;tung au^er unb wiber ©otte§
SSort. @tlia)e, a(3 bie 3U 9Jcunjfer, I;aben aua) fur^
gegebcn, GtyvijhiS r;abe feinen ^eib nia)t oon SHlaxia
Seibgenommen; itern, bap fcine S^ergebung fen nacr)
benrSob bcr @6nbe. S5on fofifyen^geijttidjen 2l*rtifeln
iftbaSaud; ttnfcr 2l'ntroort: nMe bie'n?e(t(i4)e Dbrigfcit
fd)utbig ifl, offentlidje ©ottegtdfterungen Blasphemias
unb Perinria §u vocljren unb 3u jtrafcn, alfo ift fte
aud) fdjulbtg, ojfenttid) falfdje Hel;re, unrcd;tcn ®otteg=
bienft unb $e£ereien in it)rem ©cbiete, unb an ^)crfo=
nen, baruber fte ^u gebiften f;at, ju roe^ren^unb' §u
jlrafen. Unb btefe6 gebeut ®ott im anbern ©cbot, ba
er fpricl;t: 2Ber ©otteg 9camcn unet;rct, ber fotl nid)t
ungeftraft btetben. Sebcrman ift fdjutbig, nad) feinem
©tanb ttnb 2Cmt ®ottc§tdfterung §u oert;itten ttnb-ju
mctjren, unb fraft biefeS ®ebot§ t;aben Snrften ttnb
Dbrtgf eiten 95?ad)t unb S3efe()t , unred)te ©otte^bienjte
abjuttmn, unb bagegen rcd)te £el)re unb rcd)tcn (§ottc§-
btcnft attf3urid)ten. 2(lfo aucr; (e^rct fte biefe§ ©ebot,
6ffent(id)e fatfd)e 2e()re gu roet)ren, unb bie ^atgftarris
gen ju jtrafen. Sa^u bienet aud) ber Sert 3 SDtof. 24. :
SBer ©ott Idftert, ber fott getobtet merben.
GS fott aber bieSbrigfcit ^uoor ftd; beftdnbtglid)
unb red)t unterrid;ten taffen, bamtt fte geroip fet;, unb
niemanb unre^t^ue. . ^enn ba§ ij!nid)t red)t, attein
nad) ©emo()nI;eit rid)ten roiber ©otte§ 2Sort, unb n?iber
ber alten unb reinen ^irdjen Serjtanb unb £e^re. ©e=
roo^nt)ett ift ein groper Snrannj barum mup man Ur*
fad) au§ ©otte§ SBort unb ber atten reinen ^trdjen S5er*
ftanb fud)en. &mn man fott feine 2ef)re annel;men,
bie nid)t Settgnip l)at oon ber attcn retnen ^irdjen , bie*
meil leid;tltd) ^u oerjtc()en , ba$ bie alte ^irdje I)at atte
2trtif et be§ ©taubenS ^aben muffen , ndmlia) atte§, fo
§ur ^etigfeit not()ig tjt. 2)ert;atben tft ber ^)oteflat
fduttbtg, ba$ er ftd) gritnb(id) auS ©otte§ SKort unb ber
atten £ird;cn £et)re unterrta)ten laffe.
9iun ftnb etlia)e 2frtifet ber SBiebcrtdufer, ba
merf(ta) an getegen tjt. Senn roetd)e Serruttung fottte
fotgen , fo man *>ie ^inber nid;t taufen fott ? ma§ rourbe
enbticr; anberS barauS benn etrt offentlid) l^eibnifcr) 2Be=
fen? Itern, btc ^inbertattfc ift fo gegrunbet, ba$ bie
SBiebcrtattfer bicfctbige um^ujlopen feinen red;ten ©runb
I;aben. Item, ba$ fte fagen, «ftittber beburfen ber
S5ergcbung ber (Sunbcn nid)t, ©rbfunb fen nid)t§, fot--
<tyt§ ftnb 6ffent(id;e unb fd)db(td;e Srrtt)um. Ucber
baS fonbern ftd; bie SBiebertdufer r>on ber $ird)cn aud)
an benen SDrten, ba reine a)rifttid)e 2ct)re ift, unb ba
bie ?D?if?brdud)e unb 2Cbgotterei ab^t\)an fcmt, unb
ridjten ein eigen ^tmfterturn , itira) ttnb S}a-fammtung
an, roetd)e5 aud; miber ©olteS 2$efer;( ift. Senn mo
13 *
199
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
200
bie £ef)re tecr)tift, unb nidjt 2(bcj6tterei in ben £trcr)cn
cjcubt roirb, ftnb alte 9Kenfd)en fd)ulbicj oot ©ott, bap
fte bet bem orbentlicfyen offenttidjen SJhnijietio bleiben
unb leine «Sonberuncj anria)ten. Unb roer in fold;em
^att ©onberuncj unb neue SDRinifreria attridjtet, ber
tt)ut cjettriptid; roiber ©ott. SSie oot 3eiten bie © o n a-
tiftett aud) etn SSiebertauf unb ©onberuncj antid)te=
tcn, unb feitte Urfad) fjatten bettn aflein biefe, e§ wa-
ren $>riefter unb Seute in anbern $trcr)en, bie rodren
nid)tfrommj fte rootlten eine $ircr)e macr)en , bie cjanj
rein rodre : fotd;e§ t;aben mir (aucr)) oon etlid)en 2Bte=
bertdufern ger)6rt, roarum jte (Sonberuncj macr)en aud;
oon benen £ird)en , ba fte £ef)re unb ©otteSbienft nicr)t
tfrafett fonnten, facjen fte: mtr fuf)rten ein bofe Seben,
fet)en cjei^ig 2c. 5 fte rooftten aber eine reine $itd;e ma*
d)en. 3fuf biefen ^aU ift ba§ ®efe£ iri codice cjcmacr)t,
burd; ^onorium unb £t)eoboftum, barin frel;et, bap
man bie SSiebertdufer tobten folt. £)enn Srennttncj unb
neue Sftinifiet ia anrid)ten attein oott roecjen ber 2(nbern
bofen ©ittett, ifr cjeroiptid) roiber ©ott ; unb bieroeit e§
feV)r drgertid), unb $u eroicjem Unfrieb Urfad) Qibt, fott
bk mettlietje £)bricjfeit folcr)e§ mit (Srnft roefjrnt unb
ftrafen. j^ im/bom5fim9ifp ,s
(Sttid;e bifoutiten : roetttidje £>brigfeit fotle cjanj
nid)t mtt geifttid)en 0acr)en ju tr)un r)aben. £)a§ ifl
oiel ju weittduftig gerebt. £)a£ ift roafjr, beibe 2(em;
ter, ba$ ^rebicjtamt unb roetciid) ^eahnent, ftnb un*
terfd)ieben5 gteid)roor)l fottett beibe ju ®otte§ 2ob t>te=
nen. ^utften fotten nicfjt attein ben Untertt)anen ir)re
©uter unb feibfid) Zeben fer)u#en, fonbetn ba§ fuf*
nef;mfie 3Cmt ifr ©otteS (*t)re forbern, ©otteSldfterung.
unb 2(bg6tterei roefjren. £)arum aud; bte ^onicje im
alftn&eftament, unb nid)t atteirr bie jubifct)en ^onicje,
fonbern aud> bte t)eibnifd)en beM)rten ^onicje, bk, fo
fatfdje ^)ro^t;eten unb 3(bg6tterei anridjteten, tobten lk-
f en. @otd)e ©rempet cjet)6ren in ber ^urjlen 2l"mt,
mie aud) i}aulu§ tetjret: SaS ©efe^ ijt cjut, ©otte§=
tdjierer §u ftrafen ac. S)ie roettttcr;e Sbricjfeit fotl ntd;t
atlein ben SKenfct)en biencn ^u teibtid;er 2Bot)lfar)rt , fon=
bern ^uoorberjr ju ©otte§ (£r)re. 2)enn fte ift ©otte§
SMenerin; ben fott fte erfennen, unb mit itjrem 2Cmt
preifen, $Pfatm2.: Et nunc reges .intelligite.
Sap aber bacjecjen ange^ogen merben biefe SBorte
oom Unlraut: taffet beibeS macr)fen, ba& ijt
nicr)t 5u roetttidjer bbricjfett cjerebt, fonbern £um'$re=
btgtamt, bap fte unterm <&&>ein it)re§ 2Tmtg feinen teib;
tid)en ©eroatt uben fottett. 2Cug biefem ift nun ftar,
bap roetttid) ^)bvicjfett fdjutbicj ift, ©ctte^tdjreruncj,
falfdjc 2er)re , ^eticreien unb bie 2Cnt)dncjer atn 2eib #u
jtrafen. SBo nun bie 9Biebertdufer 2Crtifet r)aben »i=
ber ba$ roetttid;e JRecjiment, fo ift bejto teid)ter guricr)=
ten. ©enn eS-ift uicr)t3roeifet, in fetbicjem ^atl fotten
bie ^atSftarrigen al§ aufrurprifcr) cjefrraft wtrben. 2So
aber jemanb atteitt 2l'rtifet tjdtte ot;n cjeijitid) Sad)cn,
ats oon ^mbertauf, ^rbfitnb, unb unnot^er' (5onbe=
rung, bierocit biefe 2(rttfet aud) roid;ticj ftnb, (benn e6
tfi nia)t roenicj baran cjetecjen , bie itinber au§ ber Q\)tU
fient)eit §u roerfen unb m einen uncjeroiffen ©tanb fe|en,
\a §ur SSerbammni^ bringen , item groei S56tf er unter
un§ fetbfl anricr)ten, ©etaufte unb Ungetaufte) bievoeit
man bocr) fte(;et unb greifet, ba$ qkoU fatfdje 2Trtifet
in ber SSiebertdufer ©ect ftnb: fcr)ttefen roir, ba$ in
biefem ^att bie §at§frarricjen aud) mogen cjetobtet roer=
ben. £)aruber, roo beibcrfei Srrtr)um oon mett(icr;ett
unb cjeifrtid;en <Sacr)en in ben SSiebertdufern cjefunben
merben ,: ttnb (fte) nid)t baoon abfter)cn , ift ber 9tid)ter
bepo ftctjerer , unb foli mit dtnfl firafen. SihU^Q^}
^S fott abcr aik^it bie ^ap get)alten roerben,
baf man erfittcr) bie 2eut untertidjten taffe uttb ^oermatjne,
oom Srrtr)um abguftetjen. Item , ber S^idjter fott aucr)
Unterfa)eib fyalten. (gtlicr)e ftnb cjar au§ ©infatt oer-
fut)rt, unb ftnb nicr)t tro^igj mit benen fotl man nid)t
eitenj aud) macj man fte tinber frrafen, at§ mit S5er*
meifung, ober im ©cfdngnip betjatten, oa$ fte nid)t
(£d)aben tt;un. @ttid;e ftnb 2Cnfdnger *) unb trof^icj j
ba fotl ber JRidjter aud) ein ^rnfr erjci^en 5 unb r)aben
fte Srrtt;um oom roeltlidjen 9frgtment, fo barf man ftd)
ju fold;en ntd)t§ auberS oerfeben, benn ba$ fte aud) mit
einem 9Kunfierfcr)en 9£ecjiment fdjroancjer cjet)en ) barum
ftrafe er fte al& 2(ufrur;rer. Item , fo voir ©otte^ <§r)re
t;od;ad;ten, fottcn roir aud; mit&rnfiroetjren, baf nid)t
®otte6tdfierung unb fcr)dblicr)e Srrttjum augcjebreitet
merben. Unb jum Unterrid;t unb ^eftdtiguncj be§ ©e=
roiffenS in un§, ifl biefeS roor;t ju merfen: roir fotten
atte^eit etticr)e ftare 2irtifet merfen, baratt bie ^ecte
cjroblicr) unb merflid; irret; babei foUen roir miffen, ba$
bk £al6frarricjen oom Settfet oerbtenbet ftnb, unb bap
gevoip ift, bap fte feinen cjutett ©eifi tjaben, ob fte gteid)
einen cjropen ©djein tjaben. iDenn man meip root)l,
bap bie falfd;en ^)ropt)eten (Ser)aafgfleiber , ba& ifi, et=
tid)e cjute @d)ein, I^abcn, aber an ben grud)ten fott
man fte fennen lernen. S^cun ift bie cjcroijfePe ^robe art
biefen^rud)ten, ndmttd) fo man tjatSfrarrigtid) fatfdje
2(rtifel miber ftar unb offcnttid) ©otte§ SSort ocrtt;ei=
bigetj bamit fann ber 9ctd;ter fcin ©eroiffen untermei=
fen unb fid; fidrfen. Senn atfo roeip er , ba$ bie ©ect
*) i. e. auclores, duces.
201
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
202
<m§ bem Setifrf ift , barum mdf er , totfs man ber @ect
nwfjren mup j (unb) ofojleid) etroa elenbe 9)etfonen barun=
ter^tncjef)ett, ber ftd) ju eroarmen , noa) tteip er, bap
matt bem @aamen wejwnwup. Unb tn ©umma, oer=
ftanbtge Examinatores rotffen ftd) Jjierin »ot>l gu f)al=
ten. £>aju tterftefyen fie aud), t>a$ unter biefem SSte*
bertauf otel greultdjer Srrtfyum jreden. £)enn eS ift
im ©runb ein 9ttanid)der=@ect unb neue 9#6nd)eret;
benn aufjerttd)e Ungefrerbe unb 33arbarei, nid)tS etgenS
tjaben , ntdjt 9? ecjiment fyaben , foldje iDina, ifl tf)re §et=
ligfeit. 2^cbei ift ^u wrftetyen, baf? fte roeit oon @t)ri=
fto fmb, uno ben red;ten SSerftanb t?on (5(;rij!o nid)t
i;aben. SBie aud) ein oerjtdnbiger ^rebiger anbere
(Btdnbe »on u)rem Beruf unterrtdjtet , a(§ mie ein
^au^oater lefjret, ba$ ^tnber gebdren ©ott mol)lge=
fdllt 2c, alfo folt er aud) bie meltltd) Dbricjfeit unter=
rtdjten, mie fte ^u ©otte§ (Efyre biencn , unb 6jfentltd)cr
©otteSfdfteruna, mel)ren fofi. 2Cnno 1536.
— j ! 1 1
ISo^l495. ;(J| ,j(f,
Io. Brentw.
Epist. Ub. VI. p. 899 sqq. — Contuli aulographoa in cod.
Monac. 1. p- 373- cuius tamen inscriplio periit.
I ohanni Brentio
■
S. D. Spero nos brevi una futuros esse. Non
enim dubito , quin ad gravissimas deliberationes,
qaae de Concilio brevi habendae erunt, vocaturi
stnt Principes te quoque. Nam de summa doctri-
nae constituendum erit, quid ad extremum defen-
suri simus. Etsi enim imperiti homines propter
Gallici belfi famam securi rident mentionem Syn-
ocli, tamen sciunt Principes% rnirifice incumbere
in hanc curam adversarios, ut quam primum
eoeat Synodus, quod quo consilio tantopere cu-
piant, variae sunt opiniones. Ego vim fati esse
iudico, quod urget orbem terrarum, ut plus mo-
tuum et ingentium malorum existat. Hacc causa,
ut verbisDemosthenis utar, tlavvu T.a TTQdy^ara.
Sed tamen quidquid erit, nostris opus est, ut se
ad tantos agones praeparent. Quod si convertie-
mus, utspero, magnam mihi levationem in his
miserrimis curis et occupationibus tuus congressus
alTeret. Spero etiam tuum consilium profuturum
reipubl. nec meam sententiam a tua sciungani.
Multa sunt autem, de quibus magnopcre tecum
coram commentari cupio, ut exstet doctrina plana,
et evoluta ex af.i(pifiolLuig , quae et conscientias
perturhant, et pariturae essent maiores discordias
ad posteros. De his rebus plura scriberem , si li-
teris tutum esset talia committere.
De 1 ubingensi negotio voluntatem tuam
laudo, tibique reipubl. nomine gratias ago, ac
valde te adhortor, ut omni contentione perficias,
ut Senatus Salinarum concedat patriae tuae, tan-
tillo tempore usuram tui. Hanc afio/Bvf de-
bent tuae patrlae, et, ut vere statuo , sunt iustis-
sima avTioojoa. Gratum opus Deo faciet , quis-
quis ad illam Scholam restituendam aliquid opis
attulerit. Dissipata est insulsis consiliis. Etiam
Ecclesiis opus est bono pastore, qui voluntates ho-
mmum conciliet. Opto igitur, ut consilia tua et
tuorum gubernet et adiuvet Christus.
-^JTIj WJJiu vJttUI|0Q<
Ego non solum laboribus et curis conficior,
sed etiam dlifiofiai vnb d^fiTjyoQOJV tivojv ooq)i-
OTo/Liavovvrcov. Sed haec mala tego, et forti
animo despicio. Nolim enim mea impatientia plus
excitare scandalorum. Video inultps tojv Otolo-
yojv sic affectos esse, quemadmodum de oratori-
bus Atheniensibus in proverbio dictum est: 099/5
av iir) cpdyi] ocpiv } /litj yevf]osTai dQaxojv. Sed
haec alias.
*nu 0 riCf ° n sillixra de Anabaptistis scripsimus, fla-
gitante Landgravio; postea intellexi, eum eadem
de re explorasse iudicia Ulmensis Ecclesiae, et
Argentinensis eodem tempore. Audio illorum
sententias nihil discrepasse admodum a nostra et
X««^m^/wwconsensuiudiciorum delectatum es-
se. Nos tunc subitp respondimus , non inspecta
tua sententia, quare dabU nobis veniam, si quid
offendit fortassis. Et alia nunc sunt tempora, alii
furores Anabaplislarurn, quam initio, cum tuum
consilium scriberetur. Nos quoque tunc mitiores
eramus. Bene vale et rescribe. Postridie Divi
Nicolai. . ,-
ltitt\ Mitto til/i^quaedam poemata, quae nescio an
frater miseTit. '■" '
?>ocl %%-\z gaC
No. 1496. 6. Decb.
Cordaias ad Melanilwncm.
■
± lix. apograpLo iu cod. Guclph. in fol. 110. 11. j0. p. 614.,
ulji siinul 3b eo , (jui epislolam descripsil, addilum est,
203
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
204
epislolam banc Melanthoni non. esse redditam. — De
conlroversia Cordati cum Crucigero et Meianfhone vi-
deantur epp. mense $ept. et Qcjt. 4536,,0(J[ fi mj5°
Doctissitno viro, Dom, Philippo Melan-
chtoni adsuas proprias manus.
" mUTjj.fiikiifi-ii 9Jf> ffi-' 9fTi
S. D. Quod superioribus diebus, doctiss. Phi-
lippe, neque vocatus ad te venerim, haec causa
fuit, quod obruebar novitate nuncii, ex quo cer-
tius quam ante intelligebam, te favere illi causae,
quam voeant sine qua non. Cum autem nunc
sciam, (putoenimme non falli) te etiam autho-
rem esse, quod haec solida causa ad articulum
iustificationis pervenerit, nunquam quoque ad te
privatim veniam, sed si mihi inerti cum magnitu-
dine scientiae tuae collatio habenda est de causa
illa tua et fide mea, illa erit habenda praesentibus
omnibus in doctrina, sanis theologis,/i fHtpcoram
illustrissimo Principe nostro. Si causas huius rei
requiris, audi eas, at non tantum cum tua solita
modestia, sed etiam christiana patientia, quae
portat imbecillium infirmitates. Sunt autem istae,
quod neque risus tuos in tractatione rerum fidei
1 i- r jlQ^m niiifj« bnlv.i fflSV o .
amphus terre possim , neque serium, quo utens
erga eos, quos amas parum. Porro, si apud te
ipsum cpgitas , me mandatura Christi praeterire
de conveniendo fratre, rcspondeo, abunde hoc
factum esse statim post illam praelectioncm, quaro
impugner Quin et binis scriptionibus-meis ad
D. Creucigerum^ qtfps scio etiam citiits quam vo-
lebam ad te pervenisse, et cum haec scribo, mi
amantiss. Philippe, quid aliud facio, (etiamsi
verba quiddam durius sonent,) quam quod se-
cundum praescriptum Christi solus cum solo lo-
quoT, raonens, ut idem loquaris nobiscum, quod
quot annis tot praelectionibus et tot editis libellis
fecisti, ne fiant dissidia in perniciem plurimarum
animarum. Quin bella pariet haec discordia et
seditiones etc. Vale et accreJe tibi ipsi et doctri-
nae, (quam) a Doctore Luthero didicisti, et per-
sififte in ea ; nara si feceris id, te ipsum servabis
et eos- -flpijte audieriip,t etc, , jE^^iomeck, d.
m. Decbr. 6. pro te, quantum potest, Christum
Ottil ,.ifidoufjp'xi t i» tuu
Lonradus Cordatus,
Magister et Licentiatus 1 heologiae.
Sd) fd)dme mid) unb erfenne tnid) felbjt, bap id)
mtt einem anbern au§ d;vfftttd)er ^cotf) miiffe eine
2Cctton annel)men, (cum nullus asinus alius recla-
maret,) tmb, wte eS ftcf) anldffet, wibcr meinen lie=
bm $mn ©eoattern unb rjocfycjetafjrten $)rdceptor Phi-
lipp. Melanch. (si aliud non possum) (otl mtberf:pre=
d)en. At, quid nou efficit is, qui facit omnia in
omniiMiSf?) j » iltnxmi j.?f men> unb bess r;etfjti $efu& 6 l)vifi.
.tibrjDG Btl J9i9l7'j/'i'jq •lajhsloo manniQ, mfiijngfl
?id 'j(> 1)9^4 91 ?!0J BJklfll OJ'IB229D9II '«..
No.1407. 'P f-in0»oc fere tem^
«*#+W#p-r$9 Jflll" - i» ^ -»—, -
xi / b-; I4ftcju Camerario. s •*»«
mBnp \? ivs-id 39 ^onb^ftoTvsxj fieqi 9Bi;p tih
%i>t.,,aid^i^^V-.^^fAmqi4*)Vj<l,iae Mel- «^ripsit
dy 30. Nov. h. a. Videtur Camerarius ahtequam episto-
lam d. '80. Nov. scriptain accepisset, ad Melanthonem
scripsisse, ideoque Melanthon alteram fere eiusdem argu-
menli epistolam Camerario suo misisse.
1 oachimo Camerar io,
i3» D. ccribis esse quosdam, qm dictitent se-4e-
gisse litteras a me ad amicos*) inissas, in quibus
de dogmatibus, quae nostri defendunt, sic disse-
ram, quasi de dubiis et incertis, petisque a me,
ut tibi significem, quae maxime sentiam esse
eiusmodi, ut relinqui, vel saltem mutari posse
putem sine caussae praeiudicio. Te quidem, mi
Ioachime, cuius et prudentiam et amorem erga
me singularem plurimis, iisque clariss. signis per-
spexi, quod solicitum habent tales sermones, non
miror. Illis plane succenseo, qui vel meas litte-
ras simpliciter et. confidenter ad ipsos scriptas,
vel ea etiam, quae ego ne jcogitavi quidem, tan-
quam a mescripta pxoferunt. Teque posthac ve-
lim minus moveri talibus rumusculis. Ego enim
nostram doctrinam ita certam et firraam et vali-
dam esse iudi,co , ut nulla ratione , nulla sapien-
tia, nullo denique pacto convelli possit unquam.
Vis si forte afferatur , affligere ea nos poterit, ve*
ritatem, quam nosLra doctrina profitetur, non
opprimet. Quod si in hac aliquorum peccata forte
commemorantur, ea causs:»m non laedere neque
aliis ojpesse debent. Ut autem verum fatear,
inQax&n f)>7 tiv cog inodx&y, °v %&$ fyw %<*-
y.tiac. Sed-omniumT quae .et nunc xtonnulla apnd
nos in reprehensionem merito incurrere videntur,
et posthac fortasse gerentur minus recte, horum
igitur omnium et autores putandi sunt, et culpam
sustinebunt ilii ipsi, qui primum sanctam Eccle-
siam turpissime contaminarunt, deinde iis, qui
repurgare volebant, acerrime fuerunt adversati.
U
*) ad Cainpegium et alios Ponlificios. C. W. Sed \h de lis,
quae anno 1530. scripsit, nunc sermo est.
£05
EPISTOLAIIUM LIB. VII. 1536.
206
Nam et ea fuerunt vitia Ecclesiaslkorum et ii
morbi, in quihus si medicina peccaret, non esset
miraiKtoiin, et tanta contumad^ atttpSfe .refragatio
owniflm consecuta cst, ut moderationein. et cle-
mentiam omnem celeriter perverteret. Ita accidit,
ut necessarTcT multa lemere fierent. Sed de his
plura alias : omnia quidem rb Ezfid.v ZQivei. No-
bis autem %b nqayua considerandum, et quidem
avxb xad* «^^v^W^f^1 et- alia; sed vix haec
licuit, quae ipsa avroaxscJicog et brevius, quam
oportue'rl(l,a'pBrScripsimBsi?'2.yale y.al t vf vX&l
inorfliustaM, be rlse«i<pD:)E 'rhfciqh: ' PhilippuS.
-itgi6 n lis nodJrretaM supoobi t9«i.eqno2
^svihiifi out oiiEiaintD m&lolairjs hnt>m
fos *\ «"\a m» v3 om°ss\:n*o\
No.1498.. „ ... 4 3. DecU)
o» Da*4n9)iJ3ib inp smfib8orjp 9^29 eidms— • -Jeh***.
•rrdrrjjV iri ^afieeifjPJ^ MyCOTlioi 9iTr a *&&&
-928ib oh ^JunbncnNb iitacb: sfcrjp jZudiJnnrgo
.. Edita a Snegassio ep. 5.
rs • j- r. rr> • j • i r • n
Viro optirno JJ. J^riaerico J/yconio lJa-
stori Jbcclesiae Lrott/ianae, suo amico. M
fm rmbL'uy> sJ ,| :iLrjJt)f.iq 9fi22Ufi3 saiz moJuq
S. D. Ludi magister a vobis conductus, prae-
stabit promissum , seque ad iter iam parat. Sed
N.*) qui fuit Doct. Lutheri minister, maluit esse
concionator, quam Grammaticam docere, ac se-
dere inter pueros. Plus otii putant esse in fun-
ctione summa et omnium difficillima, in guber-
natione Ecclesiae, quam in Schola puerili. Quae-
rendus igrtur alius Ilypodidascalus erit. Misi Se~
basiianum quendarn ad Isennacenses. Is^issr)
Isennacenses eius opera uti nolent, pollicitus e$t
vobis operarn suam. Magnopqre idoneum iudico
ad docendum. Est enim>bene literatus, et genus
dieendi ifcabet dignum JaudeioOjtlbijiptelhsDOdrii
quid de co decretom sit ab Isennacensibus , mihi
significa. Bene vale. Luciael536. i
1 Philippus Melanlhon.
~xs% fous 9»\ jo
, buqfi r.lbmaan mrnr t',t nurp ,, K rmjim..
f.*min3biv s-mxrjrjni oJnoni rrrouoisripdorq-ji ni ap/i
No. 1499. oJrm auairrr lufnVjiq^ sa&iiJ" 16. Ekcfy. v.
mfiqhiD io fJnn<s rbafiJuq; 2'jmtlr6 J9 mornmolTTjT^i
[ mCordatus acl Lulherum.
Ad Doctorem M a rtinum Lutherum*).
(jrratiam a Deo per Christum. Cum iniquum esse
censeam omne id quod absque te (ut silearn contra
te) in rebus fidei nectatur \ itebergae, volo scias,
me cras lllam actionem a te translaturum **) ad
Rectorem , id est privatam hactenus actionem me
facturum publicam. Quod si etiam Magnificus
Dom. Rector et ipsi theologi qui usque adhuc
stant in sana doctrina , quam a te omnes didicfr-
mus, noluerilnt cito dicere sententiam de scripta
actione mea, neque offeridiculo D. Creuciger et
omnium complicum suorum occurrere et fmem
imponere debitum , trarisferam iudicium ad Prin-
cipem , cansas tantae meae contradictionis coram
collegio dicam Theologorum. Vale et gaude quod
magna dona tua magnifice rnrsus excitentur ad
pugnam Dei. Ex Nimeck 16. Decemb.
>n *<@6nr. Cordalus.
fjJiloft>cnJ..mrr^.friif4fri^ nonJri .«r.9 r! . uakmEn
riemitte mitn 11. P. actionem, nam rn omm-
, ,. . . .'0 mrjijfr h^H ,r>i
bus modrs cogor eam liabere, ut cvnsLrcucigerum
° . injyrtmru mi/ijijus JiuP
fender
9J brrqfi 12
onol .rmrifiq eBmu 2or/p t?A
r.x apographo m cod. Lnielphb. in ioi. no. II. 10.
;ftc2p.o&l3*.Jmnf)ui srrii .JndJoIo/ 9ii;2
*) Foptasse Inliahkies^ liisefimaitii, -*id, Lulhcri episl. d. d.
27. Febr. 1532.
.113*
oHf-i^K-Tq rtaririri miltfthff^m 9IT1 P<!fi3JS0-3
avdiatmudn ,o>Laoqeoi t3iii?il obaoirro/rs
No. l500'^nohoel3RT:q rrndli teoq mrtcJa offfl.ffftrfc.
iTrr^^^-srjdrnoiJqboa ciuid Jo nruQ ^igir^fru
-o/ mnii[) ^€ovdm^moadi(imamp^^^
rm .6diiD2 oor.d mrjD J9 .oaainovisq 9J bs rti
-^« i^Epistola, quam atf^p^r^»^^^ &di,
„pasteaqiiam ipsc nltro nie hi conciave siinm vo-
„casset, et jnter alia et valde mnlta rvejrba ;>quibus<
,?hortabatur,me cessare ab actie(n^-,i e^am haec
„(IiceDat:
I rnrr
j J9
„oporteret." (Praefatio Conr^k-^ord&^^p^fus'.)'"
t ft I ' » f I * I 3 '' 'uifiOp
(Iuslo lonae Academiae Viltb. Rectori.)
MagnificeD.Ttectoretc. Si placidissi.ne 17.DecLr.
mecumsitis l^tffcf^f^rt^cfeftrfiSpoiVde-
rim, quae praesens causa requircbat, tum isti
duo aculei manserunt torqucntes me in corde
meo, me actorem per id lieii reum , quod Phi-
V| (b£
*) Lulberus fuil Decanus 0,^^ ffofy ymttt^Ittm iTOtTTJS
-Mdscriplum esl, b^, ^Ul^uL^^o^dil^n^i.cn
207
EPISTOLARUM LIB. VII. 1586.
208
lippum omnibus.modis magnum ante dicor accu-
sasse quam secundum praescriptum Christi con-
venisse, et qnod V. M. (Vestra Magnificentia)
oinninofraihi eo tendere yisa est, ut ab occasione
(accusatione?) recederem. Porro cum domi pa-
rarem ad M. V. et D. Philippum scribefft,^! utri-
que quantum omnibus viribus meis possibile esset,
honestissime satisfacerem , toties scripsi et re-
scripsi, emendavi et rursus delevi scripta, ut cor-
pore jaegrntaxem £t languerem in anafiQo, ef ftis^
isti conatui meo nnem imposuissem, mmi absque
dubio magnum malum accersivissem. Ergo au-
diat M. V. pauca, qiiae pro causa Chrlsti et inno-
centia.mea sumptum (summatim?) respondeo. 'r
Primo me usque ad hunc diem neminem , ne
ipsum quidem D. Creucigerum accusasse; neque
enim per viam accusationis haec causa ad Docto-
rem nostrum pcrvenerit, et maioribus nuncia *)
suggero non aliquem ex maioribus accusare. .
Secundo D. Philippum omnibus modis ma-
gnum me eatenus suo et omni honore reveritu-
rum, quatenns eonstiterit sanus in doctrina Chri-
sti sana, quam nos omnes a Luthero doctore di-
dicimus. ; bonpiFft iwbrup mui^fiioffo (' 9n tmsr.
Tertio, quod ab illa actione, quam semel ad-
versus Doct. Creitcigerum coepi, propter gloriam
Domini nostri IeSu Christi nolui deserere, nisi
ante M. Vestrae et Doctoribus theologiae Christi
sanis audita causa et iusta sententia pro vel contra
me et illas causas quas articulo iustificationis pu-
blice affixerunt.
Quarto si pecco ita agendo contra D. Creuci-
gerum et assensores suos aut contr"a alicjuem alium
peccavi inter agendum iudices suo tempore a vo-
bis, quibus hoc commissum erat, ut digna poena
in me animadvertetur. > «jMtfri ^
Ouinto, sin autem negoti^W^Christi et
salutis, maxime illorum , qui mecum auditores
fuerunt illins publicae praelectionis, quam ego
impugno , adeste , et veritatem Christi defendite
publica senteritia non personas spectantcs sed cau-
■UJ^ 019/ O^Ski aJfi9TfiJIV iiOIip
r. . 4*%lX>k &n&±. ><ib qjh . ...
Sexto, ut verbis M. V. ufar, ne post scintil-
lam solus ego ignem accendam, libenter (quod et
videbamini a me postulare) a"b actione ad tempus
abstinebo. Promitto quoque nunc, rrie apud ne-
sam.
*) omnia? locus haud dubte corruptus est.
r
minem acturum, quam (apud) eum V. M. ad
cuius publicatum Magistratum haec haclenus pri-
vata actio tandcm pervenit, ita tamen, nt toties
private spnventuin D, Crucig. ante ^erufnj^ecun^^
dum.praescriptum Christi conveniam an revocare
veiit praelectionem suam aut porro defendere.,,,
Septimo, si quis est, qui putet me natura
durum haec dure agere , etscribere, huic respon-
deo, verum es.se, sed spiritum Christi naturam
me^m mutasse, non absluliss^^aleat Mf.S^
8 o.1 3 b! ornilr, Pon' fgiFtfSrifen
I rtffi boup o'i !no{trtTTr?n«
9tu& cmq8 JumifdJTjfc o-~
No. 150fi6 x0 ZIJii33J oJlurn ?Aom audiiorr , \b
**-—~~>-iii({hoz fiam jrtKjx3L .gaaoq mii r«**~~ '<~-
ofjobiq^na 9' 7V7c. Oehtrilero.Uluz ^in i*1s
:h 9GfihJDoI> 97909^ Oiip <jiW !)Jt'jjao 1o t9f.i/fin^l
f Ex apogr. Dresd. in cod. Zellneri p. 9 — 18. Cod. Mo-
nac.90. no. VII. p. 98. et cod. Mehn. 111. p. 105. In
fine apogr. Dresd. logitur: nPh. Met. praescribebal
BSjd f^£orgio Aemiliv.''\J\iY^ excnsatio, Georgio scfipta^g^
patrem, quod nomen Oehmler in Aemilium mutayerat.
"Urjsq oijcamu^fa jijk 2gjui qmfa
Humanissimo atque optimo viro , Nicolao
Ohmler civi MansfeJdensi^ patri suo^™
carissimo»
. Jtledditae sunt mim literae tuae, pater aman-
tissime, in quibus me pro tua auctoritate graviter
obiurgas propterea quod aliquamdiu gentilitio no-
mine ') mutato, Aemilium'} me privatim et pu-
blice nominaverim. Scribis enim et a gravibus
viris hanc mutationera noininis serio taxari, et
dicaces quosdam nactos esse materiam ludendi et
deridendi mei. Elsi autem facile contemrio eos,
qui scurriliter et animi morbo in me debacchantur;
tamen quia et te moveri video aliorum gravium
virorum sermonibus, et ego me ad iudicia talium
componere magnopere studeo, duxi me tibi pur-
gandum esse, ne levitate aliqua animi aut tu, aut
alii existiment me novum mihi nomen accersi^
visse. Ac primum si qua est ea in re culpa, ndn
est mea. Nam Aemilii appellationem Philippus
mihi indidit, quod esset affinis vocabulo Ohmler.
tp muiq5§m
i ii6r§
1) cod. Monac. oognomine.
2) Commendatur Georgius Aernilius a Luthero lebanni-iMn-
cipi Anhaltino d. 20. Maii 1539. et a Melnnthone d. 22. Maii
1539. Vid. etiam infra ep. Mel. ad Aemiljnm d. SQ.^iul.
1543.
■ - -
209
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
210
Et cum inter latine loquendum esset utendurn la-
tina forma vocis Ohmler, maluit Philippus uti
Aemilii nomine, qnod erat mollius, qnam Ohm-
leri. Cum tarita sit affinitas Aavum'vocum, ipse
quidem non putavit se mihi novum nomen attri-
huere, sed mollirc usitatum. Postea cum me sic
vocarent etiam reliqui, consuetudo (quae est do-
mina sermonis) comprohavit hoc nomen. Ita non
meo consilio, sed casu potius haesit in me haec3)
appellatio. Non enira poteram vel sodalibus vcl
consuetudinirepugnare. Proinde peto ab ns, quo-
rum iudicia sunt graviora, ne de meis morihus
censuram agant ex alieno facto, nec me levitatis
insimulcnt eo quod alii latinam inflexionem co-
gnomini meo attribuerint. Spero autem de stu-
diis et morihus meis multo rectius ex aliis rehu§
iudicium fieri posse. Extant mea scripta , quae
etsi rudia sunt , tamen liherant me suspicione
ignaviae, et ostendunt, quo genere doctrinae de-
lecter. Tractavi honestissima argumenta partim
ex sacris literis , partim ex philosophia de mori-
bus, partiin ex doctrina.de rehus coelestibus
sumpta. Nulla ohscoenitas aut significatio petu-
lantiae 4) est in meis versibus ; quare prudens aesti-
mator inde facile coniecturam de moribus meis fa-
ciet. Utor etiam hic amicitia et familiaritate opti-
morum, ad quos aditus niihi non pateret, nisi
mediocriter ingenium et mores meos proharent.
Ad haee haheo studia adolescentum honestissimo-
rum, quorura mihi henevolentia conciliavit haec
quantulacunque ingenii vena. Spero etiam tibi,
et Iohanni lieinek viro optimo ac prudentissimo
avunculo meo , qui acutissime de ingeniis iudicare
potest, raores meos probari. Neque vero reliquae
turbae iudicia multura moror, si sciara me honis
et prudentihus non displicere. Deinde non sum
Stoicus, sed in communibus moribus officia qua-
dam mediocritate metior. Non puto capitale de-
lictum esse, accersere nomen vetus sine fraude,
praesertim cum hoc sit usitatissimum in scholis.
Apud nos Cancellarium principis vocant Ponla-
num, cum sit aliud gentilitium nomen ; ipse adeo
non abhorret ah hac appellatione, ut etiara hono-
rificam liberis esse ducat, vel propter unius Pon-
tani Neapolitani, cuius ingenium et doctrinam
valde praedicari audit, gloriam. Ne Caelio qui-
■ ■
S) haee abest a cod. Zeltn.
4) Cotl. Zeltn. pelulanlia pro tignificatio peluJantiae.
Melanth. Oper. Vol. III.
•
dem et loha,nni Agricolae puto haec nomina gen-
tilitia esse; Sed exempla huius aetatis infinita
simt. Micyllus vir optimus nomen ex Luciani
dialogo eo sumsit, quod fortunae suae parvuli no-
men convenire iudicaret. Nec audivi quemquam
qui reprehenderet; rriiiltis etiam eleganter fecisse
videtur, quod hac appellatione significare voluit,
se suae fortunae tenuitatem boni consulere. Ru-
dolphus Agricola Cancellario Bavarico Plenin-
gcro in puhlicis scriptis tribuit noraen Plinii.
Wlarsilius Ficinus vocavit lurisconsultum quen-
dam Uranium , quod nomen ille etiam ad poste-
ros propagavit. Cum exempla sint ubique ohvia,
non utar longa commemoratione. Veteres histo-
rias videte et quidem sacras. Divus Paulus Ro-
manum nomen raaluit, qnam Sauli appellatio-
nem Itidaicam. Nec quisquam propterea Paulum
levitatis arguit. Christus ipse^ $ imoni mutat no-
men , et vocat Cepham seu Petrilm. Vetustiores
etiam sunt mutationes nominum divinitus factae
Abrahae, Sarae, et pleraeque aliae. Cum igi-
tur res sit usitatissima , et ego quidem nullam
fraudem cuiquam hac mutatione nominis struxe-
rim, nes) choragium quidem aliquod gloriae au-
cupatus sim ; non intelligo , cur censoria acerbi-
tate propter hoc factum notandus sim. Etiamsi
quid haberetres vitii, tamen erat humani animi,
id vel aetati meae vel consuetudini condonare.
Postremo cur ego plectendus videor, cum non sit
a me orta mutatio? Sed obiiciunt, pudere eos
generis et maiorum suorum, qui cognomen asper-
nantur. Hoc crimen nequaquam dissimulandum
est. Nullum enim genus amhitionis perversius
est, quam parentes fastidire, Hanc a me irapie-
tatem longissime abesse volo. Ac aha sunt.illu-
striora signa huius vitii, quam nominis mutatio,
videlicet arrogantia, vanitas ingenii, impudentia,
contumacia. Dii melioraquara ut hae pestes te-
neant animum rneum, quibus si ohnoxius essem,
honi viri in hac luce academiae non solum non
complecterentur me, sed tanquam portentum ali-
quod vitarent. Ego vero cum ceteras virtutes
hono viro dignas quanta diligentia accersere mihi
et tueri studeo, tum vero praecipue6) semper co-
lendam esse modestiam et pietatem erga parentes
duxi. Ouare et nomine paterno appellari me gau-
5) Cod. Monac. nec.
6) voc? praecipue desioit apogr. in cod. Monac.
14
211
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
212
deo, et eodem utor ipse interdum in germanicis
literis et in syngrapliis. Si quem pudet generis,
is moleste fert se gentiiitio nomine salutari. Ci-
c etio Titum Pomponium vocat Atticutti, quo no-
mine in familiarihus sermonibus atque epistolis
utebantur. Nec tamen vir gravissimus aspernatur
maiores suos, aut Itomanam civitatem, sed in
foro usurpabat familiae nomen , in literis, in dia-
logis delectabatur Attici appellatione. Quid haec
exempla habent turpitudinis , ant quae morositas
est, bonis viris obiicere mutationem nominis sirie
fraude factam probri loco? Augusfus deridet An~
tonium obiicientem sibi mutationem nominis,
quod infans habuerat. Fuit aliud nomen Theo-
phrasto , sed ea maluit uti appellatione, quam
indiderat praeceptor. Delectabatur enim vel bene-
volentia magistri, vel amicissimo iudicio atque
omine de ipsius ingeriio. Philippum regis Polo-
nici Sigismundi praeceptorem vocavit Laetus
Callimachum propter felicitatem in elegia scri-
benda. Quanquam videbatur arrogantius, tamen
ille amans praeceptoris nomen, postea Callima-
chum se in publicis scriptis nominavit. Cum in
Italia esset Reuchlinus, et sonus riominis peregri-
nus oflenderet eruditorum aures, Hermolaus
JBarbarus iussit ei nomen ferre Capnionis. Tanti
viri autoritatem libenter est secutus Capnio. Nec
tamen maiores suos aspernatus est, sed eos etiam
in scriptis cuin illustri pietatis significatione cele-
brat. Non opinor tales viros omnes sceleris
damnari propter novatas appellationes. Quare
exempla eorum mihi quoque patrocinari velim.
Illud minus movet me, quod aliqui disputant,
mutatione nominis contumelia affici maiores. As-
sentior, si quis fiiinosurn noinen usurparet, ut si
Valla se vocaret Zoilum. Scd usitatum est in
nominibus, amare boni ominis appellationes, has
nemo iudicat familiis contuineliosas esse. Nec
Scipio Afiicanus nec Augustus senseruiit maiori-
bvis suis probrosas esse has novas appellationes.
Arrogantiae autem suspicionem facile purgatUrum
me vobis spero. Nam multi Aemilii dissimiles
fuerunt, et snnt in Italia hodie quoque hoc rio-
mine literati. Ridiculum fuerit suspicari, me eo
sumpsisse Aemilii nomen, quia me Pauli Aemilii
similem perhiberi velim. Qua in re? Ille enim
bellutor fuit, ego aliud artificium sequor. Nam
ut ille ait: Musas nos colimus minus severiores,
cum bello nihil est negotii. Si me Cailimachum
vocarem, ut ille, cuius supra fcci mentionem,
homines morosi citius arrogantiam interpretari
possent. Sed quorsum opus est in re Ievissima
tam longa apologia? Aequum est de meo ingenio,
de mea vpluntate, de studiis, de moribus conie-
cturam facere ex aliis sigms magis perspicuis, vi-
delicet' ex testimoniis doctorum et bonorum viro-
rum, quibus ingenium meum longa iam consue-
tudine perspectum est. Dum si oratio est animi
character, etiam mea scripta significationem ha-
bent modestiae et eandoris^^iescripsi tamen loti^-
gms^, partim ut tibi morem gererem , partim ut
isthic mihi rursus idiquos placaliores reddcrem.
Dicam enini vere, quod sentio, valde perculit
animum meum illa de me fabula.
rr"*' Cum enim sperarem me quadam et diligen-
tia et dexteritate benevolentiam amicorum istiwc
confirmaturum esse , vehementer doleo , me bac
spe frustratum esse. Et quanquam illorum moro-
sitas non prorsus me ab his studiis deterret: ta-
men haec mihi snaviora essent, si mihi non pa-
rerent odium. Interdum etiam metuo, ne te quo-
que aliorum iudicia a me alienent. Quanto ho-
nestius facerent illi Aristarchi, quicunqne sunt,
si suum iudicium de studiis meis mihi ipsi aman-
ter significarent , aut certe tibi, et monerent, quis
cursus mihi tenendus esset. Dum si quid de,!in-
genio meo spei est, te hortarentur ut ineptias
meas aetati meae condonares meque in viam revo-
cares, et studia mea liberalitate tua iuvares. Nam
polliceor tibi , me in omni vita, in tua potCstate
futurum esse, nec mihi quidquam magis in votis
esse, quam ut hoc assequar, ut mea studia et mei
mores tibi et celeris propinquis, ac praecipue viro
pmdentissimo D. lohanni lieinek, quam optime
probentur.
Haec respondi iis, qui quodam gravitatis
praetextu reprehendunt meum nomen. Nam eo-
rum iTofavin;} non novi. Aliis autem qui scurri-
liter et animi morbo me derident, respondere ni-
hil opus est; significant enim vel petulantiam in-
genii sui vel malevolentiam talibus scommatis
veneno tinctis. Nunquam enim defuerunt bonis
et studiosis obtrectatorcs. Ac ne summis quidem
ingeniis, ut Homero et Vergilio, pepercerunt in-
vidi, quanto minus nobis inferioribus. Quare
hanc communem fortunam aequo animo mihi
quoque ferendam esse putabo. Bene vale. An-
110 36. b3 buqe te ,TEf»
(Georg. Aemilius.)
Nic. Kindt.
213
No. 1502.
. 71 i l
t
-
Ex apographo in codice B;ivari Vol. II. P. 504. prinmm a
Schtegejio In vita Langeri p. 216. edita, nnnc denuo ex
eodem desciipla, rollalis apographis in cod. Melin. IV.
p. 50. et cod. Basil. 39. p. 32.
Phil. McL Doctori Nicolao Kindt.
11138 l
Eximie D. Doctor. Non est vobis ignotus hic aclo-
lescens, ut ex ipsius oratione intellexi. Liberali-
ter enim ') praedicat vestraerga se merita, neque
quemquam habet patronum, de quo sibi plus pol-
liceatur1), quam de vohis. Itaque etsi non du-
bitabam, quin suam causam libenter suscepturi
essetis, tamen ut intelligeretis ex nostris lit.eris,
ipsum agnoscere vestra beneficia , me rogavit, ul
ad vos scriberem. Senatus Hilperhausensis hac-
t.enus dedit Hcnrico quoddam stipendium ad stu-
diorum sumtus. Id prorogari orat. Multum ea
in re ipsum adiuvare auctoritas vestra potest. Et
versatur Henricus bona cum spe in literarum stu-
diis, ut existimem, bene collocari hoc beneficium
in ipsum. Quare rogo vos, ne ei desitis. -J- Ego
vicissim, si qua in re potero," 3) summa voluntate
vobis inserviam. f Valele. 1536." *)
■ '
— i — _ , _
■./•
No. 1503. -\fi\i hoc anno.
lJnil. (jrluenspiess.
Ex Manlii farrag. p. 179. coll. apogr. in cod. Goth. 191.
p 32 b., cod.'Goih. 401. p. 102 b. et cod. Bav, U, p. 802.
llabentur etiam apogr. in cod. Vindob. 53. ( cf. Denis
p. 1962.), cod. Mehn. 111. p. 57 b. et in cod. Monac. 66.
p. 67.
Philippo Gluenspies*) Ph i l ipp us M e-
lanthon
S. D. Utinam aliquam possem afferre levationem
moerori vestro. Nam existimo te cum morte
honestissimae matronae socrus tuae f valde do-
31
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
£14
[iirri
1) enim addunt cod. Mehn. el cod Bas.
2) Cod. Bav. et cod. Bas. pollicetur; rectins cod. Mehn. polli-
ceutur.
3) Haec in cod. Bav. et apud Schlegel. transmissa sunf.
4) Ilaec in cod. Mehn. adduntur.
*> Manl. Gluespies.
lere"1), tum vero non minus esse perturbatum
luctu fsoceri tui" 2), viri optimi. Sed notae
sunt vobis consolationes propositae Christianis.
Et quanquam lugere pium est: tamen et illud
praecipit Deus, ut dolorem moderemur 3). Ita-
que te quidem, mi Philippe, oro4), ut animum
erigas, et dolori resistas. Quod exs) eo etiam
magis facere debebis, ut soceri6) dolorem, qui-
bus poteris officiis7), leves. Cbristus adsit vobis,
et vos verbo et spiritu suo consoletur; quocj $>ro-
fecto faeiet, si anitnos vestros ad ipsiuV) verbum
referetis. Bene valete.")
ijui: idii rasjH
-vm\'V. nu\ 1 — ~ — i
lirj
No. 1504. niut hoc anno.
)i)j;;i oi p -— ^-^-
Aiilori Sandevo.
E* libro: ^ir*cn \ ©rbnunn V& 8taW £onnofcr, burcb 5).
Uroonum SRefltum gefaffct , £3nnb ctnen gr&orn «Roth
fccr ©tott £anno.ucr, tfnno 1536. yubltctrt, (Srflticl) $u
Wmvmtg, fcrrfrft! itjb roitcriimb in £>rucc »crferttcjet ,u Sents
qo, b«) Gonrab ©rotcn. 1588.
Epistola Philippi Melanchthonis, anno
1536. scripta
Integerriwo viro I). Auiqri Sandero, Syn-
dico Urbis Hannoverac, suo amico,
8. D. Tuum munus, mi Autor, fuit mihi per-
gratum, hoc nomine praecipue, quod memoriam
nostri tam amanter conservas, quod quidem eo
facere te iudico, quia et studiis nostris faves, et
^entis, te nobis propter Christum devinctum esse.
Vicissim igitur te propter pietatem tuam et amo-
rem erga literas et cimo et veneror. Tibi hunc
animmn et ipsi reipublicae gratulor, quod cona-
ris et literas iuvare et ornare Evangelium. In
utramque rem incumbe toto animo totaque mente.
T° ! I "
I
1) Addun, cod. Gott, 191., cod. Bav., cod. Mehn. et cod.
Monac.i!<.f '
2) Addunt cod. Bav. et cod. Mehn.
3) moderemini, cod. Gotb. 401. et cod. Bav.
4) valdc oroy cod. Bav.
5) ex ahest a cod. Bar.
6) Sic recte cod. Goth. 191., cod. Bav., cod. Melm. et cod.
Monac. pro mendo sorori quod ap. Manl. est. (Cod. Golh'.
401. socri.)
7) Cod. Golh. 191., cod. Bav. , cod. Mehn. et cod. Monac.
ojficiis pro modis, quod ap. Manl. est.
8) Manl. istius.
9) Cod. Goth. 191. addit: 1536.
14 *
215
EPISTQJI/ARUM ILTOft /VHOTE5S6.
216
Sic enimpraeclare rnerebcris de repnblica. Illud
ej&i seio i^8^ji*ri9ftsft I Migilafet^jear^ taraen duxi ad-
scEi-bendum, esse, ut inteLligeres meuhi animum
c um| >tvoLfi$f\gr;)MM» R ^imma «i qa ve^tisri nr rejpk
vestra^ . sm pftnetRfn 5 <in uriiera vest rara Anaba pti-
stae. Tpta factio Anabaptistica plena est sccle-
rumjieJtcfMDori^.^St^a^nen initio mira quadam hy-
poerisir.conjiiiiend^d^jviulg©^ Hoc rnagis vobis,
qui praeesiis, ad vi^ilandum est. Proderit et di-
lig&ffcgrjfn t *«ntififjife^tf § ftdmonerij o_ropui}ufn de
c&a^^jerxoiftb^T^Qiw^ cor-
porali ^^^fliygami^jdtocommunione bonorum.
Facile intelligunt etiara indocti liaec esse fanatica.
Sed.de his pkira locutus sum cum Georgio (Sca-
rabeo).r,T'J&e)n,e valftrftt nie ama. Cura-bo tibi ali-
quod xeniolum pro tiio munere. Georgius (Sca-
rajbeus) diligenter curayit negotium (ommissum de
exqudencHsL: librfsfir MBn quoque visum est j>ro-
pter ling^^JeiejJcii^i Magdeburgi commodius
posse^irJIitn swpjfl jarjitolquool J«9
-ni olmipb ji^olioa f/iulq zfoi&ktitfsQ Philippus.
-iijp ni e8ibnfJonnG eodiioqrnoj ni enio mfihienb
sohitos ^rammatieos;oetiiwmsif')in ea ra^tdiiatios"
^faTnra^fceffifir^yraaliilrgl boberit 1)j.ion©$ dms irebus
fftaaesagGi-fe jier? occasibnemJari ni«saep^ssinamsiacift-
hai. i ii^Mny Hjabqsaiife ^^'isltbraalcfeiteij^r^V^^iiod
itaqo aitpaHoad mmscrajSisti^ioewJqntsia^ fffii&lhii-
mum pirofectus|itt8gyoV/adie.inAnnoi:ld36^)£>25)2
-lurrt bb ra6i6t39^ mrjTOT J9 muToiToqmi obio nom
abti aoiioiiiDyhi ■_!>
— ~
(TTTrhTnTtfrF — _Toiiii9£iIib — gfejtrrrr-
^ot nruroigv omoir.q3orf.ui.iT
-
— — ■
INo. 1505. ^ mmcnfimojl Jo boc auno.
Yioo Jiudsrl muihu . .■ rioim
hiTtl. JrlOlSCttlO.
Manl. farrag. p. •£*# b^fWSfk in cod. Mebn. III. p.66.
et in cod. MonaciiSOi JllCTVril, i£U401.
3Q_8riqo Doii mubfifioibo .! j _ 9mi'__ilul
31 Erhardo Holsatio
S. D. Dahis mihi veniam , mi Erharde, quod
brevius nunc ad te scribo, quain l) conveniebat
ex tanto intervallo renovanti 2) veterern scribendi
Consucmdinem.|,l,!Nam occupationes meae non
sunt tibi ignotae, quae subinde crescunt hoc tem-
pore propter publica negotia, quae quo in statu
sint, existimare facile potes. Plane mihi videtur
(niraCig esse huius fahulae, quam agimus: Chri-
stus efficiat, ut -laeta sit catastrophe.
De pueromrn studiis nihil possnm tibi prae-
scribere, neque arbitror tibi meo consilio admo-
dum opus esse. Neque enim ignoras, quae sit
optima 3) ratio instituendae pueritiae. In hoc
unum incumbes summo studio, ut efficias eos ab-
i '
1) 7««..i_ Manl. quuto?""
S§ renovanti} Mani. revacariiUy
3) oplimd\ cod. Monac. prima.
_iidoT _imiz»_ur _rj
-mqob cf,JuomoToni .fiijrni ,.m9ifJorq bf> i29boTcI
^^o^___y9robiv mrjnoi^ifoT eonoiiooTTOo fa^rVoii%-)
irjf; t oilienoo. agxnrmrl noix^obom.oup nrfiii9 9TfiT0b
?Jnia fiJniiJan^^^Pi^fM^fP-bo?, ,zuch
Chran. libior. Meltmllj. aJ. Jnijnc anq«[*i()iflr67'^B«5iat}«-
nein geinianicam -iii eundein librum , postea Kerinanice
editum, vide infra a.mo 1539. - llaec latina " fe*itur
3fiilfi feliaga in Oeclamatt. MelanijjVjB. Ifc XfL/1®&d<p\<iptU*fl&
i'Toq mr?9eriTurjTbJfii ocup siur8 fiJfJanf.Ti fiiToqmi
imtm£ mmrPi ac Domino, n}Pmmf%
Comili Palatino Rheni, acDuci Bavariac,
cntitf*D mHchi Clementiss. Phil. Mei:cto3 m-
_ JictniTi: eotifgiani 80.0010 Jo fm9rroiif.-gGqoT0
S^ ft. mMm*Phs(^iwipnem< &hm$mc{fci&q\ Qmiqr
xas exiuiias et heroicas virtutes laudatissimi avi
tui, Principis-Palatini Philippi, praedicare, tum
vero narrare, quanta in eo aviditas, quantum
studium non solum domesticae antiquitatis inqui-
rendae, sed etiarn Graecae et latinae historiae co-
gnoscendae fuerit, de qua saepe disscrentes au-
diebat viros eximia doctrina et prudentia prae-
ditos, lohannem Dalburgium Episcopum Yan-
gionum, et liudolphum Agricolam-, ac paucos
quosdam alios. Gumque non solum magnitudine
et veritatc rerurn Persicarum et Graccarum de-
lectaretur, sed eliam iuvaret eum, seriem, initia,
incrementa, inclinationesque imperiorum consi-
derare, curavit sibi multa a Dalhurgio, Jxudol-
pho^ elCapnione, ex praecipuis htstoricis Grae-
cis, quacdam etiam ex Poetis in, nostrum sermo-
nem transferri, et quasi quandam epitomen conftci,
res maxime illustres, et vitae ac moribus utiles,
annotato Imperiorum ac temporum ordine, con-
tinentem, qua in re Capnio consilium et pruden-
tiam avi tui .magnopere laudabat, non modo quod
>\-)[} ziAlrioJtj JTiton giaaapi
iib oi {taH fiiinoiox
4) etiav,si\ cod. Monac. et si.
5) Cod. Monac. coinrnororis.
6) Cod. Monac. ojcst. _,„:
7) Codd. scis
8) Cod. Mebn
legitur.
babel ann, 1550. In ci>
hlTfift IVll
onac. annus non
1
217
EEISTQLARiUM LIB. VII. 1536.
218
ipsara rerum gestflrura atque exemploram raemo-
rsamt, yiro Pnincipi ,:• et ad guibernacuIavRteipub.
aaieutivfoprocksso imteAlexissety> sed etiam acute
iyid^se^rya^antiimiirMera^ ^t0mpdrumra»4<$ue irni |
£eiilcrr&m sedeinntenerejj Etsi enim exempla ipsa
per sese multum valent undecunque elecla, ta~
inen ordo imperiorum et rerum gestarum de mul-
tis maxrmis rebus homines^ ingeniosos admonet.
Prodest ad pietatem, initia, incrementa, depra-
vationes, correctiones religionum videre, eott&i^
derare etiam quomodo.non humano consilio , aut
viribus, sed divinitus imperia constituta sint,
deinde proptcr iustitiam defensa, postremo pro-
pter Tyrannidem , impietatem, libidines, ambi-
tionem conciderint. lilud etiam utile est, occa-
siones observare, quibus ab aliis gentibus ad alias
imperia translata sint, quae interdum cum per
sese essent levissima , tamen momenta fuerunt re-
rum maximarum. Postremo iucundissimum est
in conspectu habere totius humani generis ortum,
propagationem, et oinncs insignes mutationes,
quod ipsum etiam multa mbnet ad pielatem utilia.
lure igitur avi tui prudcntia' admirandafiest^ tftfi ',
acquiescere animo in cognosccndis liistoriis non
potuit, donec contextum haberet, perpetuum opns
universae antiquitalis. Sed huius generis Epito-
mas conficere, non cst mediocrium artificum.
Magnum enim et difficile opus est, integram hi-
storiam recte scribere, ethaudscio, an inter elo-
quentiae opera, omnium longe difficillimum. Fa-
cilius est tales commentarios excerpere, sed tarnen
eligere ea, quae plurimum habent ponderis, in-
telligere consilia atque occasiones negotiorum,
hominis est, non solum non hebetis, sed etiam
usu periti, et versati in Repub. et haec apte distri-
buere, et dilucide recitare, nemo nisi liberali
doctrina excoltus potest. Itaque cum lego Ger-
manicorum scriptorum yooviy.a seu historias, non
raro deploro hnnc infoelicitatem nostrae nationis,
quOd cum optimos Principes genuerit, cum res
gesserit pulcherrimas , et uiiles uniVerso Chri-
stiano nomini, literarum lumine res nostrorum
hominum carent. Quanquam enim non prorsus
ingenia nostris scriptoribus defuerunt, tamen
scientia Fieip. defuit, et ratio dicendi. Scribe-
bant enim historias monachi plerunque imperiti
Reip. qui veteres historicos ne viderant quidem,
sine exernplo, sine arte infantes. Itaque Stabium
audivi narrantem Imperaloris Maximiliani consi-
lium, quem constituisse aiebat cerlis hominibus
doctis mandata dare, nt collectis undique Germa-
nicis-Chronicis, qilia alins aliaarinotasset ex frag-
«lemieGiHl^^mGgJrim^n^m ) feistorKtaf1 ntfiWgrnm,
^aiitumifeieieinpo^v^tfm^^
cupationibus impcditns, vel quia non satis ido-
neos bomines rei tantae, qui quidem vacui fuis-
sent, reperiebat, illceptum omisit. Qttanquam
igitur iure in nostris scriptoribus desiderari multa
possnnty tamen faciendum est scilicety^fctNfjtMKl
rtes # erluq <Nom stt nt negligenda • hftee , ! ¥mari'<f tfara
IKV&ia mpnumenta^me&torum nos^roPdffl^^ua^ roul-
tas pulchcrrimas virtutes nostrorum Regttm et du-
cum, si non satis illustrant, vivis, ut ita dicam,
coloribus, adumbrant tamen, et homincs pruden-
tes haec ipsa adumbratio multa monere potest.
Itaque fui hortator Cra/o/u Typographo viro opti-
mo, ut recuderet nobis hoc Chronicon Abbatis
Urspergensis. Nullum enim in hoc genere scri-
ptum hominis Gcrmanici, et de rebus nostratibus
aliud reliquum est locupletius, atque utilius. Ne-
mo de rebus Germanicis plura collegit, deinde in-
dustriam eius in temporibus annotandis, in qui-
bus fuit multo caeteris diligentior, admodum
probo. Ulinam Epitome veterum rerum Persica-
rum, Graecarum, et Romanarum elegantior es-
sct. Scd tamen quia studium habuit contcxendae
propemodum perpetuae historiae, cum venisset
mihi in mentem iudicium avi tui, de serie impe-
riorum cognoscenda, praecipue tibi, Princeps no-
bilissime, dedicandum hoc opus esse censui. Ne-
que enim dubitabam quin ut caeteras Avi tui vir-
tutcs, ita etiam diligentiam in inquirenda antiqui-
tate , effingeres atque imitarere, cum quidem scias
quantum utilitatis cognitio historiae praecipue
Principibus afierat. Adhaec audio te non solum
amare, sed etiam praeclare intelligere literas, ac
multa non solum in otio, sed etiam in ipsis nego-
tiis, in castris, inter tubarum atque armorum stre-
pitum, legere solcre, ac praecipue colere ipsam
philosophiae parlem de rebus coelestibus , dignis-
simam summis viris. Sperabam igitur te, si quando,
ut soles, lcgis historias, libenter ctiam hunc Scri-
ptorem degustaturum esse. Nemo plura comple-
xus est de Francis et Carolorum posteritate, ex
qua vetus familia fuit Palatinorum principum.
Nemo plura dixit de Guelfis, a quibus orta est
nobilissima ducum familia, qui nuncBavariam te-
nent. Postremo nullis maiorem voluptatem affe-
runt historiae, quam qui res mcmoria dignas gc-
runt, qui suas etiam laudes in historia legunt.
219
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
220
Extat autem tuum beneficium erga patriam et
universam Gerraaniam maximum, Tua enim fide,
virtute ac foelicitate anno millesimo quingente-
simo vigesimo nono defensa est \ienna Austriaca,
cum eamTurcorum ingens multitudo cinxisset ob-
sidione, et oppugnaret acerrime. Si quis expen-
det quantum terrorem intulerint Turci, quanta
trepidatio totius Europae tunc fuerit, quo barba-
ries et crudelitas Turcorum progressura fuerit
amissa Vienna , intelliget vix ullum Ducem muitis
sacculis raelius de patria meritum esse, quam te.
Virtus apud Xenophontem ait ijdiGzov dxQoajiia
esse, audire laudes rerum a nobis praeclare gesta-
rum, Quare cum laudes etiam tuas in hac histo-
ria lecturus sis, gratius hoc murms tibi fore con-
fido. 7if{ .\u\is\uW., bnqc zudibsR
Excipe igitur hunc Scriptorem et haec stu-
dia, quorum scientia aliquid ad caeteras tuas lau-
des ornamenti tibi addit, benigne defendito, quae
praesertim his miserrimis temporibus ab iis, qui
Ileipub. praesuut, omni ope, omnibus viribus
propter publicam utilitatem tuenda sunt. Bene
vale iliustrissime Princeps.
■ .» t > ,?.bhioiood 1 \cm ■
olloino
h. a.
tu usvs
•m andiup otuaiosis.
Ex Miscellaneis Steph. Riccii, num. XXXVL, adiectis libro:
Phil. Mel. argumenla s. dispositiones rhetoricae in
Eclog. Virgilii (Leucop. 1565. 8.). Legilur etiam in cod.
Basil. 39. p. 64.
Praefatio Ph. M. in secundum librum Ptole-
maei de iudiciis , 1536.
.o/i
Quo consilio susceperim enarrationem Ptolemaei,
antea saepe exposui, ac nondum me iudicii mei
poenitet. Nam eiusmodi libri invehendi sunt in
scholas, et cum erunt in manibus, paulatim ob-
scuris locis lumen acccdet, cum agitari coeperunt,
et ars ') ipsa studiosis erit gratior. Sed illud
mihi permolestum est, quod quosdam tam cito
fastidium tam boni autoris cepit. Etsi enim
non omnino2) explicare possum et quaedam con-
fragosa loca parum habent voluptatis, tamen est
.
1) Cod. cum cogitari res coeperit , et res.
2) Cod. omnino, quod praeferendum est; Riccius omnia.
operae pretium , videre in summa , quas res prae-
cipue3) tam gravis auctor tradiderit. Id certe hac-
tenus intelligi potuit. Habuit ') primus liber
utilissimas de fato, de Gausis physicis, deque aliis
quibusdam locis sententias, quae ad multas res
iudicandas in vita conducunt , et habent usum in
reliquaPhilosophia. Itaque5) valde miror, quos-
dam potuisse haec abiicere. Discipulus prioris est
posterior dies, ut ait vetus versiculus. Quare
etiamsi 6) nunc non omnia assequimur 7), ;it ali-
quid boni auferre possumus. Cetera deinde usus
patefaciet. Meminerimus, hanc schoiasticam vi-
tam verissimam militiam quandam esse. Nec vero
decet milites statim frangi et deficere animis,
etiamsi non omnia ex sententia successerint, Quare
adhortor studiosos, ut redeant ad audiendura Pto-
lemaeum. Hodiecnim, Deovolente, secundi li-
bri enarrationem incipiam, qui habet gentium dis-
crimiua, causas tempestatum, eclipsium et co-
metarum significationes. Harum tantarum re-
rum admiratio profecto debebat invitare studio-
sos. Ego, ut s) cum in plerisque aliis multa erui
immorando, ita in hoc gencre spero mihi con-
stantiam aliquid allaturam esse utilitatis. Quare
gratiam habeo his, qui rae non deseruerunt. Et
spcro, hos fructum quemlibet exiguum, non ta-
men aspernandum suae facilitatis9) cepisse. Certe
studium eorum meretur laudera.
^—_ . — — a — i i , itiij
No. 1508.
i9 7 mnf
h. a.
Transylvaniae Ecclesiis.
Melanthonern hoc anno epistolam ad Ecclesias Transsylvan.
scripsisse tcstalur Schelbornius in amoenitaf. liter. T. XII.
p. 628. — Nobis non contigit eam assequi.
/Ulll
0o 9Up
No. 1509. P({h' (h- a.)
N. N.
Manlii farrag. p. 5S9 sqq. — Apographon in cod. Lips.
ep. 46. — Est epistola a Melanlbone disciputo aticiii
suo praescripta.
.
3) praecipue abest a cod.
4) Cod. Habet.
5) Ricc. ldque.
6) Cod. etiani.
7) Cod. consequimur.
8) ut abest a cod.
9) Ricc. felicitatis.
: II
221
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
222
Parenti ' suo charissimo H B; ofcioqo
S. fe*fcAl»i literas tuas,! ,tMa^m<f J&fefSn
quibus me pro tua autoritate acerrime f obiurgas
ac"1) Ijlpfeam revofiW^^Wrffliilfi^lSiffifa^^l^
tibi historiam totius negbtii, quafe^ iiPapeifo, si
non culpa, tamen suspicione sceleris me libcra-
bit. Nam quicqnid huius rei est, intelligas er-
rore magis quam improbo consilio aecidisse. Nus-
quam vixi libentius, quamLipsiae: et contigerat
a te praeCeptor Sturmius, quem nbn solurn pro-
pter exccTlentem doctrinam, sed etiam propter
actatis authoritatem venefabar ut patrem: et ille
me perinde ut ftlium amplexus erat. Quare neino
me ab eo avellere potuisset unquam si ipse dome-
sticam scholam rctinere voluisset. Sed postquam
impetravit "'a^generoso ct magnifico D. Atbcrto
Schlidk2} vocaiionem muneris sui, propter aeta-
tis imbecillitatem dimisit scholarn domesttcam: qua
re vix accidit mihi acerbius quicquam. Huius
meae voluntatis tu mihi optimus testis es. Sum
enim per literas conquestus de hac fortunae in-
iuria. Forte autem accidit , priusquam tu rescri-
bis, ut Lipsiam venerit Sabinus, cuius genus
versuum in primis laudari intelligebam non solum
abaliis, sed etiam ab ipso Sturmio*). Ad hunc
veni cum aliis doctis ct modestis iuvenibus, quo-
rum consuctudine liberius utebar, gubernatorcm
certum non habebam. Cumqtie semel atque
iterum audivissem eumcum de ratioae- scribentfae
solutae orationis, tum vero praecipue de optimq
genere poematum ea disserentcm, quae maxime
probantur omnibus: ita me delectavit eius oratio
postea , ut nusquam ab co discessenm, quamdiu
ibi fuit. Et quia eum omni officii genere, quod
quidem praestare potui, colebam: ostendit mihi
quoque se non abhorrere a mea consuetudine.
Exhibui ei mcos versicuTos, ut monstraret mihi
viam et rationem melius scribendi. Ille vero rc-
spondit, neque se professorem artis esse , neque
praeceptis multum profrci posse: dominari hac in
re exercitationem et irnitationem, ad quam insti-
tuendam plurimum proficere aiebat conversionem
assiduam cum iis qui suaviter et eleganter scri-
bunt. Ptogo igitur, ut me sibi adiungat, futu-
rum ministri loco. Itaque mansi apud Sabinum,
1) obiurgas ac exciderunt e lextu Manlii
2) Manl. tantum N. pro Schlick.
8) In episl. seq. dieilur Sturnus.
■ \
eumqite postea Vitebergam secutus sum. Nec me
alia res Lipsia abduxit. Narravi rem ut gesta est:
quare to primum hoc oro , ne me ulla ciipiditate
$@<%m\M ^Sp^m^e^SlfekrHiiP," ^tiW W5*iM-
nus quidem intelligit aut agitat, brofectum esse in
eam scholam puteS. ' Nihil secutus sum nisi poe-
tices studium, quod est innoxiuin: nec arbitra-
bar fore, ut haec migratio te offenderet, praeser-
tim consilio meo cognito. Valde autem pertur-
batus sum obiurgationc tua, ut nunc quid agam
plane- riesciam. Non detrcctabo tuam attctorita-
tem, donec vivarn : sed in hac deploro patriam
clementiam atque aequitatem tuam : ac peto, ne
me subito hinc avellas. Spcro enim et vitae ge-
nus et studia mea te probatttrum esse. Ago in
iisdem acdibus apud Sabinum, iuvencm mode-
stissimum, qui quidem non vctat mc mox recur-
rere Lipsiam. Scd non possum eurn sine incon-
statttiae nota deserere, praesertim postquam sum
pollicitus me ei ministrum fore. Interim me in
scribendo carmine exerceo , quod studium te ad-
hortatore amo, et annis iam aliquot colo: idque
genus literarum scis alienissimum essc a disputa-*
tionibus Theologicis. Oro itaque, ut hanc mi-
grationem boni consulas, mihique erratum con-
dones, quod te inconsulto Sabinum secutus sum.
Polliceor enirn, me semper in tua potestate futu-
rum esse. Tu tamen, pro tua prudentia atque
aequitate, de meis stndiis statues: quibus melius
consultieris, quantum ego quidem iudicare pos-
sem, si me ex hoc currieulo non revocrtbis. Bene
vale, pater suavissime, ac rescribe. ^
0\(V KUV- J\SWWl i\\ \h .&('\ Ki\U\\
9£cl e£vWiWi sfe wom
No. 1510. (h. a.;
v-^-— "-^*-^ rn)noiJnriF>ao rnmq938rr2 oilhnct*n*"£$
lo. Sturno QSlurmio?^).
ni Jnr/2 ibnarfovni iidil ibomaftto mnW «q
Manlii farrag. p. 500 sqq. Apographa in cod, Lips. ep. 58.
et in co(). Zelln. Dresd. p. 22. — Est epislola a Melan-
thone discipulo praescripia. ■ — Apud Maiilium inscribifur
Sturno , sed in cod. Zelln. loanhi Sttirtnio , el sic ap-
pellalur eliam in ep. anlecedenle. Ce; td fuit doctor
Lipsiensis. c^'
* '.ti *i r *'*.
ft> ffjoo. rrfLj nifjtJ
Sturno {loanni Sturmid) H. B.
St\ 77-. • *i • i*. uirr . r
. D. Etsi mrhi Iiterae tuae gratissunae iuerunt,
doctissime Slurne '): tamcn dicam vere quod res
1) Cod. Zeltn. Sturmi.
223
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
224
est, puduit me in boc officii genere anteverti2).
Nam cum de me praeclare meritus sis, decuit me
multo ante specimen aliquod meae erga te gratitu-
dinismittere. Malo autem simpliciter fateri cul-
pam, apud te hominem prudentissimum , quam
desidiae meae praetexere ineptam3) aliquam excu-
salionem. Illud tantum oro, quamlibet aliam
causam tam diuturni silentii potius esse dicas 4),
quam oblivionem tuorum meritorum aut ingrati-
tudinem. Haberem enim plus quam ferrenm pe-
ctus, si huiusmodi beneficiorum 5) oblivisci pos-
sem., Etenim etsi omnes pariG) fide summa do-
cuisti: tamen visus es me summa semper benevo-
ientia complecti. Quare tibi multo plns debeo,
quam caeteri commilitoncs mei, ac velim tibi per-
suadeas summa te pietate a me coli. Atque ego7)
hunc meum animum re tcstari malim quam ver-
bis , si fortuna mea sineret. Quae si olim dabit
mihi facultatem referendae gratiae, pcrspicies cla-
rus beneficia tua apud gratissimum hominem po-
sita esse. Interim has literas ceu ovvyou(pr(v mei
erga te officii habebis. Quod vero te amanter me
ad studia hortaris, gratissimum mihi est. Nec
duhitas, quin plurimum apud me ponderis ■ftua1'
adhortatio habeat cum propter authoritatem tuam,
tum propter tuum erga me amorem. Gui enim de
studiis lihentius assentiar quam tibi, homini do-
ctissimo? et iam 8) propter aetatem atque usum
raaxime intelligenti vim ac dignitatem literarum?
Deinde si est humani ingenii arnicorum monitis
magis adfici, quam aliorum : profecto apud me
plurimum valere debet eius 9) oratio , quo 10) mihi
secundum patrem u) nemo fuit unquam amicior.
Ex N. 12) intellexi , te tua epigrammata editurum
esse: quod ut facias, te etiam atque etiam adhor-
tor, non solum ut nominis tui memoriam adposte-
ros extendas: sed ipsiusR.eipublicae litcrariae cau-
2) Cod. Zelln. antevorli,
3) ineptam non habet cod. Zeltn.
4) Cod. Zeltn. existimes.
6) Cod. Zeltn. beneficia.
6) Cod. Ztlln. pariter. .
7) Manl. ego ut.
8) Pro iam Manl. tum.
9) Cod. Zeltn. tua.
10) Cod. Zeltn. quia.
11) Manl. parentem,
12) Cod. Lips. Ex Coritio; cod. Zelln. Ex Cordo.
sa, cui plurimum utilitatis atque ornamenti tua
scripta adferent. Bene vale.
No. 1511.
ho
c anno.
ludicium Theol. Viteberg*
Mel. Consil. lat. P. I. p. 260 sqq. Apograpbon in cod.
Galli II. p. S68. — Qua occasione et quibus boc iudi-
cium scriptum sit, Pezelius non dixit. Fortasse Wile-
bergenses sciipserunt baec, ut a Principe Electore milte-
rentur ad principem exterum.
Quatenus ad Magislratus civilis officium perti-
neat abolere impios cultus? FA num in Eccle-
siis Cathedralibus mutare religionem Magistra-
tibus Oppidanis liceat?
Iudicium Thoologornm Wittenborgcnsinm scriptum a
Phtlip. Melanth. Auno 1536.
JDe officio ministrorum Evangelii certum est,
quod tantum verbo, hoc est, docendo deheant re-
prehendere impios cultus et proponere pios cul-
tus. Nec debent ministri Evangelii ulla vi corpo-
rali prohibere impios cultus, sicuti Paulus dicit:
Arma militiae nostrae non sunt carnalia: imo
nec Magistratus civilis debet mutare ritus, prius-
quam populo tradita sit pia doctrina, quia muta-
tio sine doctrina non prodest conscientiis, imo
potius -perturbat conscientias et Respublicas.
Quare ante mutationem docendi sunt homines.
Ubi autem populus iam audivit piam doctri-
nam , ibi quaeritur de officio pii Magistratus, et
de hoc officio debent ministri Evangelii docere
pios Magistratus , sicut de caeteris bonis operibus
homines in qualibet vocatione docere debent,
iuxta illud: Omnis scriptura divinitus inspirata,
utilis est ad docendum , ad arguendum , ad cor-
ripiendum , ad erudiendum in iustitia, ut per-
fecius sit homo Dei, ad omne opus bonum in-
structus.
Cum autem disputatur, quid ad officium Ma-
gistratus pertineat, et quatenus debeat Magistra-
tus tollere impios cnltus, id tantum spectat ad eas
Ecclesias, quae ad ipsius dominium aut ius patro-
natus pertinent, non ad illas, quae sunt in alie-
nis dominiis aut alieno iure patronatus.
Prior pars non est dubia, videlicet, quod
Magistratus in Ecclesiis pertinentibus ad suum
225
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
226
dominium aut ius patronatus debeat prohibere
impios cultus et restituere pios. Nam secundum
praeceptum decalogi iubet prohibere et punire
' blasphemias. Pertinet autem hoc praeceptum
etiam ad Magistratus , ut in sua"voTaTione prohi-
beant blasphemias. Et Magistratus custps esse
debet, non solum secundae tabulae, sed etiam
primae, quod ad externam disciplinam attinet.
Constat autem impia dogmata, impios cultus,
blasphemias esse. Quare non dubium est , quin
debeat Magistratus prohibere falsam doctrinam et
-~'rr'rr ' . - ' nlm euilaxirr ?fi2 uiuJqme rnuo
impiOS CUlttlS. i s tu (33sd jnae iazas^isd
ofnuTjl/s mayfaoiiq bfi iuio97
Quod vero attinet ad alteram partem quae-
stionis: ut in aliis rebus, quae ad officium Ma-
gistratus pertinent, ita et in hoc negotio Magi-
stratus non debet irrumpere in aliena dorninia,
sed tanlum uti officlo suo intra suum dominium.
Quia Petrus vetat invadere aliena officia, et Pau-
lus iubet quemque suae vocationi servire, etEvan-
gelium prohibet seditipnes, hoc est, prohibet ar-
ma capere, aut vim corporalem exercere adver-
sus atienos praetextu Evangelii. Quare non de-
bentChristiaiii Magistratus exereere suum officium
in alienis dominiis, sed suis.
iiiio zulutyj. ituaia tzuilwj < -Ji^duloiq ilr.i
^- Certe praetextuEvangelii irrumpere in aliena
ckjminia, et uti vi corporali, pugnat cum Evange-
lio, quia Evangelium prohibet seditiones, ut.d-i-
ctum est Ut igitur nulli Principi praetextu Evan-
gelii licet occupare dominia vicini Prineipis, aut
in eius dominio aliquid constituere: ita nec civi-
tatibus licet occupare Ecclesias illas, quarum do-
minium et ius patronatus nihil pertinet ad ipsas
civitates, sed imniediate pertinet ad Caesarem.
Nunc enim secludenda est in hac disputatione au-
toritas Fiomani Pontificis , qua seclusa , si talis
Ecclesia Cathedralis vacua fuerit, constat eam fu-
turam simpliciter Caesaris , et non civitatis ali-
cuius. Ergo dominium talium Ecclesiarum et
ius patronatus pertinet ad Caesarem, et non ad
ipsas civitates.
Haec igitur ralio est nostrae sententiae. Nulli
lieet irrumpere in aliena dominia. Magistratus
cum volunt exercere officium suum in Ecclesiis il-
lis Cathedralibus, exercent potestatcm suam, ubi
non est opus. In hoc argumento intelligimus,
maiorem propositionem concedi ab omnibus, sed
negari minorem. Contendunt enim, civitales
habere aliquam superioritalcm supcr illas Kc- j
Melanth. Opek. Vot. III.
clesias, quae in ipsis urbibus silae sunl, in qui-
bus Senatus habct merum imperium.
9jn iluosb rah zuiv
I >i '9li7<
)m ab
nun
Ad haec respondemus: Quanjquam sitae suu!
Ecclesiae illae in p&^to(Pmm™mmW\Stt*
pertinet dominium aut ius patronatus ad urbes,
sed lmmediate ad Caesarem. lam enim secludi-
tur autoritas Pontificis , sicut ipse Caesar in paci-
ficationibus secludit, cum permittit Principibus
ut in suis dominiis ordinent Ecclesias. Hic
enim omittit autoritatem..Pontificis, , et significat
j Sj? loqui de Ecclesiis, quarum dominium aut
ius patronatus immediate pertinet ad ipsos Prin-
cipes.,9d i9q{no2 fAiunuz sm zo grjzrv nornr.j
Quod autem domi^W^lpatronatus
Ecclesiarum Cathedralium non pertineat ad civita-
tes, iride colligi potest, quia si fierent vacuac,
non succederent civitates: sed Caesar immediate
succederet, sive quia fundator est, sive propter
aiias caussas. Oiiod autem sit ius fundationis, non
est obscurum.
'» U3'j 3&*i9JiI gkd mi'j')jul
Quanquam igitur fprtassis subtiles aliae ra-
tiones contra hoc excogitari possunt; tamen ex-
istimamus, hanc simplicem veritatem esse. Et
certe sic iudicarent omnes Status in imperio, quod
tales Ecclesiae non pertineant ad dominium aut
ius patronatus civitatum, sicut parochiae fundatae
ab ipsis civitatibus, aut Monasteria a civitatibus
condita, aut sicui; parochiae, quas condiderunt
Principes, ad eoRim dominium seu ius patronatus
pertinent.olooJcrq rrrrjiorfr. mirrrp
Decet autem nos in l.is politicis rebus seqni
interpretationem ipsorum Principum bene sentien-
tium. Et si videatur haec controversia aliquid ha-
bere ambiguitatis , prodesset foederatos habere
iustam deliherationem', et adliibitis prudentibus,
bonis, et doctis viris statuere, quatenus liceret
Magistratibus uti suo officio in talibus casibus, ut
certo scirent singuli, quousque progredi liceret.
Nam propter incertam opinionem non est attra-
hendum certum periciilum, et quam grave sit
conscientiis , sine necessaria caussa rnotibus pn_
blicis occasionem praebere, quam etiam pericu-
losum sit, pmnes prudentes norunt: I°-ifnr
prodesset ipsos foederatos hanc rem dili^emer
deliberare. ^114 «'a^M «uw 0«
Non drsputamus de praeteritis faciis, Quia
enimCaesar concessit qualcmcuuque pacern, pr&e-
227
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
228
terita dissimulat, sed defuturis dubitamus, et in
talibus negotiis ambiguis , unde facile possunt ex-
oriri ingentes motus, prodest etiam alios audire,
et satius est semper minus, quam plus facere,
sicut mediocritas in virtute semper minori numero
vicinior est. Et cum ad ministerium Evangelii
non pertineat vi aliqua corporali uti, praecipue
decet concionatores de bac re moderate loqui, nec
sumere sibi omnino iudicium de rebus politicis,
sed etiam audire illorum iudicia , qui iura domi-
niorum intelligunt.
Multa praeterea obiiciuntur. Primum de pe-
riculis seditionum et aliis. Cum enim relin-
quuntur in una urbe dissimiles cultus, confirma-
tur aliquorum pertinacia , existunt factiones,
dissensiones. Agnoscimus haec pericula: sed
propterea non concedendum est ius Magistratibus
in aliena dominia , nec incerta pro certis asseren-
da sunt, et bis periculis concionatores occurrant
fideliter docendo.
Secundo allegant quidam, has Ecclesias ba-
bere curam animarum , quae pertinent ad civita-
tem: sed hinc nondum potest effici, quod domi-
nium templi aut ius patronatus pertineat ad civi-
tatem. Si civitas non vult uti illorum sacerdo-
tum ministerio, quaerant alios ministros et alia
templa.
Tertio de protectione allegant, quod a Se-
naiu defendantur illa collegia. Neque binc
potest effici, propterea dominium aut ius patrona-
tus ad civitates pertinere. Et quanquam nolo
subtiliter disputare de boc iure protectionis, certe
decet Magistratus cavere , ne civibus concedatur
licentia vim iniustam afferendi ullis bominibus,
sive inquilinis, sive civibus, et fortassis mandato
Caesaris debent illos bospites tueri.
Quarto donaia Ecclesiae debent usibus .Ec-
clesiarum eius loci relinqui. Haec templa et cae-
tera donaia sunt Ecclesiis harum urbium,
Ergo urbes possunt illa transferre pro suo iu-
dicio ad meliores usus Ecclesiae. Respondemus.
Etiamsi minor vera esset: lamen talis translatio
non potest fieri contra voluntatem superioris et
veriDomini, sicut etiam lex de legatis inquit;
deinde aedificia et reditus illi proprie non donata
sunt civitatibus , sed sunt peculiaria dominia , et
sunt factae fundationes, non horum tantum loco-
rum caussa, sed ut essent ibi publicae personae,
serviturae administrationi Ecclesiarum multarum,
ut in scholis sunt publicae personae.
Quinto si Canonicus aliquis caedem face-
ret, aut stuprum, nonne Senatus, qui habet gla-
dium, deberet eum punire iuxta scripturam?
Ergo ad hunc modum debet prohibere et punire
blasphemias. Hoc argumentum speciosum est.
Sed tamen non efficit, quod necesse sit, eripere
iurisdictiones ordinarias collegiis aut Episcopis.
Nam Canonicus ille babet suos iudices, qui si sunt
negligentes, tamen sine autoritate superioris Do-
mini non sunt occupandae res eorum.
Quod vero dicitur, JSeminem in iali civi-
tate habere ius gladii, praeter Senatum: nihil
facit ad propositum: quia collegia habent suas
iurisdictiones et poenas. Deinde dissimilitudo
est. Aliud est occupare res Caesaris, aliud est
punire aliquam personam in aliquo crimine noto-
rio. Item baec negotia religionis dissimilia sunt
criminibus notoriis, quia babent adhuc obscu-
ras et magnas controversias; et alius est modus
procedendi de rebus, quae vocantur in dubium,
alius de criminibus notoriis. •
Postremo quanquam homines acuti multa in
utramque partcm disputare possunt: tamen am-
bigua vitanda sunt, et certa eligenda. Haec au-
tem certa sunt, Magistratus debere piosDoctores
suis populis praeficere, recte ordinare Ecclesias,
quae proprie ad suum dominium et ius patronatus
pertinent. Et satis habet negotii, si hoc fecerit.
Alterum ambiguum est, an debeant Magistratus
in civitatibus ordinare Ecclesias illas Catbedrales.
Quare cum non sit certum , pertinere ad civitates
dominium earum aut ius patronatus: nec nos
nolumus esse autores incerti et ambigui consilii.
Non enim est accersendum periculum, sine certa
ac necessaria caussa. Et haec regula pia est, et
utilis paci publicae, ne quis irrumpat in aliena
dominia.
Haec bono animo scripsimus , et rogamus , ut
boni consulant lectores. Deinde si quibus non
satisfaciunt, rogamus, ne properent, sed refe-
rant hanc totam rem ad foederatorum consiliuro.
Est boc quoque Christianae mentis , in rebus pe-
riculosis libenter explorare consilia prudentum
etpiorum, quia scriptum est: JSon inniiaris pru-
dentiae iuae. Nec satis est in tantis caussis colli-
gere argumenta, sed ad ea iudicanda adhibenda
229
EPISTOLARUM LIB. VII. 1586.
230
est singularis prudentia , et earum rerum doctrina,
quam caussa complectitur.
Subscripserunt
Martinus Lutherus.
Iohan. Bugenhagius.
Caspar Cruciger.
Iustus Ionas.
Philip. Melanthon.
No. 1512.
;
(h. a.)
N. N
Melantb. Consil. lat. P. I. p. 268. — Apographon in cod.
Gotb.401. p.39b. — Hoc anno scriptam esse hanc epist.
docet Mel. epislola d. d. 2. Maii 1557.
De muta : An sit ad communionem Coenae ad-
mittenda: Item, De Gonorrhea in somno.
INon difficile est iudicium viro valenti de ea re,
de qua scribis1). Certum est multos esse patres
multorum liberorum tales, qualem te esse scribis,
et de tuis viribus facile potes 2) iudicare. Si sunt
interdum fluxus in somno, cum corpus incaluit,
et tentigines, certum est, te esse foecundum. Ideo
Pauli legem sequaris, Melius est coniugem esse*)
quam uri. Ille autem uri se sentit, qui fluxus
illos experitur.
De muta simile exemplum Gotbae babemus.
Ille per gestus significat, se intelligere aliquid de
Evangelio. Monstrat coelum, monstrat Chri-
stum in libellis pictis, monstrat sese, et crucem
ostendit. Sic significat Cbristum pro nobis pas-
sum esse. Ac utile esset, illam mutam vestram
etiam assuefieri, ad spectandum libellos tales, qui
continent pictam Cbristi historiam. Sentimus au-
tem admittendam esse ad coenam Domini, si alio-
qui videtur rationis compos, et sine turpitudine
vivit.
No. 1513.
h. a.
De causa Lutheri.
■f Ek apographo vetustissimo in Tabui. Vinar. Reg. N.
fol. 452.
1) Cod. ■{• iudicium facere (omisso antea iudicium).
2) Cod. potuisti.
3) coniugern esse"] Cod. nubere.
In tergo Iegitur inscriptio, manu non dissimili Spalatini,
haec :
sphittpp 9?Z c ( a n cf> f on$ otacion bcn Cuttcr 6c;
trcffenbe XXXV L
Videtur sermo Melanlhonis ab auditore quodam literis
mandatus esse, quod etiam suadet inscriptum nomen:
„ Philippus " , i. e. es sermonibus Philippi, ut solent
ea dicta inscribi , quae ore prolata a Luthero el Melan-
thone literis mandarunt islo tenipore.
Philippus.
Praegravant Lutheranam causam , vel si dogmata
omnia vera essent, primum quod ceremoniae quae-
dam praeter necessitatem mutatae sunt. Ea res
parit scisma. Porro cbaritatis erat tolerare omnia
quae excusari poterant, quamvis gravia onera,
quare nihil est nocentius scismate, sicut significa-
vit etChristus de authoribus scandalorum. Infir-
mae conscientiae perturbantur, nesciunt utram
sectam sequi debeant. In eo errore incipiunt de
tota religione dubitare. Item improbi homines
sumunt eam occasionem excitandarum seditionum,
sicut docet versiculus. In seditione consequitur
etiam honorem pessimus. Et maximi motus ex-
orti sunt praetextu doctrinae liberioris. Sic se-
cuta est magna caedes, et videntur impendere non
mitiores motus. Item Pontificibus, qui, quales
quales sunt, tamen praesunt, authoritas omnis
adempta est, cum tamen Christus quicquid dixe-
rint facite etc. Haec, cum amplificantur, me-
diocres animorum non leviter movent.
Ex altera parte colligenda sunt quae prosunt,
quod iacuerit prorsus sepulta doctrina christiana,
quod nec docti quidem scierint quid interesset in-
ter eam et philosophiam, quod vulgus nihil iudi-
caverit esse religionem nisi observationes rituum,
quod nemo unum versum scripturae simpliciter
enarraret, et illa varietas expositionum laesit au-
thoritatem scripturae, praeterquam obscuravit.
Item, quod testantur omnium libri, doctrinam
iustificationis non fuisse intellectam. At ille lo-
cus nullo modo dissimulari potuit; satius esset,
perire totum mundum , quam eam Evangelii par-
tem ncgligi. Is unus portus est bonarum men-
tium. Inhocloco, quia praecipuus est, commo-
rari dicentem oportebat, qui si intelligeretur
quam necessarius sit, multi nobis aequiores es-
sent. Et utilitas huius loci cum sit maxima , ob-
ruit scandala, quae solent obiici. Postea accer-
santur huc et alii loci necessarii. Dissimulari non
potuerunt vitia missarum et coelibatus. At haec
15 *
231
EPISTOLARUM LIB. VII. 1536.
232
scandala collata cum praesentibus non sunt le-
viora, praesertim si dicatur, quam distraxerint
coniugia pontifices cum primum hunc coelibatum
nostris hominibus imposuerunt. Excusat etiam
scisrna necessitas, quia oportet Deo magis obedire
quam hominibus. Postremus locus valde com-
mendat causam de colendis magistratibus. Nam
hic locus nunquam sic est illustratus ut modo.
Non possumus igitur seditionis accusari. Atqui
■
multi fuerunt docti homines, et extant eorum
6cripta adhuc, qui dubitarunt, utrum liceat ma-
gistratus gerere. Fatentur ipsi Iurisconsulti, se
ante suuiti officium non perinde intcllexisse ut
nunc intelligunt. At magnum est, intelligere ge-
nusvitae, in quo vivis, ac scire, quod deo pla-
ceat. Postremo scandala transferantur in diabo-
lum, qui odio Ghristi ita furit, ut undique cu-
piat opprimere veritatem etc.
153 7.
No. 1514.
l. I
an.
Ge. fVevnevo.
Ex apographo Jn cod. Lips. ep. 84. edita a Luntzio in dem
IntelJigenzblatt der Leipz. Literaturzeit. 1809. no. 10. —
Apographon eiusdem in cod. Mehn. III. p. 61.
Clctrissimo et disertissimo D. Georgio Wer-
nero, consiliario Regis Hungariae, suo Pa-
trono.
Oaepe mihi cupide audienti Paulus Scipio ') cum
eruditionem atque eloquentiam tuam praedicat,
tum vero narrat studia sua aliquamdiu liberalitate
tua sustentata esse. Ac me non solum gratiludo,
sed etiam 2) multo magis laudum tuarum comme-
moratio delectabat. Gaudeo3) enim, te excellenti
praeditum ingenio et optimis artibus institutum
in republica versari, ubi et virtus tua illustri loco
posita conspici potest, et tu 4) de genere humano
optime mereri potes; quem opinor te habere
studiorum tuorum scopum propositum. Scis autem
et literarum patrocinhim ad rempublicam perti-
nere. Quare quod studiosos coraplecteris, prae-
clare facis. Rogavit autem me Scipio, ut se tibi
commendarem 5). Petit sumtus unius anni, hoc
est, ut opinor, aureos X. Nam cum in latinis lite-
ris tantum promoverit 6) , ut oratio eius similitu-
dinem aliquam referat illorum, qui apud veteres
purissime et elegantissime sunt locuti , flagrat di-
scendi cupiditate, et in Academia eo haerere cupit,
1) Cod. Lips. tantum habet P. S.
2) etiam non habet cod. Lips.
31 Cod. Lips. deleclat. Laudo.
4) Cod. Lips. pro et tu habet tum.
5) Cod. Lips. tibi csse mendarem , quod est vei : tibi esse
commendaturn , vel : tibi commendarern ; cod. Mehn. com-
mendem.
6) Luntzius edidit procurrerit . Sed vel promoveril, veJ pro-
fecerit legendum est. Cod. Mehn. promoverit.
ut ad illam doctrinam , qnam hactenus consecutus
est, adiungat philosophiam et graecas literas.
Nondubito, quin incensum animum amore vir-
tutis magnopere probes. Nam cum optimarum
artium studiis tu quoque praecipue delecteris, ea-
que ad vitam et rempublicam conferas7), quod qui
faciunt hos demum vere philosophari iudico; ar-
bitror, te valde favere ingeniis, quae ad has ipsas
artes ornandas et ad rempublicam aliquando iu-
vandam idonea videntur. Hunc Scipionem pol-
licemur tibi futurum magno usui , si absolvere ei
institutum curriculum studiorum licuerit. Quare
te rogo, ne ei desis. Scripsi simplicius ad te,
fretus humanitate , qua praeditum esse te non so-
lum ex aliis audieram, sed etiam ipse iudica-
bam, quod sciam ingenia expolita doctrina et
usu rerum plurimum habere humanitatis. Et in-
telliges8), nullum officium iustius esse in homine
mei loci vel in iis, qui docent, quam suscipere
causas discipulorum. Ita autem Scipionem tibi
commendo, ut me quoque et mea studia commen-
dem. Bene et feliciter vale. fCalend. Ianuar.'1 9)
1537.
Ph. Mel.
No. 1515.
(fere 9- Ian.)
Electov ad Melanthonem.
-f- Ex prima scriptura in Actis Vinariens. Registr. H. fo!. tl5.
— Conveneranl Amsdorfius, Agricoia et Spalalinus cum
Luthero et Melanthone Wilebergae d. 1 — 3. lan., ut
cognoscerent articulos a Luthero propositos et in con-
7) Cod. Mehn. transferas.
8) Co-J. Mehn. intelligis.
9) Calend. Ianuar. addit cod. Mehn.
235
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
236
ventu Schmalcald. proferendos. — De tribus rebus non
prorsus convenit inter theologos, qua de re Spalatinus
Principem Electorem fecit certiorem, qui hoc Spalatini
scriptum ad Melanthonem misit cum hac scheda:
(/o. Fridericus Princ. Eleclor ad Melanth.)
3ebbet.
Un§ t)at aud) (SpatatinuS baneben nod) brei 2CrtileI ju=
gejtettt, metd)e bk ©etefjrten gerne gefef)en, bafj fte an
bte anbern rodren angefydncjt morben , ba6 aber £)octor
9tt a r t i n u § nicf)t f)at rootten gefd)ef)en laffen , fonbern
twffdttig 23ebenlen angejeigt , bie mir eud) t>temtt aud)
uberfenben. SBaS nun bcn 2Crtilel ber ^priejtermeifie be^
langet, bebenlen roir, ba$ bennod) md)t ungut fonbern
bequem unb nufc fenn fotlte, ba$ auf bem Sage $u
<3d)mallatben aud) baoon gerebt, geratt)fd)tagt, ge=
fdjtoffen unb Drbnung gemad)t murbe, mie e§ f)infur=
bet bci um> aflen benSKitoermanbten fottte gefyatten mt-
ben. Itnb ijt unfer gndbtgeS 23egef)ren, if)r rootfet mtt
£>octori Sftartino §u eurcr ©etegenf)eit baoon reben,
auct) fur eud) fetbjt barauf bebad)t fewt, bamit t>or bem
SXage ju (Sct)maf!atben oon fotdjem 2Crti!et aucf) meiter
moge gerebt merben. £)aran gefd)iel)et un§ aud) ju ge*
fatfen. Dat. ut s. *).
f (Es autographo Spalatini in iisdem Actis.)
£)re» 2Crtilet bie anf)dngig btieben. 1537.
35ie brei ?Crti!et , bie in rin S5ebenfcn lommen,
unb grunblia) nid)t befct)foffen , afe> ndmfict)
1) uon einer ©ejtaft cin 3etut.
2) etn 2Cnf;ang Don ber 2Beif)e.
3) SSon ben Adiapboris ober gemeinen (Stucfen.
1537.
Ueber unb nebcn ben oben erjdfjlten 2Crtiletn be?
benlen bk f)ernad) gefct)riebene **), ob man bem tyapft,
roenn er bm anbern unb un§ etn)a§, unb fonberlid) ba$
(Soangetium unb @infe£ung <5t>rtf1:i 2c. frei laffen murbe,
aud) um ^riebenS miUen ettidje ©tucf e m6a)te nad)geben,
beoor in folgenben 2Crtileln.
SSom tyocfymurbigen ©acrament ftnb bebaa)t bret fol>
genbe Conclusion ober <8a)tuffe.
£>er erfte (gcfytuf? ijt biefer :
SBenn ber $Papjt murbe bie ©nfe£ung (Sfyrifti ettidjen
£ira)en uerbieten, etlidjen nad)taffen, fo btiebe ben^
uod) be3 §>apft§ SSerbot miber beibc ©eftaft noc^).
£)iemeil mir benn alle fold) ^erbot al§ undjriftlid) t)er=
bammen, fo fonnten mir tn biefem ^atl mit bem §)apft
feinen SSertracj annel)mcn. v
®cr anbere ©d)Iup ifi biefer':
SBenn gletd) ber ^apjt beibe ©ejtalt aUentljatben oljne
altcn Unterfcijieb unb Wufyua. Iiepc fret geljen, unb ba$
I)od)murbige ©acramcnt frci neljmen, mic eS cin tgti=
d)er in feinem ©emiffen muf tc ^u oerantmorten, fo lonn^
ten mir biefeS £f)eifg bcnnod) ntd;t leljren, fdjreiben,
prebicjen ober biaigen, ba$ bie^apijten unb if)r 2Cn=
Ijang baran recf)t tl)dtcn.
S)er britte ®d)Iup iff biefer:
©o ber ^)apjt beibe ©efklt tiep fret unoerboten burd)=
au§gel)en, fo ad;ten§ ctltdje bafur, i>a$ man ©ebutt
mit benen tragen fott, fo in fremben Sanben bie eine
©eftalt ne^mcn , ba ba$ eoangeltum nod) nid)t gepre=
biget ijt, fo fang bi§ ffe ber fieljrc moI)t berid)tet
merbcn.
2. SSon ber SDrbination unb SSeifje, ein 3ufa^ an beS
^)errn ©oct. 5D?artinuS 3Crtife(.
Sm ^allc aber bap bk §Bifd>offe ba$ ©oangctium
nid)t annefnnen , fonbern mic bi§^er f)infort aud), mie
bennmof)! ju t)ermutl)en, tterfolgen merben, ba$ man
»on if)ncn bie Srbination nicj)t nel)men lonntc, aud)
mtttler 3eit, bitten mir untert^dnigtid) , ba$ ber burd)=
faud)ticjfte ^ocbgcborne (Sf)urfurjt ^u @ad)fen k., unfer
cmdbicjfter |)err, aud) bte anbern ^urften unb (Stdnbe
biefe§ SI)eif§, molltcn cjndbicjficf) unb cjunjtigtic^ bebmt
len, bap auf5 I)6d)jt «onnotljen fen , mie bie Srbination
ju bejtelten fen. 2)enn alle oerjtdnbtge Sfjriftcn miffen,
bafj niemanb oi)nc S^ocation ofentlid) Ief)ren fott, ber=
f)atben an fofd)er S^ocation merllid) unb »icl gelecjen.
Saju muffen bic ^crfon ein <Scf)eu f)aben , bap fte in
ber 2ef)rc auf anberc, fo 23efef)t Ijaben, fefjen fotlen zc.
3. SSon ben Adiaphoris unb gemeinen <&iMen.
SSenn ber ^apjt ba§ ©oangelion leiben unb nid)t
^erfolgen mollt, ob mir ju Unterf)aftung gcmeineS grie=
be§, bocf) of)ne 2Cbbrud) bcr reinen Ijeilfamen Se^re unb
d)rijttid)er §reif)eit bic Adiaphora unb InditTerentia
obcr gemeine ©tude, af§ ndmticr; gcper, gajten 2C
r)atten mod)ten mit unb glcicf) ben ^)apiflcn.
No. 1516.
10. I
an.
*) Intelligilur , hanc schedam pertinuisse ad epistolam simuJ
missam, quae vero in Actis nunc non habetur.
**) NuIIa theologorum nomina sunt subscripta.
Ev. Roggio.
Epist. lib. VI. p. 302 sq.
237
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
238
Honestissimo Viro, eruditione , prudentia et
viriute praestanii, Everardo Roggio Dan-
tiscano, Consuli Culmensi, fratri suo
carissimo.
S. D. Cum post menm reditum *) intellexissem,
quae te domesticae calamitates hinc iterum abs-
traxissent, magnum cepi dolorem, non eo tan-
tum, quod rei familiaris iacturam tantam fecisse
dicebaris, sed multo magis, quod verebar te pro-
pter hanc fortunae iniuriam vix ad ea studia redi-
turum esse, in quibus bona curn spe paulo ante
versatus esses. Miror autem de tuis consiliis ni-
hil te in proximis literis significasse. Quibus te
argumentis in hoc adverso casu consolari et eri-
gere animum debeas, tenes, cum sis optima do-
clrina instilutus, quam quidem, quia ad naturam
per se moderatam accessit, spero efficaciorem in
te confirmando fore. Tantum ubique calamita-
tum est, ut boni consulere debeamus tales casus,
in quibus mediocri damno nobiscum fortuna de-
cidit. Me ingentia pericula exercent, al yaQ tv-
yavvides tojv anaidtVTiov y.aX Tsrvcpwjutvcov oo-
(fiOTcnv aiifilovoi /uol avTiXQVg noXla y.ay.d. Sed
ego me et Deo committo, et animi moderatione
sustento. Affini tuo Viro doctiss. nunc non vaca-
bat rescribere. Sed respondebo per proximum
tabellarium. Nunc enim mercatores properabant.
Non sumo mihi tantum, ut Aristarchum me fa-
ciam operis scripti ab hornine ingenioso et fa-
cundo. Sed si miserit mihi librum, non grava-
tim indicabo meas opiniones. Bene vale. 10. Ia-
nuarii , 1537.
,
No. 1517.
F. Myconio.
Edita a Snegassio ep. 2.
Viro optim o D. Fr iderico My conio, Pa-
stori Ecclesiae Goiihanae, suo amico.
o. D. Commigrabit ad vos hreviGeorgius ille**),
cui Scholae vestrae gubernationem commendaturi
estis. Nam ante biduum de itinere suo mecum
*) Ex Suevia.
**) Georgius Merula , postea (1540) Diaconus Gothan. Vid.
ep. ad MiJichium d. 2. Fehr. h. a.
locutus est. Nunc gradum magisterii accipit, ut
titulus ei aliquam afferat apud cives commendatio-
nem. Utinam vero idoneum imodiddoy.alov in-
venire possimus. Mihi quidem nec diligentia nec
fides inea re deerit, ac malo extrahere rem,
quam subito vobis mittere aliquem, qui mihi non
probetur. Inter bonos bene agier iubet vetus for-
mula Iurisconsultorum , quam nos quoque prae-
stare decet, etiamsi haec vetera praecepta in his
moribus valde exolescunt: planeque novam So-
phisticam discit mundus, nescio a quibus magi-
stris. Christus, qui pueritiam iudicat esse Eccle-
siae suae vel purissimam partem et studia con-
servari vult propter Ecclesiam, adiuvet consilia
nostra in Scholis tuendis; qua quidem in re laudo
tuam pietatem, quod literas tanta fide ac diligen-
tia defendis. Nec dubita, quin officium Christo
gratum facias. Novi nihil habebam • nam et va-
letudo me domi tenet, et libenter abstineo ab illo-
rum congressibus, qui nostram Philosophiam de-
rident. Meministi Apologom, testacea, vasa col-
lidi natantia iuxta aerea. Similis impendet y.a-
TaoT()0(prj mihi in his dissimilium amicitiis. Bene
vale. 1L lanuarii 1537.
Philippus.
No. 1518.
20. Iod.
Vilo Theodoro.
Hic ex autographo in cod.
Epist. lib. IV. p. 15 sq. -
Monac. I. p. 431.
Doctissimo viro, JJ. y ito 1 lieoaoro, l\o-
ribergae Evangelium docenti, amico suo
praecipuo
S. D. Non licuit mihi ad nondinas Lipsicas pro-
ficisci. Nam retinebant me hic nostrae Disputa-
liones. Lutherus suos Articulos composuit, quos
ad extremum defendendos putat. Sunt eadem,
quae sunt in Confessione ct Apologia. Sed de
Primatu Pontificis quaedam addidit.
De Turcis ex Vratislavia fere eadem scribun-
tur, quae tu significas. De Anglis nunc prorsus
nihil habemus, nisi quod Antonium affirmant
captum esse , et quidem Piegis iussu.
Bene precor puerperae Coniugi tuae et filio-
lae, et oro Christum, ut te et familiam tuam ser-
vet. Osiandrum optarim Smalcaldiam venire.
239
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
240
Ego de eo Conventu cogitans, deque horribilibus
certaminibus, quae ibi exoritura esse iudico, toto
corpore cohorreo. Bene et feliciter vale. 20. Ia-
nuar.
Philippus. cM'
. __
No. 1519.
21. fan.
Ecdem.
h; j;jnuf>
Epist. lib.VI. p. 439 sqq. — Hic ex autographo in cod. Mo-
nac. I. p. 432.
Viro oplirno , D. V ito T heodor o, conciona-
tori Ecclesiae Noribergensis, suo amico
praecipuo
S. D. Heri scripsi ad te et ad loachimum1), de-
diquc eas literas nuncio Tubingensi Lusco, postea
reddidit mihi tuas 6 yoafi/Liarocpooos Noricus,
quem quidem arhitror citius ad te rediturum esse,
quam Luscum illum. Mirifice delector assidui-
tate tua, tibique gratiam habeo maximam. Ter-
ri§ iiev rerriyi cpilos, jiiVQuayi de /uvQjiia^. Sic
decet inter se amare avdoas cpilooocpovs ; quare
tibi polliceor me constantiam in amicitia perpe-
tuam praestaturum esse. De tuo animo idem mihi
promitto. Tag yd.Q cpikoveixeias scis alienas esse
a mea natura, quas tyrannis et Sophistis relin-
quamus. Ghristus servet coniugem tuam pudicis-
simam, et suavissimam filiolam. Inspexi thema.
Nollem Saturnum tenere jLieoovQavrjjua. Caetera
fausta sunt. Et luna in octava, ut puto, satis fe-
liciter posita est, etsi ra dcpenxa2) sunt imbe-
cillia. Sed Deus orandus est, ut ipse etiam iuvet
et tueatur eam. Significationes ingenii et morum
sunt admodum bonae. Thema tibi mittam, cum
erit integre xal rey>yixi»s descriptum. De quae-
stione el eieort, dtuvveo&at , respondimus idem
quod significas vos respondisse. Accurate dispu-
tata res est etiam Amsdorfio adhibito. Theses il-
lasnosti, quod liceat uti legibus; et forma poli-
tica , quod Evangelium non tollat legem naturae,
quod lex sit iniusto posita. Iam aperte concedit
et natura et ius defensionem adversus notoriam
iniuriam. Evangelium constitueret acerbissimam
.
1) Hae litterae ad Camerarium videntur periisse,
2) q. carceres et loca in coelo unde ducitur initium decursus
trilalis. (Explicatio editoiis libri VI.).
servitutem et esset politica res, si prohiberet de-
fensionem lure concessam. Ordinaret enim no-
vam politiam, rvQavvtxijv , contrariam rfj cpv-
Otxfj. Adhaec prohibere rr)v eldwloKaxoeiav
Principes debent, xal dtuvveo&at vmQ ooiwv
Haec a nobis diligenter exposita et amplificata
sunt. Ideo censuimus omnes, ort d/uvvao&at
xal anolavvetv ddtxov ftiav. Bene vale, 21. Ia-
nuarii. 3)
f Philippus. "
—
No. 1520.
v>ou*v»
>aU smV (Uoctemp.)
1 7 •
De uire rejormanai.
Edilum in Mel. operibus Basil. T. II. p. 430 sqq. Ileium a
Pezelio in Mel. Consiliis lalin. P. I. p. 297 — 318. — Vi-
detur scriptum in usum Principis Elecloris ante conren-
tum Scbmalk.
An Principes debeant mutare impios cultus, ces-
santibus aut prohibentibus Episcopis aut su-
perioribus Dominis? Anno 1537. «
Haec quaestio hoc tempore agitari solet, qua recte
explicata, maiore studio Ecclesias pii adiuvare
possunt. Est autem maxime ij&ixov, amare et
adiuvare Ecclesias, quia praecipuus finis hic pro-
positus est omnibus hominibus, ut studeant illu-
strare et ornare gloriam Dei. Contendunt autem
multi, curam constituendi Ecclesias nihil perti-
nere ad laicos, sed tantum ad Episcopos, quia
nemo debeat se alienae vocationi admiscere. Sunt
autem distincta officia Episcoporum et potestatis
politicae. Obiiciunt et alia multa argumenta, quae
postea recitabimus et perspicue diluemus. Alii
contendunt autorilati superioris Domini obtem-
perandum esse, quia superior Dominus plus iu-
ris habeat in re inferioris. Sed reiectis his ca-
villationibus respondeo.
Principes et Magistratus debere impios cul-
tus tollere, et efficere, ut in Ecclesiis vera doctrinrs
tradatur et pii cultus proponantur.
Hanc sententiam confirmo multis perspicuis
argumentis.
Omnibus sine discrimine mandatum est, ut
credant Evangelio, et id confiteantur , sive ac-
cedat autoritas Episcoporum et aliorum , sivc
y)» 1
S) Annus 1537. alia manu adscriptus est (add. etiam in Lib. VI,),
241
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
242
adversetur. Sicut scriptum est: Corde creditur
ad iustitiam, orefit confessio ad salutem. Item:
Qui negabit me coram hominibus , negabo eum
coram patre coelesti, etc. Item credidi propter
quod locutus sum. Item 1 Petr. 2. Ut poten-
tiam annuncieiis eius , qui vos vocavit ex tene-
bris. Item: In conveniendo Reges et populos in
unum, ut serviant Domino, etc. Item: Doccbo
iniquos vias tuas. Item, ut annuncient gloriam
regni iui.
Porro confessio est , palam ostendere, quod
non consentias idololairiae, et illud ipsum ge-
nus docirinae, quod amplecteris, aliis imper-
tire. Item tollere blasphemias externas apud
omnes , quibus praees. XJt paterfamilias debet
tollere blasphemias in sua familia , multo ma-
gis Princeps in dilionc, cui praeest. Nam qui non
impertit rectam doctrinam, item qui blasphemias
externas non tollit apud eos, quibus praeest, is
non confitetur, sed videtur consentire cum bla-
sphemis. Ergo Princeps debet mutare impios
cultus, et non deierreri Episcoporum aut supe-
rioris domini iudiciis , iuxta illud : Oportet Deo
magis obedire, quam hominibus. Item: si quis
aliud Evangelium praedicaverit , analhema sit.
Qui diligit patrem aut matrem plus , quam me,
non est dignus me.
Est ergo haec prima ratio sumta a necessitate
confessionis , de qua nihil dubium est mandatum
communicandae doctrinae, simpliciter necessa-
rium esse, et partem esse confessionis, sicut dicit
Christus: Lucectt lux vestra, ut glorificetur pa-
ter vester, etc. Et Sergius Proconsul non solus
audiebat Paulum , sed volebat eum audiri in tota
provincia. Nec confitetur potestas, si non com-
municet doctrinam, imo plerunque fit, ut non
communicans, reipsa sit coniunctus hoslibus.
Non confitetur autem is, qui hostibus Evangelii
coniunctus est, qui cogitur adiuvare saevitiam.
Secunda ratio, Nominatim praecipit Deus
his , qui praesunl, ut obtemperent Evangelio,
et propagari sinant, Psal. 2. Et nunc Iieges in-
telligile, erudimini, qui iudicatis terram: ser-
vite Domino in timore, exultate ei cum tremore,
osculamini filium, ne quando irascatur Domi-
nus. Psal. 24. Aperiie porlas Principes vestras,
et elevamini porlae mundi , ut inlroeat Rex glo-
riae. Alloquitur enim Psalmus Pieges et impe-
ria, quae vocat usitata metaphora portas mundi.
Psal. 1*01. In conveniendo populos in unum et
MeLAHTTH. OfER. Voe. III.
Reges, ut serviant Domino , Ps. 148. Reges ter-
rae et omnes populi, etc. laudant nomen Do-~
mini. Esaiae 49. Et erunt Reges nuiritores tui,
et Reginae nutrices, id est, Principes et Respub.
debent adiuvare, defendere ministerium Evange-
lii , et docentibus victum curare. Nam propter
hanc caussam Deus ordinavit politias, ut Evange-
lium propagari possit. His mandatis necesse est
obedire omnes potestales, etiamsi superiores Do-
mini aut Pontifices adversentur.
Tertia ratio sumta ab officio Magistratus.
Magistratus est cuslos primae et secundae ta-
bulae legis, quod ad exiernam disciplinam at-
iinet, hocest, prohibere externa scelera et puni-
re sontes debet, et proponere hona exempla.
Man\fesium est autem in primo et secundo prae-
ceplo prohiberi idololairiam et blasphemias.
Ergo necesse est , Magistratum externam idolo-
lairiam el blasphemias tollere: et curare, ut
pia doctrina et pii culius proponantur. Etsi
enim Magislratus non mutat corda, nec habet mi-
nisterium spiritus: tamen habet suum officium
externae disciplinae conservandae, etiam in iis,
quae ad primam tabulam pertinent. Confirmat
igitur Maiorem Paulus, cum inquit: Lex est in-
iusiis posila , impiis et profanis scilicet coer-
cendis.
Nec revocamus politiam Moysi , sed lex mo-
ralis perpetua est omnium aetatum. Morale et
naturale mandatum est prohibere et punire idolo-
latriam ac blaspheraias, quia prohibehtur in pri-
mo et secundo praecepto, quae sunt moralia, sic-
ut omnes gentes puniverunt perinria. Et haud
dubie Magistratus debent punire profanos seu
a&eovs, qui delectantur Epicuraeis sermonibus,
de Deo et de providentia. Daniel. 5. extat illu-
stre exemplum Piegis Elhnici Nabuchdonosor, qui
edictum proponit, ne quis dicat blasphemiam
contra Deum Israel : pertinet igitur ad secundum
praeceptum lex de blasphemis interficiendis. Le-
vit. 24.
Has rationes haud dubie secuti sunt Con-
stantinus, Valentinianus et Theodosius, qui cul-
tum idolorum legibus prohibuerunt, et capitalem
poenam constituerunt in eos , si qui palam sacrifi-
carent. Hae leges extant hodie in Cod. Theodo-
sius etiam dirui ipsa idolorum templa iussit, ne
videlicet, quod antea acciderat, manentibus tem-
plis , post ipsum restituerentur sacrificia impia.
16
243 EPISTOLARUM
(11 * utl 1 uL
Querebantur Donatistae, se a Magistratibus
puniri, cura caussa esset Ecclesiastica, sed Augu-
stinus respondet, id recte fieri, et haec decreta
ac exempla piorum Iraperatorum aliegat. Quare
manifestnm est ad Magistratus officium pertinere,
ut aboleat impios cultus , et puniat blasphemos et
malos Doctores. Haec sententia cum sit certissi-
ma et firmissima , cum sit manifesta voluntas Dei,
valde reprehendendi sunt Principes, qui tolerant
impios cultus et concedunt irapiis Doctoribus licen-
tiam vociferandi ad populiim.
Porro boni Principes proponant sibi mandata
Dei, quae supra citavimus, deinde exempla, quae
commemoravi, tertio considerent etiam exempla
Regum, Iuda et Israel, quae sciant non esse
propria politiae Mosaicae , cum sint moralia, sed
pertinere ad omnes Principes omnium aefatum.
In his animadvertent horribilibus poenis alfectos
esse autores idololatriae. Alios vero qui sustule-
runt idola , clarissimis victoriis , miraculis et coe-
lestibus donis ornatos esse. Propter Salomonis
idololatriam regnum Israel distractum est. Huius
poenae magnitudo merito deterrere omnes ab ido-
lolatria debebat. Peperit enim non solum perpe-
tua bella et excidium decem tribuum, sed etiam
horribilem dissipationem religionis. Deinde multi
Reges in Samaria pTopter impios cultus interfecti
sunt, donec tandem abductae decem tribus in exi-
lium, et paene prorsus deletae sunt. Quales au-
tem Uunc poenae impendent pro impiis cultibus?
cum illi genti non pepercerit Deus , cui amplissi-
mas promissiones de regno dederat.
Econtra laudantur et ornantur victoriis et
aliis beneficiis Reges, qui sustulerunt idola, Asa,
losaphat, Ezechias et Iosias. Item Tehu, qui sus-
tulit tantum cultum Baal, quem Achab addide-
rat supra priorem idololatriam, quae antea insti-
tuta fuerat a Ierobeam in Samaria. Exempla le-
guntur in lib. Regum ct Paralipomenis.
Porro in his, quae ad decalogum pertinent,
idem est officium nostrorum Regum, Principum
et Magistratuum , quod erat officium Piegum pio-
rum in illo populo, in quo tunc erat Ecclesia.
Quare sciant Magistratus se haud dubie poenas
Deo daturos esse, si non aboleant impios cultus.
Extant comminationes severissimae in primo et se-
cundo praecepto, et 1 Reg. 2. dicitur: Gloriji-
cantesme, glorificabo, el conlemnentes me, red-
dam contemtos. Hae comminationes nequaquam
sunt inanes aut irritae. ?om
J ui/ii
LIB. VII. 153 7. 244
Quarta ratio sumta ab exeraplo parentum.
Magistratus in exlerna disciplina debet omnia
officia subditis , quae debet paterfamilias* Cer-
tum est autem palremfamilias debtre- koc ofji-
ciiim liberis el familiap. , ut curet eos recte insti-r-
tui. et prohibeat impios cultus. Ergo idem de-
bet Magistratus. Minorem confirraat Paulus
Eph. 6. Patres educate filios in disciplina tt
eruditione Domini. Duas res complectitur, eru-
ditionem Domini, id est, verbum Dei, quia prae-
cipit, iit parentes tradant liberis doctrinam Evan-
gelii, deinde addit de disciplina, quae significat
assuefactionem, qua arcentur a peccatis per do-
ctrinam, rainas, castigationem.
Quinta ratio ab officio communi omnium
membrorum in Ecclesia. Cessantibus jEpisco-
pis, aul si ipsi Episcopi falsa doceant, reliqua
Ecclesia debet malos pastores ab officio remo-
vere, et in quolibet coelu praecipua membra cae-
teris praeire debent, et iuvare alios , ui emende-
tur Ecclcsia. Principes et caeferi Magistratus
debent esse praecipua membra Ecclesiae. Ergo
necesse est illos, hanc emendationem inchoare et
adiuvare. Maior est manifesta. Nam haec prae-
cepta pertinent ad totam Ecclesiam et singula
membra. Cavete a Pseudoprophetis, lCorinth.5.
Auferte malum ex vobis ipsis , Gal. 1. Si quis
aliud Evangclium docuerit , anaihema sit.
Praecipit singulis, ut defensores impiorum cul-
tuum et impiae doctrinae execremur, tanquam ex-
communicatos et maledictos. Hoc cum sit veris-
simum, Eccksia, remotis istis, debet eruditos et
pios pastores eligere, sicut Antiochiae Ecclesia
Episcopum Paulum Samosatenum propter impium
dogma excommunicavit, qui cum nollet discedere
ex Episcopi domo et retineret Episcopi faculta-
tes haberetque suam factionem, quae eum tue-
batur, sanior pars Ecclesiae impetravit ab Ethni-
co Iraperatore Aureliano, ut Magistratuum im-
perio cogeretur Samosatenus relinquere Episcopi
domum et facultates. Ita quandocunque constat
doctrinam esse impiam , nihil dubium est, quin
sanior pars Ecclesiae debeat malos pastores remo-
vere, et abolere impios cultus. Et hanc emenda-
tionem praecipue adiuvare debent Magistratus,
tanquam potiora membra Ecclesiae.
1 . , jSU. 9'JU . X9 ttilUJq >'\
Haec ratio adeo perspicua est, ut nec longa
declaratione opus habeat, nec aliis confirmationi-
bus, nec labefactari ullo modo potest. Neque
enim dubium est, Ecclesiam et eos, qui sunt
245
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
246
praecipua membra, debere defensores impiorum
cultuum removere ab officiis Ecclesiasticis, sicut
saepe mandatum est in veteri et novo Testamento.
Sic Prophetae abducebant populum ab ordinariis
Pontificibus, si quando Reges non removebant
Pontifices: aliquando nactipiosPieges removebant
pontifices et impios sacerdotes; et, ut antea dixi,
Ecclesia Antiochena removit suum Episcopum
Paulum cjainosatenum.
Sexta a vitanda societate persecutionis. Non
licet esse medium, sicui quidam imaginantur,
sed necessetsl, aut coniunclum esse cum perse-
cutorihus, aut cum vera Ecclesia, ac praeser-
iim Principibus et Magisiraiibus hoc accidil , ut
necessario persecutoribus Regibus aut obtempe-
renty aul advcrsentur. Inter haec non esl me-
diam. Ergo qui non volunt se polluere socie-
tate persecutionis, aperte se coniungant cum vera
Ecclesia. Huc periinent sententiae plurimae in
scripturis, quae prohibent societatem hostium ve-
ritatis, Psal. 26. Odi Ecclesiam malignantium,
et cum impiis non sedebo: lavabo manus meas
inter innoccntcs el circumdabo allare tuum Do-
mine, Psal. 138. Perfccto odio oderam illos,
2 Paralip. 19. Impio praebes auxilium, ideo
iram nicrcbaris , etc. Prover. 24. Erue eos, qui
ducuntur ad mortem , clc. Malt. 21. Qui non est
mecum , contra me est. Et in 4 Regum ait Elias:
Usque quo claudicatis utroque humero, 1 Io-
hrm. 3. In hoc cignovimus dilectionem , quia ille
animam suam pro nobis posuit, et nos debemus
pro fratribus animas ponere. Ergo ornnes aperte
profiteri necesse est, et omnes verae Ecclesiae de-
bent defensionem.
Multa sunt gravia peccata eorum, qui cum
recte sentiant, tamen dissimulant suam senten-
tiam, et nOn tollunt pro suo officio abusus. Pri-
mum enim exemplo suo stabiliunt impietatem,
deterrent infirmos, qui pendent ex eorum iudiciis,
confirmant furorem adversariorum.
TT .ilOUIJ'1' ,1-1 1 TT
JiaeC peccata non sunt levia ducendn. ILr-
rant igitur, qui nihil mutant, ut gerant se mc-
dios, cum hic nihil sit medium: et omnis socie-
tas ac familiaritas cum persecutoribus displicet
Deo, parit scandala, et accersit poenas.
Septima ex iure naturali. Finis socielaiis
humanae proprius ei praecipuus est, ut Deus in-
nolescat. Magistralus est cusios socielatis hu-
manae. Ergo mullo magis cusios illius prac-
cipui finis esse debet : cjuia in omni aciione finis
principaliter expetendus et tuendus est, ul JMe-
dico in medendo sanitas praecipue expetenda et
tuenda est: ergo et in gubernatione socieiatis
proprius finis socielatis principaliter guberna-
tori expetenctus est.
Errant igitur Magistratus, qui divellunt gu-
bernationem a fine , et se tantum pacis ac ventris
custodes esse existimant. Aliud habent maius of-
ficium, videlicet defensionem totius legis, primae
et secundae tabulae, quod ad externam disciplinam
attinet. Propter hoc coeleste munus impertit eis
Deus societatem sui nominis, inquiens: Ego dixi
Diiestis, id est, delecti divinitus ad conservan-
dam veram religionem, ad prohibendam et abo-
lendam idololatriam, ad conservationem iustitiae,
coniugiorum pacis , ad prohibendam turpitudi-
nem, etc. Deuteron. 17. Deus Regcm cuslodem
facit legis, et doctrinae religionis. Et in libro,
cui titulus est, Sapientia, traditur initio hoc
praeceptum: Diligite iuslitiam, qui iudicaiis
terram: quaerite Deum, etc. Similes senten-
tias plures supra citavi , quae Principes de hoc
summo officio admonent.
Postquam autem sacrificuli leges ferre coepe-
runt reliquo coetui suo arbitrio, et nemini dissen-
tire licebat a senfentiis ac iudiciis Pontificum, ob-
repsit animis plurimorum haec persuasio, curam
Ecclesiarum nihil pertinere ad Principes: his
commendatam esse tantum corporum et fortuna-
rum defensionem, hoc est, tantum eos ventris
custodes esse. At si tantum venter curandus esset,
quid differrent Principes ab armentariis? Nam
longe aliter sentiendum est. Politias divinitus
admirabili sapientia et bonitate constitutas esse,
non tantum ad quaerenda et fruenda ventris bona,
sed multo magis, ut Deus in societate innotescat,
utaeterna bona quaerantur.
Nec opponenda sunt exempla impiorum, Non
Alexander, non Augustus, aliam nisi corporis
curam susceperunt, quantumvis laudati Princi-
pes. AssCntior plures tantum unam partem cu-
rasse. Pauci enim intelligunt praecipuum mu-
nus, multo pauciores veram religionem norunt.
Sed tamen aliquos magnos Heroas Deus ad instau-
randam doctrinam verae pietatis subinde excita-
vit, ut Ioseph in Aegypto, Rahylone Nabogdo-
nosor, et eius filium, deindc Medum Darium,
Persam Cyrurn , PtomaeConstantinum: in populo
Israel Davidem, Salomonem, Iosaphat, Iehu,
Ezechiam, Iosiam.
16 *
247
EPISTOLARUM LIB. VII. 1557.
248
Neque hi propterea ignavi erant, quia reli-
gionem emeudabant, imo in hoc officio lucebat
eorum fortitudo, et magnitudo animi.
Non enim sine maximis periculis, sine Prin-
cipum odiis mutare usitatas religiones poterant.
Gonstantinus iussit claudi idolorum templa,
prohibuit sacrificia Ethnicorum, iussit publice do-
ceri Evangelium , dedit stipendia Doctoribus, de-
nique magnam partem veteris formae in imperio
Piomano mutavit, cum quidem Collegae et caeteri
Principes, et maxima pars imperii adhuc acerbe
odissent nomen Christi: itaque et Maxenlius et
Licinius Collegae ingentia bella adversus eum
moverunt, qui quidem nobilitatem et Italiae,
Graeciae, Pannoniae, Thraciae robur secum tra-
hebant.
.
Tantum periculum cum et adire et sustinere
ausus sit propter Christi gloriam, exemplum for-
tihus et bonis Principibus defendendae religionis
egregium proposuit. Sed huius aetatis Reges ac
Principes, cum videant iniuste exerceri crudelita-
tem contra pios, cum pleraque vitia Ecclesiae
intelligant, tamen nequid accersant sibi periculi
autodii, adiuvant saevitiam, defendunt impieta-
tem contra conscientiam. Metuunt enim actionis
Pontificiae conspirationes. Et quod indignissimum
est heroico genere, melu, ignavia, aut etiam spe
certarum utilitatum, produnt religionem et iu-
stitiam.
Cum Cassander peteret ab Atheniensibus, ut
Alexandrum referrent inter deos eumque cole-
rent certis sacrificiis, plerique execrabantur hanc
impiam adulationem. Sed Demades suasit, ut
fieret, ne videlicet belium eis inferretur, ac in-
quit, vidcte neterram amittatis, dum coelo in-
iuriam fieri prohibetis.
Ita nunc multi coelo iniuriam facere malunt,
quam suscipere vel laborem vel periculum pro-
pter veritatis defensionem. Sed hi ignavi et im-
pii Principes nequaquam digni sunt illa coelesti
appellatione. Ego dixi Dii estis. Deus enim
impertit Principibus societatem sui nominis, quia
eis rerum divinarum defensionem commendavit,
videlicet Evangelii, iustitine, pacis et disciplinae.
Octava, Vae homini, qui est autor et con-
firmator scandali. Principes , qui non mutant
abusus , sunt autores et confirmatores horribi-
lium scandalorum. Quare non dubium est, eis
Deurn gravissime irasci. Hic diligenter magni-
tudo scandalorum, et veri fontes considerentur.
Deus afficitur contumelia in defensione idolola-
triae: tot millia animarum seducuntur et pereunt
praecipue culpa Principum , qui impediunt, quo
minus purarn Evangeiii doctrinam populus audiat:
confirmatur furor adversariorum , qui fiunt per-
tinaciores et saeviores exemplis Principum. Con-
firmantur libidines.
Sic autem inquit Deus apud Ezechielem de
omnibus gubernatoribus, cap. trigesimo quarto:
Ecce ego ipse super pastores, et requiram gre-
gem meum de manu eorum, et delcbo eos. Et
Amos 6. Vae iobis optimates , capita populo-
rum, elc. Nihil patiebantur super contritione
loscph. Hae divinae comminationes profeclo non
erunt irritae. Quare optandum est, ut omnes
Principes habeant rationem suae salutis, et libe-
rent se ab his ingentibus scandalis. Nam hoc ar-
gumentum refutari nullo modo potest.
Quod autem et nobis scandala obiiciuntur,
quod videlicet aliqui abutuntur libertate, aut alia,
haec non accidunt doctrinae aut Principum culpa.
Si Doctores et Principes recte faciunt suum offi-
cium, ut inquit Ezechiel, extra culpam sunt.
At in altera parte caussa praecipua ingentium
scelerum haeret in his, qui praesunt. Deinde
longe atrocius scelus est idololatria , quam alia
vulgi errata. Et collocata in unum cumulum cae-
tera scandala omnia nequaquam tantum sceleris
habent, quantum habent hi tres nervi regni An-
tichristi, profanatio Missae, coelibatus, et com-
mentitia autoritas Pvomani Episcopi. Profimatio
Missae palam est idololatrica. Caelibatus tot se-
culis quantum turpissimorum exemplorum cu-
mulavit? llomana dominatio iam annis sexcentis
toties impia bella excitavit. Videndum est autem
in qualibet parte, qui vere sint autores scandalo-
rum. His omnibus concionatur Christus. Vae
homini, per quem venit scandalum. Ibi autem
Principes autores sunt scandalorum, ubi piam do-
ctrinam propagari vetant, defendunt idololatriam,
vagas libidines sacerdotum, et alia scelera.
Hactenus rationes octo graves firmas et veras
recensui , quae pios confirmant, qui Ecclesias
ernendant, el rnerito debebant movere aliquos mo-
deratiores, ut officium in hac re suum facerent.
Blasphemis frustra concionamur, sed tr.men pro-
poni eis mandata Christi dehent, ut intelligant
improbari suumfurorem. Addam unum argumen-
tum, moderatis ingeniis considerandum.
249
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
250
Deus mandal, ut precernur pro politiis et
conservari eas oremus ; est enim singulare be-
neficium Dei haec civilis vita pulcerrimo ordine
consociata, in ijuo lucenl bonitas et sapientia
Dei. Et vult Deus politias existere propter Ec-
clesiam. Ilas caussas Deo allegant piae men-
tes in precatione, ut Deus ideo conservet politias,
quia eius sapientia consiitutae sunt. liem quia
adiuvent el defendant Ecclesias , el conferant
suum officium ad gloriam Chrisii. Quomodo
autem pro iis politiis rogari potest, quarum hic
esl praccipuus scopus ut a.boleant Christi dociri-
nam et nomen, ut Ecclesias fundilus deleant,
ut trucident membra Chrisii? An hic orare
mentes possunt? Domine Deus conserva hoc
regnum, ut nomen tuum contumelia afficiatur,
ut exlinguatur agnitio Christi, pii trucidentur?
Talis est precatio pro impiis politiis , a qua ne-
cesse est pias mcntes serio et vehementer ab-
horrere.
Ergo si Principes ipsi volunt invocare Dcum,
caveant , ne talis sit eorum precatio , sed allegent
Deo veras caussas, videlicet, cum politias ideo
conserves, ut serviant tuis Ecclesiis, ut propagari
Evangelium possit, ideo fogo, ut meas politias
conserves. Hae sunt piae preces, quas Deus ex-
audit. Qualis est autem bominis vita, qui Deum
non vere polest invocare, qui scit se vivere sine
Deo, reiectum a Deo? Haec est summa omnium
calamitatum et miseriarum.
Ideo hi qui praesunt, ut ipsi Deum invocare
possint, et ut possint frui piorum precibus, cu-
rent, ut offieium serviat gloriae Dci et Ecclesiis,
non belligerentur cum Christo. Poricula enim
Deus gubernabit, sicut promisit, quia certum est
veram Ecclesiam conservari. Illud etiam vidc-
rint, ut in emendaiione sint diligentes, recte
constituant et ornent Ecclesias , curcnt stipendia
ministris constitui, excitent literarum studia, qui-
hus opus habct Ecclesia. Vidcmus etiam Aposto-
lorum tempore scholasticos coetus apud Ecclesias
fuisse, ut Iohannes et deinde Polycarpus habue-
runt scholas. Ad hos necessarios usus transferant
opes collegiorum et Monasteriorum, ut postea di-
cam. Prius enim argumenta quaedam diluam,
quac obiiciunt nonnulli.
Refulatio contrariarum rationum*).
Primum. Magisiratus officium est corpora
tueri, Ecclesiarum gubernatio perlinet ad ani-
mam. Ergo jSIagistralus non debet aitingere
ncgoiia Ecclesiasiica. Ilespondeo ad Maiorem.
Definitio non est integra cum dicitur, Magistratus
officium esse, defendere corpora, autpacem, quia
ad Magistratum pertinet disciplinae externae con-
servatio , non tantum iuxta secundam tabulam,
sed etiam iuxta primam. Estqtie haec inte-
gra definitio: JMagisiratus esl custos legis , quod
ad externam disciplinam atiinet, eamque vi cor-
porali tuetur. Ut prohibet adulteria, sic prohi-
bere et punire Epicuraeos sermones et externam
idololatriam ac blasphemias debet: non enim du~
bium est, secundum praeceptum pertinere ad Ma-
gistratum. Interest inter armentarios et Magistra-
tus. Illi tantum ventri pecudum prospiciunt, Ma-
gistratus principaliter gloriae Dei servire debet:
propter hoc excellens munus, Deus ei impertit
societatem sui nominis.
_, tun pi .
Dico aulem custodem esse legis, quod ad ex-
ternain disciplinam attinet, ut conservetur discri-
men inter ministerium Evangelii et Magistratum.
Ministerium Evangeiii proponit Evangelium, per
quod Spiritus sanctus est efficax in credentibus,
sicut 2 Cor. 3. dicitur: Fecit nos ministros Novi
Testamenli, non liierae, scd Spiritus. Interea
tamen Magistratus suum habet oificium externurn,
ne scandala proponantur, prohibet externam ldo-
lolatriam, sicut adulteria aut caedes. Id clare
docct Paulus inquiens: Lex est iniustis posita,
profanis, contumeliosis in Deurn. Et hunc
usurn legis vocat Paulus Iegitimum, hocest, cum
externa disciplina Magistratus coercet flagitia quae
cum prima et secunda tabula pugnant.
Non igitur miscemus officia, sed habet Ma-
gistratus suam functioncm, pertinentem ad exter-
nam disciplinam, sicut et lex iubet puniri bla-
sphemos, Levit. 24. et Deuter. \%. cap. Idola
cvertite, etc. Iiabet aliam functionem Evangelii
minister, ut proponat Evangelii doctrinam , qua
Spiritus sanctns est efficax. Adhaec Magistratus
praecipue debet suurn officium conferre ad glo-
riam Dei ornandam, debet et praestare, ut luceat
confessio in suo munere, quia hi sunt fines prin-
*) Hanc inscriplionein non babel texf, Basil,
251
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
252
cipales omnium honestarum functionum in hac
politica societate. Cum Imperatorum decretis
coercerentur Donatistae, calumniabantur Augu-
stinum nonnulli, qui contendebant tantum do-
cendo refntandos esse impios. Sed Augustinus
recte docet, quod sit in talibus caussis officium
Magistratus.
Secundum argumentum. Nernini licet usur-
pare alienum officium, Soli JEpiscopi debent
JEcclesias constituere. Ergo non licetJSlagistra-
tibus rapere alienum officium. Ad minorem re-
spondeo dupliciter. Primum Magistratus habent
suum muuus de externa disciplina, ut dixi, et de
praeficiendis piis Doctoribus. Quare non impe-
diunt officium docentium. Deinde neganda est
Minor, quia cum Episcopi sunt hostes verae do-
ctrinae , amittunt ius gubernandarum Ecclesia-
rum, et reliqua Ecclesia mandatum habet, ut eos
a gubernatione removcat, et praeficiat pios Do-
ctores, sicut clare praecipit Paulus: Si tjuis aliud
Evangelium docuerit, anathema sit. Hoc prae-
ceptum ad reliqua Ecclesiae membra omnia et sin-
gula pertinet, quae impiosDoctores tanquam ana-
themata relinquere et execrari debent.
Gumque Principum et Magistratuum munus
praecipue debeat ornare gloriam Dei, cum ipso-
rum sententiam reliquns populus intueatur, opor-
tet eos, tanquam praecipua membra in externa
societate, sua autoritate veram Ecclesiam adiu-
vare , removere impios Doctores, praeficere pios.
Est et illud proprie in polestate Magistra-
tuum , concedere fruendos reditus. Non dubium
est autem, quin peccent, cum impediunt emen-
dationem Ecclesiarum, quia pastoribus impiis no-
lunt quidquam decerpere de reditibus, unde erarit
alendi pii ministri Evangelii. , Aiunt neminem ex
suis possessionibus eiiciendum esse, quasi Eccle-
siasticae facultates non dentur propter officium.
Paulus inquit diserte, Christum ordinasse-, ul
Evangelium docenles vivqnt de Evangelio-
Quare iniquum est hostes Evangelii frui elec-
mosynis, quibus opusest ad alendos pios mi-
nistros.
Quam multa et locupletia scimus esse colle-
gia Canonicorum et Monachorum , in quibus aut
nulli literati sunt, aut si qui sunt, eruditionem
conferunt ad obruendam veritatem et ad perni-
ciem Ecclesiae Christi? Interea ibi exercetur mul-
tiplex idololatria, ih profanatione Missarum , in-
vocatione Sanctorum, et plerique vivunt conta-
minati libidinibus. His coetibus ne quid detra-
hant, Principes dum volunt videri iusti, non vio-
lenti, nolunt quaerere idoneos Doctores. Sed
multiplex in hoc scclerc est impietas. Non pro-
vehunt veram doctrinam, confirmant idololatriam,
libidines, defraudant veram Ecclesiam , sinunt
fures et praedones helluari in eleemosynis Ecclc-
siae, cum ad officium Magistratuum proprie per-
tineat, efficere, ut suum teneat vera Ecclesia.
Tertium argumenlum. JSron est mutatio fa-
cienda anle cognitionem Synodi. Hae conlrover-
siae nondum sunt in Synodo diiudicatae. JErgo
differenda res videiur.
Hommes astuti praecipue hoc argumento re-
morantur animos multorum. Celeritas enim ini-
mica consilio est, videlur laudanda in rebus tan-
tis contatio. \ idetur modesti animi esse, expe-
ctare legitima iudicia, nec paucorum et ignobi-
liuin sententias subito amplecti. Haec sapientiae
species praetexitur aut arcario odio vcritatis aut
timiditati. Nam controversiae aliquot nihil ha-
bent ambigui. Notoria sunt flagitia, Missarum
applicatio pro aliis, invocatio divorum, prohibi-
tio integri Sacramenti, votorum superstitio et coe-
libatus,. In his cum omncs, qui non sunt aut
prorsus Epicuraei, aut prorsus stolidi, videant
veritatem, tamen iubemur expectare cognitioncm,
quasi divini mandati autoritas pendeat ex appro-
batione Episcoporum, aut Ilegum , aut ullorum
bominum, ut Ilomae Tyberius retulit ad senatum,
ut Christus inler Deos referretur. Hoc Tyberii
exemplum verissime imitantur isti contatores, qui
nolunt amplecti mandata coelestia, priusquam
senatus Cardinalium et Episcoporum, qui palam
et sunt et perhiberi volunt tyranni et Epicuraei,
ea comprobaverit. »ofit rroq?; inificl
Sed respondeo ordine ad singulas propositio-
nes. Maior neganda est , quia controversiae de
verbo Dei dissijniles sunt controversiis de negotiis
humanis, in quibus valet autoritas humana. Sum-
mus enim iudex est omnium vox divina ; singuli,
etiam refragante toto orbe terrarum, obtemperare
debemus verbo Dei, quod fatemur esse a Deo tra-
dit.um, ut Elias querebatur, se solum esse reli-
ctum. Dissentiebant ab ipso Reges, execraban-
tur eum Pontifices et sacerdotes, deserebat eum
populus. Etsi igitur videbat, se neque 6/u6ip7]-
y^ov neque b^ioonovdov habere quenquam, ta-
men sententiam suam non abiiciebat. Ita Petrus
fatetur in populo diversas esse opiniones de
253
EPISTOLARUM
VII. 1537.
254
ChristOy haberi eum pro Propheta, pro Elia,
et abhis seiungit suam sententiam, et ajfirmat,
hunc lesum esse filium Dei, ac Sahatorem.
Quare Christus inquiti Cciro et sanguis non re-
velavit tibi, sed pater meus coelestis. Hic quae-
ro , an fuerit expectandum Petro iudicium Ponti-
ficum, Priucipum populi. Ac ne quidem verae
Ecclesiae diiudicatio expectanda est, agnito verbo
Dei, sicut Paulus prius coepit docerc, quam adi-
ret Apostolos. Et quidem docebat de abrogatione
legis , liberius quam Apostoli, tantum abest, ut
sit expectanda cognitio adversariorum.
Palam est Pontifices et eorum coniuratos non
esse Ecclesiam, sed hostes Evangelii, quales fue-
runtPharisaei et tyranni veteres, Antiochns, Dio-
cletianus aut alii. Extant praeiudicia , exercent
inusitatam crudelitatem adversus omnes, qui no-
biscum sentiunt. Collocutus srim cum multis, qui
simulabant moderationem, qui tamen plerique
omnes hoc tantum agunt, ut nova sophistica ex-
cusent veteres abusus , non emendent.
Disputationes horum temporum acuerunt ho-
mines ingeniosos in utraque parte. Itaque hostes
Evangelii, si qui sunt doctiores, multo venustius
pingunt sua errata, quam antea. Nec raro nos
in nostris vulneribus pennas nostras agnoscimus.
Postea sententias scribunt sanguine, iubent nos
interfici. jftsbneq ojns
Cum venisset in Austriam Cardinalis Alexan-
der, recruduit ibi saevitia, et multi pii crudelis-
sime in gratiam Pontificii legati interfecti sunt.
Talibus victimis scilicet litari sibi volunt isti, ut
ad Troiam Graeci nece Polixenae litabant mani-
bus Achillis. Ptedierat autem tunc Alexander e
Synodo, adfuerat deliberationiCardinalium, quae
videbatur spem facere moderationis. Sed ars est
istorum, to9la ayooeveiv ", xaxa. de (poeoi fivo-
Oodotievetv , ut inquit Homerus*).
Non igilur expectanda est cognitioPontificiae
faetionis, sed ad singulos pertinet mandatum Dei,
ut audiant , discant, amplectantur et confitean-
tur Evangelium: et singuli in sua vocatione de-
bent edere testimonia suae vocationis. Paterfa-
milias probibere idololatriam in familia debel.
Magistratus curaredebet, ut recte doceantur illi,
quos gubernat. Cumqae non pendeat autoritas
coelestis doctrinae ab humana conditione, non
sunt expectanda hominum decreta, ut tres Israe-
l-t^l jrAohudr, non nifirrg m
*) Cf. Hom. Odyss. XVI [, €6.
litae in Babylone non expectabant regni seu Par-
lamenti, ut nitnC loquuntur, decreta, sed impio
iegis edicto tortiter adversabantur.
Caeterum prodest piis, quaerere non ho-
stium iudicia, sed verae Ecclesiae testimonia, sic-
ut Christus vult nos erudiri et confirmari mutuis
admonitionibus, cum ait adPetrum*): El tu con-
versus conjirma fratres luos. Extant Symbola,
extant testimonia in probatis scriptoribus , quae si
conferemus ad Evangelium , satis apparebit, quae
sit vetus et pura doclrina verae et Catholicae Ec-
clesiae Christi. Deliberent igitur Principes, non
cum tyTannis, non cum Pontificibus , non cum
hypocritis, Monachis aut aliis, sed cum ipsa
Evangelii voce, cum probatis scriptoribus. Nec
pudeat audire ea , quae nunc a piis et eruditis tra-
duntur. Audienda est enim Ecclesia Christi, boc
est, piorum coetus, non hostium Evangelii , et
conterendae sententiae cum verbo JJei.
Quidam sunt vel natura vel prava consue-
tudine eoiOTizol, et amantes cavillationum ac
sophistices. Hietiam, cum satis patefacta est ve-
ritas, tamen non acquiescunt, sed perpetuo nxan-
tur et cavillantur, sicut Iudaei, quantumlibet
convicti , elabi tamen conantur. Ab hoc more
Diabolus nomen habet, quia miris calumniis de-
format, obruit et eludit Dei dicta: porro ab boc
Diabolico more abhorrere omnes homines opor-
tuit, maxime autem Principes viros, quibus tur-
pissimum est amare sophisticam. Postquam con-
victa est conscieiitia veris et firmis testimoniis,
non quaerantur nugaces glossae ad eludendnm ve-
ritatem. Ac si quis qunerit veritatem pio studio,
ut gloriam Dei ornet , ut suae et aliorum saluti
consulat, huius conatum adiuvat et provehit Deus,
sicutait: Qui quaerit, imenit, etc. De caeteris
amantibus cavillationes ac sophisticen dictum est,
Audite audientes, et nolite inlel/ipere , quae
poena est omnmm calamitatum summa.1 ,.
Quartnm argumentum. Tantum itiris ha-
bet inferior in ditione dliqua , quanturii superior
Dominus attribuit. Superior prohibuit muta-
tiones tanquam in praefecturis suis. Ergo sine
eius voluntate non facienda est mutatio.
Ad maiorem respondeo. Sit sane vera de
utilitatibus et fructibus dilionis. Habet reditus,
habet commoda inferior, quae concedit superior
Dominus. Sed non est vera de confessione
:iI/l ynoiJf.nfiloiq m t fini6loJ.ogi
*) Luc. XXII, 32.
255
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
256
Evangelii aut ullis operibus a Deo mandatis.
Confessio est supra et extra omnes illos gradus
hominum. Pariter servis , filiis familiarum, pri-
vatis et Magistratibus praecipit Deus confessio-
nein, ut Matth. 10. testatur: Qui amat patrem
aut matrem plus, quam me, non est rne dignus.
In familia confiteri Evangelium etiam servi
debent, ut Ioseph dominum suum ad veram Dei
agnitionem traduxit. Danielis socii, quanquam
essent servi, tamen regio edicto de statua adver-
„„ii cmi}' ino fnj! i liiij ■ ui>
Plenae sunt excmplorum sacrae historiae,
quae ostendunt, inferiores non solum voce pro-
fessos esse, ut oportet, doctrinamEvangelii, con-
tra edicta Piegum et Imperatorum. Sed etiam
idola manibus evertisse. In oppido quodam Phry-
giae praefectus Adauctus tempore Diocletiani
omnia idola evertit, et persuasit universae rnulti-
tudini, ut Christi doctrinam acciperent.
Quam ob caussam deinde tyrannus oppugnari
oppidum et cives omnes trucidari iussit.
Apollinis simulacrum Iuliani tempore in sa-
cello omnium tunc celeberrimo, non procul ah
Antiochia, filiusEthnici sacrificuli avulsum a basi
collisit.
Declaraverunt et puellae robur fidei simili
magnitudine animi, filiaLiciniilmperatoris, Irenc,
nihil verita truculentiam patris, qui Christiano
nomini inimicissimus erat, lares et reliqua simu-
lacra in paternis aedibus siugulari fortitudine con-
trivit et abiecit.
Praecipue vero in confessione Principum lu-
cere debent exempla, quae confirment caeteros,
ut vir nobilis in urbe Nicomedaea inspcctante po-
pulo concerpsit publicas literas, a Diocletiano
propositas contra Christianam religionem.
Valentinianus qui postealmperator factus est,
cum esset tribunus militum , sacrificulo Ethnico
afferenti lustralem aquam, colaphum impegit
praesente Iuliano Imperatore. Talibus exemplis
hi Principes etiam caeteros pios confirmare vo-
luerunt.
Cum igitur Deus flagitet confessionem Evan-
gelii ab omnibus summis et infimis, ab omni-
bus hominuin ordinibus et gradibus, a liberis, a
servis, non est huc adferenda illa caviilatio:
quantum inferior iuris habeat. Confessio pariter
ad omnes gradus pertinet.
Deinde superior dominus mandans officium
non potest eam partem, quae est officii praecipua
et ad eius substantiam iure divino et naturali per-
tinet, prohibere. Constat autem, omnia politica
munera conferri debere ad gloriam Dei. Omnes
Magistratus superiores. ei inferiores suo quisque
loco debent parere secundo mandato decalogi, hoc
est, externas blasphemias, quibus Deus afficitur
contumelia, prohibere et punire. Nec obtempe-
randum est superiori Domino, si hanc partem of-
ficiinolit exerceri, ut si flagitiosas lihidines appro-
bet ac stabiliat. c , < > ul
Hactenus maior argumenti satis refutata est.
De minore nihil disputabo. Praesunt in suo Prin-
cipes, et habent dominium utile, et inprimis ad
ipsorum officium pertinet, non permittere, ut ty-
rannis constituatur. Nunc nescio, an memiue-
rint se liberos esse.
Multi enirn, qui non profitentur puram
Evangelii doctrinam, etsi desiderant emendatio-
nem Ecclesiae, et improbant crudelitatem, tamen
sunt otiosi speclatores, sinunt grassari tyranni-
dem sine fine, cum sua autoritate Episcopos et
Pieges ad moderationem, ad cognitionem veram
revocare deberent. Hoc convenit heroicis fami-
liis, sicut Achilles inquit: Ita se obtemperatu-
rum esse Atridis, si honesta iubeant, sin au-
tem turpia praecipiant , se non obtemperaturum
r r r > r
Quod vero amplificant obedientiae laudem,
magnam esse pietatem, obedire Ecclesiae, ma-
gnum decus irnperiis parere , haec speciosa oratio
praetexitur summae turpitudini, Epicuraeo con-
temtui religionis. Non enim recto consilio prae-
dicant ohedientiam, sed aut tyrannidem confir-
mare conantur, aut quaerunt excusationem impie-
tatis, aut timiditatis ac ignaviae. Pios decet me-
minisse vocis Apostolicae: Oportet Deo magis
obedire, quamhominibus. ObedientiaEcclesia-
stica nequaquam est conspiratio ad idololatriae,
libidinum et Neronianae crudelitatis defensio-
nem. Cum Pontifices, qui impia docent aut de-
fendunt, sint execrandi, tanquam anathemata,
nulla eis Ecclesiastica obedientia debetur: caete-
rum ornatur et a nobis obedientia omni genere
laudis. Praestanda sunt civilia officia legitimis
Magistratibus , sed semper regula tenenda, ut si
quid imperent fieri contra mandata Dei , magis
Deo pareamus, quam hominibus.
Haec quae de officio Magistratuum in hac
disputatione collegi, vera et firma sunt, ac di-
serte et expresse tradita in verbo Dei. Nec du-
257
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
258
bito ea congruere etiam cum veteribus canonibus,
si dextre intelligantur, ac opto bonos viros bac
admonitione affici.
Illud vero eos Principes, qui restituunt Ec-
clesias , orant et obtestantur veris lacrymis omnes
pii, ut literamm et earum artium studia adiuvent
et excitent, quibus Ecclesiae Christi opus est, cu-
rent publica libertate ali in scbolis pauperes scbo-
lasticos et recte erudiri ac severiore disciplina
regi. In Germania adversarii odio Evangelii boc
de industria agunt, ut, quantum possunt, oppri-
mant et extinguant omnia literarum studia, quod
has putant aliqua ex parte monstratrices esse vc-
rae doctrinae. Ac plane ita dominantur, ut me-
mini Abbates quosdam dicere, se nolle suos Mo-
nacbos versari in literis , quia non expediret eis
ullurn Monacbum Abbate doctiorem aut esse aut
videri. Est omnino inscitia magis obnoxia ty-
rannidi. Itaque ut vastitatem in Ecclesiis faciant,
eruditos ac pios Doctores nullos ferunt. Sic Cy-
clopicam barbariem in tota civili consuetudine ef-
ficere conantur.
rr . otjii iinavano ^joH i • bu ivji*
Utmam vero nostri propter glonam Lhnsti
dentoperam, ut floreant studia literarum. Deus
instituit, ut magni coetus essent ad tabernaculum
non aliam ob caussam, nisi ut essent tanquam
scbolae, ubi seniores docebant et exercebant reli-
quos in literis, in lege divina, in bistoriis, in
Musica, in Medicina. Nam lias artes tunc tracta-
bant sacerdotes. Sic institutus est Samuel , sic et
Prophetae scholasticos coetus habuerunt Elias,
Elisaeus, Iohannes Baptista. Hunc morem et
Christus servavit, et iinitati sunt deinde Apostoli
et eorum discipuli. Iobannes Ephesi habuit cer-
tos et assiduos auditores. Postea Smyrnae Poly-
carpus.
Ac proderat esse tales coetus, ut constaret,
a quibus Doctoribus et qua fide propagaretur
Evangelium. Ilac diligentia cum opus esset, in-
stituta sunt deinde collegia Canonicorum, ut sci-
ret posteritas , a quibus doctrinam accepisset.
Ita Dionysium Alexandrinum et Alexandrum
audivit Athanasius. Et Basilius allegat suos prae-
ceptores, ait sibi adbuc eorum sententiis ac voci-
bus aures personare. Sed postea in collegiis opes
pepereruntluxum, deindeaccesseruntimperia, quae
magis etiam nocuerunt studiis. Itaque ut Eccle-
sia apud Canonicos extincta est, ita doctrinae pos-
sessionem amiserunt.
Melanth. Opeiy. Vol. III.
Curandum est igitur omnibus piis, ac prae-
sertimhis, qui praesunt, ut vetus exemplum re-
tineatur, ut ibi floreant literae, ubi est vera Ec-
clesia. Quid est absurdius, quam quod Pieges et
Principes inimici Evangelio gloriantur, se defen-
dere veterem formam Ecclesiae, et tamen dimi-
cant tantum de cibis aut aliis nugacibus ritibus,
non hoc agunt, ut collegia ad studia revocent,
quae res praecipue ad veterem formam pertinebat.
Sed desino de illis dicere. Nos considere-
rnus, quam necessarium et pium officium sit ex-
citare studia. Nam sine scholis et sine doctrina
non potest Evangelii puritas conservari. Et plu-
rimum refert, scire a quibus ct qua fide propagata
sit: praeterea controversiae Ecclesiasticae profecto
sine magna eruditione explicari non possunt.
Cum autem pauci diyites haec studia Eccle-
siastica colant, necesse est honesta stipendia con-
stitui pastoribus Ecclesiarum, Doctoribus ac di-
scentibus in scholis. Hanc ad rem transferendae
sunt opes collegiorum et monasteriorum, sicut
clare scriptum est: Sic dominus ordinavit, ut qui
annunciant Evangelium, vivant ex Evangelio,
Nec alleganda est hic Regum autoritas, qui de-
derunt has opes collegiis. Dederunt enim Eccle-
siae: non voluerunt fame necari pastores, extin-
gui studia, et interim devorari hos reditus ab
aliis otiosis aut impiis. Ideo pertinet ad Princi-
pum officium inde prospicere Ecclesiis.
-11'i-j 'JiUbUJL 1
No. 1521. (hoc temp.)
loannes Fridericus de Concilio.
KIf- Ex apographo in cod. Galli I. p. 150^. — Dubio ca-
ret, hoc scriptum referendum esse ad bullam Pontificis
Romani d. d. 2. Iunii 1536. de Concilio Mantuae habendo,
quam habes in opp. Luth. ttal. T. XVI. p. 2815 sq. In-
eunte mense Au^usto deliberationes de Concilio erant in
aula Principis Eiectoris. Quum in scripto dicatur, Cie-
mentem Papam anle quatuor annos concilium indixisse,
(id autem factum est menselanuario 1533.,) intelligilur, hoc
scriptum exaratum esse mense lanuario 1537., et vero-
similiter antequam Princeps Elector se Schmalcaldiam in
conventum contuierat. Caeterum vix creditlerim Princi-
pem Electorem ipsum esse aoctorem scripti. Videtur
potius usus esse opera lurisconsulti, fortasse Francisci
Burchardi. Conf. Elecloris iudicium de eadern re, quod
mense Augusto 1536. dedimus.
De§ Sl;urfuril:en ^u (Sad^fen, unfev§ gnd=
btgftcn §ervn, ungefdt)rUd)eg unb anfdng =
(id)g 23ebenten.
©er 5)apjt gebt buvd) fetn 2£u&fd)veiben beS Soncilii,
unb suoorberjt burd) M (Scfucfjen, fo et burc^ feine
17
259
EPISTOLARUM LfcB. VII. 1537.
260
25oten bd biefem £t)eit, gteicfynne bei biefen fo feine§
&t;eil3 fenn,, tt)un tdft, dll-auf cinem ^eg betrug(ict),
unb ocrmeint bamit bie d;rifllid)ett ^tdnbe in fein (§-t>n*
citium §u fuinren, unb ftd), benfetbigen unoevrnevft,
vevroanbt unb unterrpovfen 38 macfyen ., aud) biefelbigcn
<2tdnbe ron it;ren 2er)revn, '9>vebigevrt unb £)octoven
§u fonbevn, bamit ev unb ba^ (Soncitium bejlo Ieid;tev
unb unbefct)n>£vtid)ev roibcv bk 2et)vev unb spvebigev
in feinem S$ovt;abcn fd)Iiepen (mod)te). 3)emt ev wei$
mot)l,bap ftcfy.bie ^tanbe btefeS &t)ett3 oon ben §>ve*
bigevn auf .kaif. ^la\. 9teict)3tage ju 'tfugSpuvg nidjt
t;abcn roolten fonbern taffen. 2Bo ev nun fotcr)e§ mit
fetncm 2tnl)ang ntd)t trennen mod;t, lann ev rooi)l ad;«
ten, baf? ..it)ine, nad;. feinev Sitfeinuttg ju fct)liepen unb
fort$ufar)ren, befd)U)evtid)en oovfaUen roottte 5 oevmeittt
abcv fotd;e Svcnnung bamit au§£.uvid)ten, ba$ ev bie
d;riftlid)en ©tdnbe, fo it;m ant;dn.gig, ba§ (§oncitium
gu befudjcn obev ju befd;id;ett, gteid) ad;tet. ©rbt atfo
ein ©pedtein in $fc\\\\D ; benn roitvben bk ct)rifttid;en
(Stdnbe bemittigen, ba§ (§oncitium ju befud)en bber ju
befd;icfen, roie bmn fein 9cttnciu£ ber flav itntroort be;
gct)rt, fo roitligtett unb approbivfett fte tacite unb
fd;roeigenb baffetbtge fein (Soncitiununfyidftfoid tntfo Imt
©amtt abcv bM^F^M^'^ 23efd)ic?en
auf bie SKeittung, rotc fcin dbict iuris interpretalio
ju oevftet)ett tfi, ju t)attcn , ba§ ift, rote ev fotd)e§ (gbict
ate> cin %>apft unb oermeinte§ Qaupt bcr $ird;ert unb
Vicarids unfer§ ^)crvn (Sfyrifii, a!3 ba§ bk SBovt bef=
fctben 'Sbictg genug ?(n^cicjc gettjan 5 fo gefc.unben it;me
bie cfyrifrttdjcn (Stdnbe burcr) bicfctbrge S3eroi(tigung unb
Sefd;icfung fo'fd;ev .!por)eit unb ^rimatS, unb fotgenb6
atte§ ©eroattS unb $cecj)tett, bep ftct) bk ^dpfft itt ber
$ird)en unb uber bie (Sr)rtfrenr)eit anmapcn, barum
bod) bie 2et;r bev cr)riflttct;en ©tdnbc ttnb it;vcv ^vebigcv
mit bem ^)afjfftt;um flrcitet. ; ^ar^u rourben it)nen viet-
leidjt ir;ve red;tmdpige (Srce))tton,''ber ftc ftd) gcgcn fot=
d)m |)d|3fllid;en (Soncttio git feincr 3eit 3U gebtaud;cn
l;dttcn,- (at§, bap ba§ ^3apjltt)um ange^etgtev flreitiger
2l'rti?etr)alben ^art, v>crbdd;tig, unb bavin nid;t bc-
termtnircn nod; urtr)eiten mod^t,) bdburcr; abgefd)nit=
tert, barauf boc^biefcS St)ctt, at§ bcr ftd; nid)t§' gutcS
nod; d)rifittd;§ burd; ba§ au6gcfd;ri'cbcne Goncitium t?cr=
mnttjen mag , grofcn ©ttmpf bet bcr SSett hoffen roitt.
nrA ^S?cn-n .-obwol;! bev Gitivtc buvd) fein (Svfd;einen oov
bcm citivcnbcn ©evid;t ftd) fold;cv unb bevgtetdjen 'fjfe
ception nid)t begibt, fo ift bod) be§ ^a^ft^ (Sbict, unb
fcinc§ Nuncii 2Cnfud;en feine bringltd;e (Sitation nod;
^nftnuation, fonbern etne 3i"bf;ovtation:^ fo okt , btc
wetttid)cn <Stdnbe betanget. £)b bie gteid) ^u bem Son=
cilio bavauf nid)t fommen, fo roivb it;ve§ 9cid)tcom|>a*
vicen^ unb (3d)icf ung r>atben bavum ^cr^^^j-jpq^nas
contumaciae propter solam non comparentiam,
(at^ gcgen btc geifilict)en ^vdtaten gef^et)eu , bencu ge-
botentoirb, unb citirt roorbcn , nott;ig uttb: .brtngtid) ju
bem (Soncitio $u fommen.^^^ tBtuV$fa% mtfbwfo
SBeil nu M\\ Srangfat bajfi., fo mod)ten aud; bevutjvte
unb bevgteid;en (Syception unb ^Defenfton bavauf uid;t
©tcttt t;aben. ^n^goiiJJD n^nQi wtiftt noiis
lonffcfrns mtjtthi^ rt^i)f|i*i(b irtrodno cbialg oilbnoD
^ttB to^0^rftlftj5nrr^4s^^9H¥ii^m^^^W
bcmiattfeinen3ua'itt fur ftd) unbDieStjveny bie fte
3u bem (Soncilio fc^icfen rooaten, genugfame SSevftdje»
vung unb 2fffecuration ju b?get;ren / ai$ tn attroe^en
oonnott;en fer;n roottt, biemeit ba§ fd)viftttd)e fatfevtidje
©eteit ju (Sojint^ au$ bem oermemteB ©vunt>e gebro=
d)en, ba$ man ^e^evn ©eteit ^u \)aiten md;t fct;ulbig.
Senn foltte auf fotct) cr)rtid; Scrmat;ncn unb2Tbt;ovtation,
bamit ftdj bev tyapft gcgcn bcn d;ri|ttid)eu ^Stdnben ebm
fo freunbtid; dt§ ge^en ben anbcrn erjeigt, ein ftdrfcv
©eteit ober beffetben SJerftd;evung beger;rt roerbcn , b.enn
bie anbevn <^tdnbc nad) gero6t;ntid)ev SBeife fceget)ren
mod;ten: fo muvbe bcv $ar>fr urtb ba§ €oncittum ba*
mibev fuvroenben, man r)dtte bm d;rifttid;en (Stdnbcn
gteid) bm Znbcvw mit bev ?fbt)ortatton, bie cr gettjan*).
SSOtttcn fte ba§ Goncittutrt bavauf nid;t befud)en rtodt)
befd;iden, fo mod)ten ftc c» laffen 5 ba& Goncitium
rouvbe nid)t§ beflo' menigcv oevm^ge beS ^apftS 2tu6*
fd;veiben pvocebiven unb fovtfdr)vcn, unb roa§ bann bax^
ubev roibevmdrtigS get)anbett rouvbe, jbei bev 'SBSctt mit
bev ct)vifttid;en ^tdnbe ttngtimpf eiu gvo^ 2t'nfet)en t)a-
■ #JJ
4 J^Jt Jl ilvJJJJJJA <y
Jfdli] sdnr)3® rt5(bili[i7(b sid nncdSb n3^crt 6c(S
©ottt aud; fuv ba§ Qxitte folcr) doncitium ju be--
fud;cn obcr ■■ju bcfd)tden bcroidtgt roetben , fb rourbe ber
^jl bre d)rifl(id)'en ©tdnbe argtiftig unb bct;cnbe ba:
t;m fu(;rcn, ba$ fte ftd; ror 9)citg(icbev U$ Concilii,
boct) rttd;t fevnev benn nur 511 ratt)en et ad consulen-
dum mad)eten. SBann ntt gtetd) in fotd;cr S)citbcratb;
fd)Iagung ba$ JBcfle $ ®bm ((§I;re)' iirtb d)tifilid;ev
©mtQ^eit unb de moclo procedendi non suspecto
nec partiali ron tr)wntttxgen furgcmanbt, fo rourben
fte unb bie St)ren bod; attermegen burcrj ba^ 5)?et)ret be§
Papft8> earbiudt, S3ifd;offe/ ^vdtatcn, aud) ^aif.
Mal, Romqc, $Potentaten , iuvften m\b <£ianbe bc§
anbern StjetlS mit bem S)?et;vern ubcvtangct. ^ubem
obgteid) etlid;e fromme ©tdnbe unb 2eute im ^aufen be§
Concilii femtrourben, b ic gern fat)en, bap auf •bitttge
2Sege unb 5U einigfctt gci;anbett (rodrbe), fo muvbe
:>noe SJisrj^ .© $ .S ^rris) ri3](boS) u^ fl^rt^uclU
*) desideratur: fkf) erflcirct, vel simile. , yljft'j- u; }(btU 3
261
EPISTOLARUM LIB. VII. 153 7.
262
fcoct) rrfd)tS bei t>en mef)vern oon GMffltdjen ttnb 5ScIt=
tiijen erl;a(ten roerben , benn mit §vof em be§ $apfU
§Sorti}eil unb merfticbem 9cad)tt)eit unb (§5efat)t ber d)vifb
ficfyen ©fombej ttnb;b«ju ftunbe ber ©cfyttp unb £)etev=
inin&tteft '^3i^(^^ontb«s>OTW^i$%t ; ^m^a^ff
unb feinen gefpd)on $)vdlaten.
\hitt
-* i Jtii J W \J4 **jT
V J ■* - -' J 4 V^ ■>
)«ajn Q( .►&»,*><: J^JjMCLflhl jw J>j#£
So fonnten bte d)vtflttd)en ^tanbe baruber ntd)t
gurucrV Sftan rourbe ilnten attflegen, -fte rodven in bem
<5oncitio gleid) anbern d)rifr(id)en «Stdnben cvmaf)net
wo^^^dttdn; M Cor*cmtofitf%ih®%QMiW!> @ub-
ftanf burcb rl)v (Svfd)cihen ober S3efd)icfen "appvobivt,
rodren tn ben 33eratl)fc()tagungen gteid) anbern ^>otcn=
taten geroeft, aber roaS ber gropte St)eil ber «3()rifien*
Jjcit geratt;en, ober ba6 (Soucilium bavauf betermintrt
ober evftdvt t;dtte, bem rooHten fte nid)t geteben, fon*
bertt nu abertnalS mibevfegig roerben.
..nofrxrtJOfjcJKQfln n™(bm7i& 'bihrb riM tup «IIoJ rtjnd
... 3um $tevten, fo rourben baburd) au§ ana,e$et0ten
tlyfad;en bie d)vift(td)en (Stdnbe unb i(;ve $)vdbicanten
unb 2e(;ve getvennt fepn, ba$ bod) auf bem IReid^tage
ju tfugSpuvg nid)t fuv cjut angefefyen. @S ift attd) bie
Gonfeffton bafelbft fdmt(fd) befd)e()en. £)enn rocit ftd)
bie d)vifttid;en @tdnbe bem Gonalio einmafS al§ 9#it=
confu(enten dggvebivt unb anfjdng ig, cjemad)t, modjten
fte ft'd) barnad) nicf)t met)r fur $)avt mad;en ober ad)ten,
fonbern todrcn bem @oncilii Stedjten nad) fd)ulbicj/ bem
$cer)rern ^u folcjen. £)ie $)rdbicanten aber rourben
barnad) geptaget unb oor baS Qoncitium cttirt , ober
i()tten oie(Ieid)t firad manbirt roerben , oon it)vev 2et)rc
ofe o.on'3uoov evfldvtev ^e|evct abaufteljen, bet $>oenen,
aud) ©vecution roibev fie, aud) roiber tfyre 3tbt)drenten.
£)a3 rodren alSbann bie cbriftlid)en ©tdnbe feibft.
m i jidiioD rh;<j[ '*7jji
GS rodre aud) bamit bem $)a:pft unb feinem Gon*
cilio Oie 23a(;n leid)tcr gemact)t, fonberlid) £u fo(d)em
£3or(;aben, aud) mit met)rern ©limpf, ^u fommen.
2)enn roie im (Soncitio ^u Gojlnit^ cjcfd)el;en, mcil bie
S5ei)emen t()ce 2el;rer allcin in ber SSerantrooctung bcr
2e()re fle()en (;aben laffen, ob fte rool)! oiel ^d;rift an
ba§ doncilium gettjan: fo I;at c3 lein 2Cnfe()cn cjeljabt,
fonbern ii;re 2ci;vev ftnb oevbvannt movben. <So ruurbe
e§ l;ie aud) sucjetyen.
<So rootlt aud) oie(Ieid;t forcjlid) unb bunblid) fenn,
roenn man neben berutyrtev ^eroidicjung ba§ Goncilium
5U befudjen , ober §u befd)icf en , gteid) oiel $)rotefiation
unb (SrBIdvungen anr^ienge, ob bamit bevu(;vte pericula
unb Sdi;vlid)!eiten $u oevroal;rcn. Senn bemelbte S5e=
roidicjuncj ot)ne atle ^)voteftation §u t(;un, mcip ber
•3(;urfurfl ju (£ad;fen feiner (5. $. ©. £()ei(§ cjanj unb
cjar nid;t ju rat(;en.
ttnb rofemot;! I;ievbei roieberum ju bcbenfen fenn
m6d;te, fotlteri bie d;vift(id;en @tdnbc ba§ (5onct(ittm
$U fetfyicf en abfdjlagen, ^^nl^bVfdjtcfen, unb burct;
ba§ (Soncilium baxixbet ctroa^ bctefminivt nnb befctyof;
fen rocvben, M i(;nen ttnb i(;ven ^vdbicantcn juroibcv,
fo mttrbe ber ^)a^fit unb ba§ Soncilium fagen, fte rod=
ren cjleid; anbern Stdnben unb ?)otentatcn gtt bem 6on=
cilio oermat)nct, barum fte i(;re 9cot()buvft bavin I)dtten
reben unb an^eigen m6cjcn; nu rodren fte aber auf^en
blieben, unb roottten bocr) cjieicfyroei;! ubcv beS ^oncilii
Derterun^ ober Determination in ttnge(;orfam oevI;av;
ren: fo roitt bod) fo(cr)er Uncjlimpf fo cjrop nid)t 311 rod-
cjen fcpn a(§ bie ^d(;rlid)feitett , bte, roie cjemelbt, bar»
auf fte()cn, a(g baft fic^ bie d)riftlid;en ©tdnbe foilten
nad) be§ ^a^flS 9}?etnuncj einfu(;ren laffen. 2)enn cjc*
roiplid) 'tl;ut er bie e(;rlid;e 2Tnfud)uncj burd) feinen £5q?
teh ben ci)rifi(id;en ©tdnbcn nid;t §u cjut, fonbevn auf
fo(d;e 2if!, roie oovftet)et, obev eine anbcve.
$apft (S(emen§ liep neben &. %)l ©cfanbten
oov 4 Satjven ?Cvtifcl umfuljven , roie ftd; bie djviftlidjcn
©tdnbe be§ (Sonciiii t)a(ben oevpflidjten folltcn. 2)ie-
roeil aber biefelbicjen abgefd)Iacjen , lief ber je£icje ^)apft
^) anluS bcr 3te buvd) feinen ,i)Zuncium Paulum Ver-
gcrium oovm Saljve ftd) ocvne()men, al§ roollt (er) ein
unoevftvtcft (Sonciiium au§fd)veiben. @o nun ba§ ll\\&
fd)veiben bcfc()cl)cn, bcfmbct ftd), bap felne 5!)ceinuncj
avcjtifticj unb Ijcimlid) cbcn ba()in unb auf bie SBeifc unb
SDcetnuncj im ©vunbe cjevid)tct, roie ^)apft Glemcntis
2trtifel. ©otlten ftd) abcr bie d)viftltd)en ©tdnbe laffen
ocvmcvfcn, ba$ fte be6 ^apftS S3etvucj oevfleljen, ttnb
fo(d;e§ nod) juv 3eit an Sacj f ommen unb lautbav mev^
ben laffen,. fo roid e§ aucf) aHcvIei ^ovcjfdttigfeit ttnb
^adjbenfcn auf i(;m I;aben. ^vfllid) , bap ben d)vift*
lid)en ©tdnben roodt aufgctegt merben , man moltt fein
(Soncitium leiben. 3um ^fnbcrn follte bev ^)apfi moI;t
auf ben 2£ecj gevatl;cn, bap er ftd) §u (5v(;a(tung mel>
vcv§ ©Iimpf6 bet bev $&dt evbote, bap ev unb feine
©cift(id;en in fo!d;em (Soncilio nid)t atlcin fotlten unb
rootltcn §u bcftniren obcv voces decisivas Ijaben, fons
bevn ev roolltc foldje voces decisivjis bcn roettIid;en ^)o=
tentaten, atS itaifer, ^onige, unb ^itvften, unb an=
bcvn, aud) ben cvnannten d;viftlid)cn (Stdnben fclber
geben , unb fte nid;t ^u urtljeilcn jucjelaffen I;aben , roie
feiner #cdtf)e 3£u§lcger baoon fd)reiben, bap e§ aud) ben
Caien voces decisivas geben mag, roe(d;e§ ifjm einen
merf iid)en 3ufall , unb , fo bie d)vifltid)en ©tdnbe fol*
d)c§ an^unel)men unb ba$ (Soncilium 3U befcbicfen abges
fd)lagen rouvben, e§ i()nen oov ber SBcIt merf(td)cn Un=
glimpf unb 3tbfaII bringen roollt. Unb roollte bennod)
17 *
263
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
264
ba§ au§gefa)tiebene (Soncitium oon ben geifHidjen (Stdn=
ben batauf ganj nid;t an^tne^men nod; §u beroiltigen
fenn. S)enn gteid;roor;l roupte bet $)a»fr, bay et, ©eifN
tia)e unb £3ettlid)e, fo tm Goncitio fet;n roerben, jttfani=
mengered;net , bie met;rern ©timmen naa) feinem ©e=
fatlen §tt beterminiren, unb bte a)rifttia)en (Stdnbe ir)m
naa) oor ber 2$ett ju fufyren tjaben roikbe. Unb in
summa, fo roitt fetn S3et;elf fo roenig abpleinen fenn
bura) bie pdpjftfcfye $>artt;ei atS ba§ wa§ bie $)artialitdt
antanget.
£)aju moa)te fo oiet mefyr jttm @oncitio, roo bet
$)apft bet a)rifltia)en (Stdnbe 23efa)roerung ocrmerfte,
geeilet, unb bm cfyrifttidjen ©tdnben aufgetegt roerbett,
ate> rortrben fie bamit tn offenbarem Ungetjorfam befun=
ben, unb fyatttn fa)6n it)te 2ef)re oor bem Goncilio $u
oertfyeibigen, fo bod; bi§r)er atteroege naa) einem Gonci^
lio gefdjricen unb gerufen rootben rodre. Uebet ba§
m6d;te bet faiferticfye ©titfftanb, ber bi$ auf etn (Son=
citium angeftcllt, burd; bie d)rifttia)ett ©tdnbe fetbft
I;iermit aufgefyaben (roerben), obet ttjnen baffelbe ba-
butd) rootlen aufgetegt roerben. £)a$u bef)dlt man ben
©timpf unb SSortfjeit, oer^ugte ftd; ba$ Goncitium, fo
beftunbe §u mitttet SSeite bet f aiferlid)e griebe unb (2titl=
ftanbj erfolgte cs> gat nid;t, fo fjdtten bte d)rifttid)en
(Stdnbe gegen ben anbetn .&f;eif atleroegen ben SSorrourf
ju gebraua)en: ber 3)a»|t f)dtt ein (Soncilium auSge*
fa)rieben, bef man auf biefem£t)ett geroartet; bet it;=
nen rodt auc) tmt 2)canget getoejt, fonbetn bet bem
$)arjft.
2Cbet nad)bem au§ oorange^eigten Urfad)en ben
d)tiftltd)en (Stdnben fein 2Beg fta)erer fepn roitt, benn
baf3 fte ftd; at3 $)art famt ifyren ^Prdbicanten ad)ttn taffen,
unb $)a»fr. ttnb (Soncitium fur ben anbetn $)art f)atten
unb attgeben ; fo f;dlt$ ber (§f;urfurft gu (3aa)fen bafut,
bap bie d)rifttid;en <3tdnbe auf bem 3Sege berut)en fya-
ten, ba^ fte baS (Soncitium famt it)ten ^)tdbicantcn
nid)t befud;en nod) befct>tcE en , obet fold)6 ju tt)un roit=
ligen rootttm, anbetS bettn \x>$ fte ba& (Soncilium fotbetn
unb citiren rourbe, bap fte ftd) etboten, atSbanrt auf
genttgfame ttnb beftdnbige ^etftd)etung mtb 2(ffecuta=
tton tt)te Oratores unb Pro-curatores §U fd)tc?en, tt)te
5ZotI)butft gegen bem (Soncttto fur^uroenben , aud) ftd)
betmapen ju oettwr/men laffen, roie e§ btefelbige rtt)te
9iotl;burft erforbetn rourbe. S)amit roupte ber ^)apffc
unb fein ^)auf noa) nid)t, roa§ bie d)rifttia;en ©tdnbe
tl;un unb oorbringen rootlten obet nia;t, unb ir)ncn
mod;te attd; nid;t aufgelegt roerben, bap fte bes (Son=
cilit nid)t roollten gerodrtig fepn. Unb roeldjet ©eftalt
gemelbte (Stdnbe auf foldjem SSege bm ^atfetlidjen
Dtatoti unb |)d»ftifd)em ^Jcuncio, roenn tl)te 2Setbung
oetmetft ttnb gel)6tt, fo oiel bk 95efud;ung be^ (Soncitti
antanget, auf biefe CD?etnung 2lntroott ju geben fepn
fotlte, rotttbe batauf Ieid)tlid) §u bebenfen unb $u fct)lie=
f en (fepn).
SieS roitl t;od)gebad;tet (S^utfutft fut feinet (5t)f.
©. Sebenfen auf ben anbexn unb oritten 2frtifel fyabm
an^eigen laffen. Sm ^att , ba$ bie d>rijttid>en ©tdnbe
batauf at£ bk, fo ba§ Soncitium tl;tet £el)re unb rot=
genommenen SSetdnbetung r;atben befdjutbigen rootlt,
in oermeintet ted)ttic!)et ©efralt routben dtkt roetben,
fo roill i|t ju bcbenfen fepn, roie man genugfamutib
oetftdjett ©eleit fud)en unb etlangen roitl, unb, im %aU
ba$ e6 entflunbe, ob man otjne genugfame SSetgteitung
unb S5etftd;etung fd)icfen, obet aud; bie ^tdbicanten
roitl §iet)en laffen. Item, fo ba& ©eleit genugfam oet«
ftdjett ettangt obet nid)t erlangt, unb man gteid)roor)l
rourbe fd)icfen motlen, voie man oonatlet d)tiftlid)en
©tdnbe roegen oon ©etel)tten unb Ungelet;tten fd;icfen
rootle, unb roet bie @efd;ic?ten fet)n fotlten. Samit
rootlen fein (5I)f. ©. attf ben oietten ZxtiM 2(n'jeige
getban t)aben. «wp>0 t zuimzwozih
£)en funften fcttfel ad)ten feine G>f;f. ©. ba-
fut, ba$ buta) bie Ttt^eigung , fo auf bic ootigcn 7lx-
tifel gefd)el;en, feine 6t)f. ©. ftd) mit t;ierauf aua) oet=
neljmen laffen. Senn bteroeil gegcn ben d;tifl(id)en
©tdnben buta) fotd;e ^anbat al'§ $att butd) ba§ (Son=
cilium get)anbelt rootlt roetben, 'fo mod;te il)nen it)te
S)efenfton, bie (natutlid)en 9ted)ten§ ift, nid;t benom=
men fenn. Unb roaS man bex 5)atticulatitdt, ISex-
bad)t$ unb anberS I;atben, aud) propter locum con-
cilii non ritum, neque aptum, OOtbtingen roottt,
ba& rodte in fotd;em ^atle aua) oot^uroenben, unb me.^:.
SSMeberum fann*) possessorium tn fota;en (Sacrjen
nid)t oorgeroanbt toetben, unb ba$ bet pdp|lifd)e SI;eit
guoot felbet bie ^itct)cn bet getaubten cj6tt(tct)en 2e^te
unb (Setemonien, aud; ©utet, teiftuirtcn, ttnb nia)t
ein ©taube in bct c^tifllidjen (Stdnbe 2fugen an^eigen,
ba in tbtett mit eitcln Untecbt ein graufam**) gtope
S3alf en ftec?en , mm " {fi?e 'eigMP HRJtt t Jtt^b
SSott. ■» F
2BcIa)ergeftaIt aua), mtt roa£ ^)toteftatton be§
^apftS obct Concilii oermeintIia)e ted;te Mandata obet
(Sitatiott (otlten an^unet;men fei;n, baoon bet fed)&te
%xtiM melbet, tn bem roitt bet (5r)urfurjt ju <Saa)fen
feiner (SI)f. ©. Sebenfen roeitcr anaeigen, unb fta),
*) Cod. unb mefjt wtcberum lctn.
**) Cod. mendose gtO^crn.
265
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
266
roenn bn* anbern cfyrijllidjm (Stanbe 23eben£en aucr; tter=
mcrlt, mtt tt)twu fmmbtid). unb gndcHO,ltd)en uevglei*
ri;en. . 'tmW ajsiti tu» ^gnpln»
)f U/t onu minsCisd uf, (friJtrnisMJttnpO a<J7iig< x oiiio j
ft]) nvt
(Mclanthon pr oj icis citur in Conven-
tum Schmalcald., undc TVitebergam
rednt d. 14. Martn.)
■0 tjDQ f
; I 1 ! -4*4-
7t mn?d)ij(b]3d mdJod • gnii*J3dnn*jo?JI rtsmmmonog
N^ j-:*g_&«m nsdiuaf itofh® ri$h$w ;t9jnhk£^
tojffa I0nae-
Epist. lib. V. p. S.
rafiTeome j ©W0 Ionae-
S. D. Ex animo optamus omnes, te feliciter li-
beratum esse a calculo , et recte valere. Nam et
te amamus, et Reipub. , cui ingenlum tuum ma-
ximo usui esse potest, intererat, te firmiore vale-
Uidine uti. Has literas scripsi postridie, quam
a te discessimus, Cremae, cum quidem novi ad-
huc nihil haberemus, praeter hoc unum, quod
Pontificius nuncius in itinere est, venturus ad no-
strum Principem. Sed Princeps ei significavit, ut
veniat ad foederatos Smalcaldiam. Dolscius scri-
bit ex Austria, confirmans rumores de Turcica
expeditione. Bene et feliciter vale. 1. Februa-
rii 1 W Cremae H ^m Jnn^« *"5
t54. nmtt §a« &rlipp"?;| mm
) mu.ool lojqoiq fhuQ ^ /hcHjjfl cVjlun dn»
fl m&nnduoa \iuisiqa orjpoa ..ritiijrr
No. l523<m><wwmpo«- (jjjjo gfog m*$)9) qi (2. Febr.)
'i'iipl"Sm UJ(jbIo] ni rnuho2298<Joq (*nitftt jfnffTTdT*'-'
/j(b2 nofbiJjioD nojdjjj)jsp tpd ji:»ctwi& sicj- :udh] 'jocmjx
^bi/^^11^ r!fii?liff^>/^; «fe°<;^h^ ,f iHffejl^
ftj) n^jD.l^a^go MitictiiW '
^Hteronymus ab Ihrnhcm expeti.t con-
Cjrolhanam, velim accersas ad te Lreor-
^•12» ;Oi tiieronymus ab
ditionem Liotnanam, velir
gium Merulam, cui committetur gubernatio ludi
Gotthani, . eique de Hieronymi voluntate dicas,
et has meas literas ei reddas, m quibus de Stirio
scribo, ut Hicronymo cedat: sin autem Hierony-
mus non est accepturus Gothanam conditionem,
non erit opus reddere literas Mcrutac. Meam
*) Grimmae.
'
familiam tibi commendo. Mihi ad caeteras mi-
serias et curas accedit etiam domesticus dolor, ut
scis, mitiget 3). Aulicus di^WjyoQog habitabit
Vuitebergae et nunc eo redit. D. Ionas confli-
ctatur calculi doloribus. Heri misit mihi Z)o/sc«W
literas Viennae scriptas ab Antonio Ebreo, in his
significat Mathematico Vogelio non solvi stipen-
dium: cogitabis igitur an eius voluntas sit explo-
randa. Mihi prorsus videtur. Bene et feliciter
vale.
Saluta meis verbis reverenter rovg ovtU(ftlo~
ooopovg D. Augustinum et D. Crucigerum.
i
JNo. 1524. 5.Febr.
Cffl&tttofj^ $mn sgscmlb tod&d (boO - \- —
»$'jjVj* Wif ionae
■
Epist. Jib. V. p. 40 sq.
lusto Ionae.
O. D. Die Lunae post festum Purificationis ex
Wimaria profectus est Princeps, quod faustum et
felix sit, ad Arnstadium. Legatus pontificius
Wimariae fuit, sed Princeps petivit, ut in Chal-
cide mandata, fquae habet, exponat universo
conventui. D. Docfor Martinus et caeteri, Dei
beneficio, recte valent. Mea valetudo est infir-
mior. Heri audierunt comites Nuncii pontificii
Lutherum*) concionantem, cum quidem Ille
graviter quereretur, Pieges et Episcopos hostilius
odisse nos, quam Turcas, quos iam sinerent im-
pune grassari. De rebus Galiicis et Turcicis novi
nihil interim accepimus. Cancellarium Granvel,
quem vidisti Augustae, aiunt, summa celeritate
per Galiiain iter fecisse ad Piegem Gallorum, ut
agat seu de induciis, seu de pace. Bene et feli-
citer vale, et gratulare tibi hanc TjOv^iccv ', quod
abesse tibi ab his nostris contentionibus licet.
Nam aulicae sententiae mirifice a nostra Philoso-
phia discrepant. Iterum vale. Coniugi honestiss.
D. Doctoris Martini dices salutem et nunciabis,
D. Doctorem recte valere. $floniaQ$ post Puri-
ficationis.
pm (bo Philippusjn^
io iwv itynhCws orm mj
■uqO osd oi( j\;A yM&mi ^sh^ua i{h'm fj»«j> a)$
1) Excidit Lic aliquid. ^i]
*) Wimariae.
267
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
268
No. l52^13fnBi ,lh9rjdfid anolob eomhi&j? fi^r*
10330 odiorn 3U}WifiTl^M^§\3 i9 mrjjDarlfi smia
i bf Iix«f9g«|h© sii^iaPM«6tc?89rJnl)sSi. pj =«8. rnu bn<*i
.«rrfiim^iiib irrp F#irjJnurrpse enlrrfi rrrp ?rrjriT0>
Optimis ac doctissimis Viris, Domino D. Vin-
cilao LincOy Domino Sleupnero etTho-
mae VenatorJo^ Concionatoribus Noriber-
gensibus Jrairibus in domino carissimis.
Gratiam et pacem a Deo patre, et domino nostro
Iesu Christo, Amen. Si vos uxores et liberi ve-
stri valetis, bene est, et ut volumus. Nos hie
valemus, tametsi difficili itinere et terripestuoso
aere huc venedmus , et sub coelo perpetuo tur-
bato vivamus; quibus incommodis aecedunt per-
plexorum.^^i^ti^rurnjj^ijDsae et difficiles quae-
stiones. Verum uria re nos consolamur, quod
doctissimos viros kie habemus, quus cognoseere
et cum eis confabulari, familiaritatemque et ami-
citiam contrahere iucundissimum et nobis est et
esse debet. Sunt enim hic iheologi selectissimi
numero circiter triginta sex, quorum nonnullos
vix dum de facie novi. Quos vero familiariter
novi, nominatim hi sunt: D. D. Martinus Lu-
therus, D. Iohannes Pomeranus , D. Urbanus
Rhegius , D. Langius Erfordensis, D. Draco,
D. Paulus Rhodius, D. Siephanus Castenbaier,
Nicolaus Amstorfius, Philippus Melanthon,
Georgius .Spalatinus, Fridericus Myconius,
Ambrosius Blarerus, Martinus Bucerus, Er-
hardus Snepfius, Conradus Oelingus , Iohan-
nes Brentius , Adam Fuldensis , Simon Schne-
weiss, Dionysius JBonifacius Augustanus, et
multi aliiy^fi:
Primum autem negotium, quod nobis a prin-
cipibus*) fuit iniunctum, duo complectebatur:
nnum, ut confessionem et apologiam omni genere
argumentorum ex sacris literis, patribus, conciliis
et Pontificum decretis muniremus; alterum, ut de
primatu, quae, quod odiosa**) essent, in confes-
sione omissa fuerunt, diligenter explicaremus.
Quorum hoc postremura hodie ita perfecimus, ut
exscriptum statim principibus sirnus exhibiluri.
Illudprimum in aliud tempus et locum reiiciemus,
quia et longiusculum tempus et bibliothecas, qui-
bus hic caremus, requirit.
' . KCTl Glli
^.^Vi5f>,«.jUis.i.v.C
*) Cod. princibus,
**) Cod. odiosia.
-
| Scripsit praeterea Lutherus Vitebergae arti-
culos breves quidem illos, sed illustres Bt argutos,
in qiiibjj&TioiBiriiai ^a(,fi<re quibus in concilio sine
grandiis^tijegife1 aibaV concedere possumus, ger-
manice complexus est. Eos cras in congregatione
nosTfa^ublice Tegemus, ut, si qFis quld addere^ve^
lit, in commune proponat. Agetur etlatri, ut
spero, de concordia super negotio de coena cfo-
minL Bucerum sinceriter nostrum esse credn;
T>sludLa& v* «6 JJJuJnoo zidor; »/ «lo\.,T|n6'iV'.jJ
terea Jaasihensis Senalus eiusmodi hteras ea de
re ad Lutherum scripserunt, ut spes non sit, eos
nostrani sententiam suscepturos. Itaquej divi-
duntur; pars obstinata mane^o^^ 91oni£ ll3m
Lutherus Dominica superiori concionatus
cJiAi ^«^f^o^frofe ^^^^Wljti^iiiPfeo^^^BMfte
tiis interesse potuerit. Hodie primum aedibus
egressus cras iterum concionabitur. Principes \w-
terim de variis rebus, tum etiam de concilio de-
liberarunt, an scilicet et quomodo sit visitandum.
Et quanquam nihil dum certo statutum sit, su-
spicamur tamen, fpre, ut, nisi in locum cornmo-
diorem transferatur et de sententiis in eo secun-
dum verbum Dei ab hominibus non suspectis di-
cendis aliqui.d ceiti constituatur, non sint visita-
turi. Venit item Orator Caesaris, qui pacem a
Caesare datam inposterum quoque certo mansu-
ram nunciavit, donec concilium finiatur. Augu-
st^nos tamen nominatim excepit, et ut CQncilium
visitent hortatus est, idque verbis subamaris et
mordacibus.
Hans Thomas von Rosenberg misit literas
minaces nostras Augustaniset Omensibus hTcTn
comitiis agentibus, unde periculum nobis in re-
ditu imminet non vulgare. Quare Deum, ut rios
deducat, rogare debetis, .^\3
Exemplaria omnium negotiorum nobiscum
afferemus; nonnulla iam misissem, nisi subinde
mutarentur. Lufherus, Pomeranus , JBrentius
et ego cras cum Landgravio prandebimus; ibi
fortasse nonnihil audiemus, quod argumentum
sit sequentis epistolae , si modo nuncius non de-
fuerit, Ut res adhuc habent, non videmur intra
octiduum hic abituri; ac fortassis etiam longius
hic morari cogemur. Salutant vos Lutherus, Pd-
meranus, Philippus etSpalatinus. Salutate ami-
cos. De periculis nihil temere effutiatis, ne ad
uxores permanet. Valete in Domino, et siper
occasionem aliquid novi scribere dabiturj nolite
269
EMSTOLARUM LIB. VII. 1
270
negligere. Datimi Schmalcaldiae, Sabbathol7.Fe-
bru^riitlfe8^iJ2tiiIt I>92 eeoIIi mobinp eo/oid eoluo
ia oilionoo ni eudirrp oAnd*fca«i<L>^iftlerhj5l ni
-193 c8umu22oq 9i9b.03no3T«^^fee^<»t%i«.b«ci3
3noijB%oi%uoo QJ er.io eo5 «Jzo suxolgmoo 9ornfirn
-9v oismbs biirp aitrp h tlu «zurrrogol ooildnq biJ-oit
No. I5$0j9 inJo^A .jBnoqorq onunmi(18. Febr.)
oo firrooo 9b ohpapfl ijjcrue fiibiooaoo "^^ioTfa
oboio 9829 muijf^ ftSf&Sftia mvmtmS. inirn
aidBpispfii). HsbqaiH^. (ean?lonckr»fi8;nif^p^JW^M^S-
" flig. VratisT.,"Vor. V. jiobis conlulit S, V; Schulzius.
ab B9 26i9Jrl iboru2ui9 zulsaoS iuna\m»aL fioior
309 tJia non z^&h.anni He s s aw\^u& hc oi
S. D. ') Etsi vincrs me assidaitate scribendi, ta-
men amore studioque matao paria tecum semper
MMtfnVine efeWs^tB*).fi%u^rPfie rogo, utboni
consulas, quod interdum'non resporideo literis tuis,
ifS^^mm^ ogcu^ioni fjWJ n1s.,9^a qui bus
versari me iion igrioras. Tu interim gratissimum
mihi feceris, si praeserfim de vestratibus rebus
saepissime mihi scripseris. Conventus nuac agi-
tur Principam nostrorum*), in quo deliberatur
dTPSynoa^^^e^
nostnVprospiciendum cst, ne imparati opprima-
plurirriiJsiii e^ivMfl^^
initia smitmn^ftWp W&lQe¥$Qllffis{s rton^
dum scribo, de quibus post '■y.atatir$b<pfy aliquid
ar«W»4xpeHafeW.rf H^PtyS£9flD. AMtWrW^Satt-
rfifaroAS^P,3 v?rafn fO^frifSrri11 e^i£e^t^afIfiili^an®f!aW
ac deWffi^*a*HJla]h^ioI!^1feAWIOI, }mU
- "■* « ■•-"'
86ioJiI Jiaim ^vi&rmoxi. «om ^asno^i: i
m ord zrjdrengmlJ J0 feiHttJair&uA -tv.Jduu .'jaBfiim
N&? 162^d°u mulnoiioq obnu ^audijao^rg^ii^fnoo
"gCirirT^nius.G oibuQ .oif^Io/ non teiik**M~mib
Ge. StUt-X&k 916$0'I t Jfionbob
sbntfflfosiaBailj. p, 613^ 2i8rm mi;i filltrnnorr fgnmoiolifi
>&u\\imS. ti\)nsmqiolV,tfcvm^\\v-i .iuJrit>ii;Jum
muYA^n^
^fPfior£*yfeitnB. Doctor. Adbodunn2tlufitpi? af-
flin& jZrHffob&mrcafouhiFy i .crumqiiefiaf dio d ominico
suignol aTf.fjo eia^Blio^ oa jiinjicffi oid munbijoo
-t&p{%*!nb&fa& sov Jnfilulrtfi .10019300 hfiiorrt,oid
¥k£^lffli?.?SmWstmfast$wn ftt^c&^i <zvmsmm
i& i^^lfffeTlo 9190191 lirlifl siluohoq od .*oo
4) Ljb. VI.: opprfrnantur . . __,
I9Hp^-^n«^-fIirrT ni 9 B JoaBoiioq 3010ZU
6) Pez. elUb. VI.: Sarmatam. O.H brupilfi mt>-JO«<
usque acerrimos dolores habuerit, tamen nondum
edidit calculum. Ad hos cruciatus accedit miri-
licaA) imrjecillitas. Nam veiitricnlum habet pes-
sime affectum et crudotrip^ftrkrue morbo occur-
reudum .^t«. jEstaUSBfcte^cot^yiiQiJfiOrum Medi-
corum, qui aulas sequuotur, qui diligentiam,
fidem et industriam, meo iudicio, digriam bonis
viris praestiterunt. SedZ/UtheriiS nomiuatim vOs
a"ccersi volebat. Ideo rogo ut statim accurratis,
nec talis ^ftf ^eitt\Jlb^£9fa"*w^ffife'lriplte*snnt';my-
ropolia. Yo.s igitur remedia et calculi et virtutem
iuvaritia, ac ventriculum foventia adferetis. Prin-
cipi scio fore officium vestrum gratissimum. Tanta
fuit festinatione scribendum, ut aliis mandari,
nisimihi, res non potuerit. Bene valete. 2) 3ictls
jiacjS 3) post Invocavit. sdM7gudiup -t Bnmzyiv oJb<
=9Bup a9iioaiib J9 ^^ff^i^^gi^r
houp jiumBloanoo aon oi buu mms/ .aonoj
■ 9i093on^oo aorrp — t,errmodf.rf oid aoiiy eom —
~imB 19 oapmotBJiiBiiimfil e iifi!udr>laoo *i9 mu
9^fl^g§fofl J9 mumheibououi 9iod6i jr£j_^_^
imi^aiJooIoa i^oIoodVoifiLmmp inu& . .Jodob o^fc
eolluhaoa muioup ^xoa 6jrir§iiJ i9jioiio oiorauc
ioJiifiiIiJapfit.diJ&vV«^rjf)sqq. j^on oiofil sb muE;
-u\i ^v\m\-\»\Jfl .Q 0Q „Jan2 \A mitfiaimori /v-
^IKfiDSae8bmi^TO'iirMirant^np&pJi& p^ur^inir\
addob^^iHsuisviAA^a^uCIde doetiirii insdtjfSreQ
t^AlwarliaUlis j.ws^l\s^rla cpiLa^o^v5Kdxcon«oik)dtt^
Ctein^^/orn^iius\^E^esuavti«ftetet^ ^vv^teB*)
ufc fleliberaretjiir ^v^qf^aiuIlcuIivvid-TQk&eiBum'' reti-
nendi, qui concedeudi essent^ si qua pacis spes
osterid^retuTVi? Laudo^eqf^ide^LPrinci^Mo^stxi
c^nsiJxnoDBjjatjEi^^neixlyvadrX^oiie auti^-Mci^ aut -"«g*
potuit. Primum illi, qui sunt veheuijentiotfis,
nullam prorsus voltmt mentionem fieri de ullis
rebustoncedendis. Aiunt offecturam nobis apud
nostros et alios ■ipconstantiae opinionem. Futu-
rurti etiam, ut Gaesar tanquam fugientibus acrius
iuslet. Deinde quo miuus accurate de doctriua
conferatur , eo^ fit , ne dissensiones inflammatae
foederis distinctionem paiiant. Ne tamen nihil
ageremus, et essemus prorsus xcSipa HQugcoTia in
hbcjlcbriventu^ iussid i-qinsarsq aliqnid componere
f&rjniorjiioi mrjool 1o 8uqrn9J builfi ni mumiiq bj
?-609'djoildid Jo arjqmgt mnluo^uignol J9 i
1) Lib. VI. addidit quaedam, quodautogr^wpni'i!iafoftoj<{ 2IJ
2) Alia manus adscripsit: Sclimalcaldiae. JXdh^-^JL.J^dji-
Srn alcaldiae.)
3) Lib. VI. exbibet: ©icnjtds)?, sed scriptum est 3tei)gfa9f',
ut saepe dicere solebant.
271
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
272
contra po testatem ^Pco/naLOV a{)%ieQea)g. Id scripsi
paulo, quamsoleo, asperius.
D.Doctoris JSlartini valetudo etiam impedi-
vit nostras de doctrina disputationes. Nolui com-
mittere quosdam vehementiores avev tov fiQafiev-
xov. Et tamen hodie conveniendum est. D. Do-
ctorem Marlinum calculus primum leviuscule
vexavit, etsi his hic concionatus est, postea affli-
xit atro.cius. Sturciadcs huc accersitus est, ut
remediis levet malum. Et Dei heneiicio hodie
mitior factus est morbus. Haec eo scribo, quia
metuehamus, ne rumores istuc afferrentur atro-
ciores. ^ z t^ ^
Sunt.hic. Blarerus-, Muccrus, Usianaer.
Praeter hos ex superioribus civitatibus nerao ce-
lebris. Legatus Caesaris adest, qui vocat Prin-
cipes ad synodum. Expectatur hodie et Ponti-
ficius orator. Responsio adornata est durior,
quam vellem, quae sermones praehehit adversa-
riis. Sed censuerunt prius Pontificium Legatum
nudiendum esse , quam respondeatur Gaesariano.
Et fortassis erunt dtvteyai (pQOVTideg. Ideo de
argumento nondum scribo.
Habes propemodum historiam conventus nb-
stri, quantum adhuc scribi potuit. Mihi si nulla
alia res, tamen confusionem videre negotiorum
et ineptias plurimorum, afferret rnorbum. Ad
haec in his Vulcaniis nulla habemus commoda
hospitia, non vina, n.isi Franca sulphurea, non
quidquam, quo &dlneiv possimus zovg vooovvrag.
In his Vulcaniis non solum fumi, sed etiam fuci
plena sunt omnia» Nuncius ad nos rediturus est.
Ideo rescribes, et curahis, ut domina uxor Do-
ctoris rescribat. Bene vale. $x?l)taQ$ post Invo-
cay^VJiS32>iu9 3id ^uahns^isA 19 zunfihq^D iuj
a t^o-v^. : rnuitemoD br, .& f>los#$Lnm0&>fi
ivoteo^s. \s> as\ov\v\>sni unW& (*a!b ista&^iY&
-v^. ?mu\uvmai \s Un luuvnwrui. :u!CnUnm3
ue poiesiaie jrap.ae.
Aegrotante Lutherb Meranuioni mandatmn est in conventu
opp.
theri et in libris symbohcis ecclesiarum evangelicarum,
<juae Luiheri doctrinam sequutae sunt. Ex Lulheri opp.
»-* — ■— W m-1 u>uvt ■ »— — — ■ — m --—— — - j — _ f — - —- — i" r
tdem scriplum Pezelius inseruit Consiliis Melanihonis la-
. tinis P. I. p. 272 sqq. — . Inreni iu aclis in Tabulario
Vinariensi ad hunc conventuni pertinentibus autographon
articulorum Scbmalcaldicorum , manu Spalatini scriptqm,
cui Lutherus, Melanthon, aliique Theologi in ilio con-
ventu sua quisque manu subscripserunt ; simul vero etiam
hoc Melanthonis scriptum, manu Spalalini in Conventu
descriptum, ut videtur, a prima scriptura Meianlhonis.
Est enim satis accurate scriptum, et in uno loco a Me-
lanrbone sua manu emendatum , fuitque, ut ex actis in-
telligitur, Spalatinus quasi scriba in convenlu, qui scri-
pta theolo.gica in pubiicam fidem describeret. In iisdem
actis habetur eliam versio germanica huius scripti, noh
autem a Spalatino, sed ab alio, nescio quo, facta, ne-
que ex Spalaliui textu latino. Dedimus hic textum Spa-
latini, qui puhlicam haad dubie habuit fidem , et passim
contuiimus versionem germanicam.
mBrjpnBj 19 < duiuiuleciu, n ^jnr.tltiJU'
8L..taiiff3 4AI V°WaU et Primatu Papae. mh
Romarius Pohfifex arrogal sibi, quod iure di-
vino sit supra omnes Episcopos et Pastores.
Deinde addit eliam , quod iure divino habeal
utrunique gladium, hoc esi, autoritatem1) re-
gna conferendi ct iransferendi. Et teriio dicit,
i/uod haec credere sit de necessiiatc salulis. Ei
propfer lias caussas Romanus Episcopus < o-
catse vicariumChristi in terris.
~f>9 ntieuf.b .. i ijflforig i93ob mnb „2X
rios tres articulos senhmus ret prontemur )
ialsos, tyranmcos, et permciosos Jiicclesiae esse.
Titai mulcqrnntiq mtfifjjoi non zn
. Ut autem intelligi nostra confirmatio possit,
primum definiemus, quid vocent supra omnes
f Episcopos1\ esse iure diyino. Intclligunt enim
j-Papam" c.sse Episcopum universahm , et ui
ipsi loquunlur olxpvfievixov , id esty a quo de-
htant petere wdinationem et confirmationem
omnes Episcopi el Pastores , per iotum orbern
terrarum, qui habeat ius eligendi^ ordinandi,
confirmandi^ deponendi omnes Episcopos, Ad
haec arrogat sibi autoritaiem condendi leges de
cultibus , de mutatione Sacramentorum, de do-
ctrina el vult suo.s articulosy sua decreta, suas
leges haberi pro articulisfidei, seu pro manda-
tis dei obliganlibus conscientias , quia iribuii
sibi potestatem iurc divino, imo etiam vult ant.e-
ferri mandatis DeL^ Ei atrocius est, quod
efoaXm V&Ain svbVJL fm9fl ..mvuH^Kiv^. a^iun.
1) eliarn, quod libri fmpressi post autoritatem addunt , non
m3jhabet mst. Spal. nec versio germ. >& rv\\«^ «\»«0?A'^
2) un unf «fTnTctu0n ^v^?^ AVv?^°w^3P- \ . fc$!
3) suas leges ftaberi . . . mandatis DciJ Sic Spalalini inst.,
cum quo fere consentit v^rsio germ. msta, quae hahet
„ttnb ivilt, i>a% man feine ©fatuta unb ©a|uugcn anbecn
TCrtieein beg cbriftiic^n ©lauljehg unb bct IjeiTtgcn ©cDtfft foll
gletct) halfen, aI6 bte ofjne ©iittbe ntcljt mciflen nai%eiaf[en
rcerben. £>cnn cr tcttt fotctje ©cwalt auf haS cjotUictje tRccht
unb fieiticje ©cbrift griinben. 2>a er mlt, bafj ntan e$ ber ficil.
(Sctjrift unb ben ©ebeten ©otteS foH voqie[)etuVirir^« Sed libri
impressi habent: suas leges existimari pares legibus di-
vinis , hoc est , sentit sic obligari conscientias nommurn
legibus Pontificiis , ut peccent morlahter , qui eas negli-
gunt etiarn sine scandalo.
■
.i i
273
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
274
addit, quod sit de necessitate salutis haec omnia
credere.
Primnm igitur ostendamns ex Evangelio,
quod Homanus Episcopus non sit iure divino
supra alios Episcopos aut 4) Pastores.
Lncae 22. Christus expresse prohibet domi-
nationem inter Apostolos. Nam haec ipsa erat
quaestio, cum Christus dixisset de sua passione,
disputabant, quis esset praefuturus, et tanquam
absentis Christi vicarius futurus. Ibi Christus
hunc Apostolorum errorem reprehendit, et docet
non futuram inter illos dominationem seu superio-
ritatem : sed Apostolos pares ac tanquam ad com-
mune ministerium Evangelii mittendos esse. Id-
eo ait: Reges gentium dominantur eis , vos au-*
tem non sic, sed quicunque voluerit esse maior
inter vos, erit minister vester. Hic ostendit an-
tithesis, quod dominatio improbetur.
Idem docet similitudo, cumChristus in ea-
dem disputatione de regno collocat in medio pue-
rum, significans non futurum principatum inter
ministros, sicut nec puer principatum aliquem
sibi sumit aut appetit.
Iohannis 20. Christus pariter mittit Aposto-
los sine discrimine, cum ait: Sicut misit me pa-
ter , ila et ego mitto vos. Eodem modo ait se
mittere singulos sicut ipse missus est. Quare
nulli tribuit praerogativam , aut dominationem
prae reliquis.
Galat. 2. Paulus manifeste affirmat se ne-
que ordinatum neque confirmatum esse a Petro,
nec agnoscit Petrum talem, a quo petenda sit
confirmatio. Et nominatim pugnat hac de re,
svram vocationem non pendere ab autoritate Petri.
Debuit autem agnoscere Petrum tanquam supe-
riorem, si Petrus erat iure divino superior. Ideo
inquit Paulus, sa non consulto Petro stalim do-
cuisse Evangelium. Item, Me.a nihil refert,
quales illi fuerint, qui aliquid esse videntur,
personam enim hominis Deus non accipit. Item,
Qui videbantur esse aliquid, nulla mihi man-
data dederunt. Cum igitur Paulus clare testetur,
se ne voluisse quidem requirere confirmationem
Petri, etiam cum ad eum venisset, docet autori-
tatem ministerii a verbo Dei pendere, et Petrurn
non fuisse superiorem caeterisApostolis, nec unius
Petri ordinationem aut confirmationem requiren-
dam esse.
4) Libri impr. et pro aut.
Melanth. Oper. Vol. III.
1 Corinth. S. Paulus exaequat ministros, et
docet Ecclesiam esse supra ministros. Quare et
Petro non tribuitur superioritas aut dominatio
supra Ecclesiam aut reliquos ministros. Sic enim
ait: Omnia vcstra sunt, sive Paulus , sivcApol-
lo, sive Cephas, id est, nec caeteri ministri, nec
Petrus sibi sumat dominationem aut superiorita-
tem supra Ecclesiam , non onerent Ecclesiam tra-
ditionibus , non valeat ullius autoritas plus, quam
verbum, non opponatur autoritas Cephae contra
autoritatem aliorum Apostolorum, sicut argumen-
tabantur eotempore: Cephas hoc observat, qui
est superior Apostolus ; ergo et Paulus et caeteri
debent hoc observarc. Hunc praetextum Paulus
detrahit Petro, et negat eius autoritatem antefe-
rendam esse caeteris aut Ecclesiae. f 1 Petr. V.
non dominantur in clero " 5).
Ex historiis.
Nicaena Synodus ordinavit, ut Alexandrinus
Episcopus curaret Ecclesias in Oriente, et Pioma-
nus Episcopus curaret suburbanas, hoc est, eas
quae in provinciis Piomanis in Occidente erant.
Hinc primum humano iure, hocest, ordinatione
Synodi crevit autoritas Piomani Episcopi. Iam si
Piomanus Episcopus habuisset iure divino supe-
rioritatem, non licuisset Synodo detrahere ei ali-
quid iuris et in Alexandrinum transferre. Irno
omnes Orientis Episcopi perpetuo debuissent pe-
tere ordinationem et confirmationem a Romano.
Itern Synodus Nicaena constitnit, ut Episcopi"
eligerentur a suis Ecclesiis, praesente aliquo vicino
Episcopo, aut pluribus. Idem servatum est etiam
in Occidente et in Latinis Ecclesiis, sicut testa-
tur Cyprianus et Augustinus. Sic enim aitCypria-
nus in Epistola 4. ad Cornelium: Propter quod
diligenter de*) divina traditione et Apostolica
observatione servandum est et tenendum, quod
apud nos quoque et fere in omnibus provinciis
tcnetur, ut ad ordinaliones rite celcbrandas , ad
eam plebem, cuiPraepositus ordinatur, Episcopi
eiusdem provinciae proximi quiquc conveniant,
el Episcopus deligatur plebc praesente, quae sin-
gulorum vitam plenissime novit; quod et apud
nos factum videmus in Sabini collegac nostri
ordinatione, ut de universae fraternitatis suffra-
gio, et de Episcoporum, qui in praesentia con-
venerant, iudicio, Episcopatus ei defcrretur , et
5) Verba: 1 Pelr. — clero, etiam versio germ. non Labet.
*) de excidit ap. Pez.
18
275
E P I S T O L A R U M til ft >■ tf ffi r i W$ 1
276
/rmnus « imponenfm?1 HtiW ■fctoWtai Cvpriatius
vocat divinam traditionem et Apostolicam ob-
servatiohem, et affirmat fere in omnibus provin-
ciis observari. Cum igitur nec ordiOatio Uec
confirmatio a Romano Episcopo peteretur iri ma-
xima oTbis parte, in Graecrs et Latinis Ecclesiis,
satis apparet , Ecclesias tunc noU tribuisse supe-
rioritatertt et dominationem Romano Episcopo.
Praeterea*) superioritas illa est impossibilis.
Nam impossibile est , unum Episcopum esse in-
spectorem Ecclesiarurn totiiis orbis terrarum, aut
Ecclesias in ultimis terris sitas petere ab uno or-
dittationem. Constat enim regnum Christi di-
spersuni esse per totum orbem terrarum: hodie-
quemultae suritEcclesiaeinOriente, quae non pe-
tunt a Romano Episcopo ordinationem aut con-
firmationem. Itaque superioritas illa cura sit
impossibilis, et fnunquani itt usu fuerit, nec"
agnoverint fa) eam Ecclesiae in maxima parte or-
bis: satis apparet non institutam esse (a Christo,
iure divino)7). Mittosimwnoii rrmio
Multae veteres Synodi sunt indictae et habi-
tae, in quibus non praesedit Romanus Episcopus,
utNicaena et pleraeque aliae. Id^yiefeStatur, quod
Ecclesia tunc non agnoverit primatum seu supe-
rioritatem Romani Episcopi. Hieronymus in-
quit : Si autoritas quaeritur , orbis est maior
urbe; ubicunque Episcopus fuerit, sive Romae,
sive Eugubii, sive Conslantinopoli, sive Rhegii,
sive Alexandriae, eiusdem meriti esl , et eiusdem
sacerdoiii: potentia diviliarum et humilitas pau-
pertatis sublimiorem vel inferiorem facit*}.
Gregorius scribens ad Alexandrinurn Pa-
triarcham vetat se appellari universalem Episco-
pum. El itt Regestis dicit, in Syuodo Chalcedo-
nensi oblaturn esse primatum Romano Episcopo,
nec tamen acceptum. <up f«udbihjiio4 tm
Postremo quomodo polest Papa iure divino
esse supra totam Ecclesiam , cum Ecclesia habeat
electiotterh , et paulatrm mo$ irfvaluerit, ot Ro-
mani Episcopi ab lmperatoribus confirrttaretttur?
C%i ■...-:<,, «OU\> Wl ^SJVM^ oVi |
*) Praelerea non Labenl iibri s>n.b. .,_ > .
b) Hez. et non cognovermt. Mst. germ. fur. ctnctt folcljcn JOetKtl
WCbct* cv t i n n C t. Verba manuscripti Spalatini, nunquam
in usufucrit, non liabet _ ver>io genn.
7) Verba mclusa excuhsse hicetextu latino non solum res lpsa
docet, sect eliam versio germahica, quae babet: fo ftcfyet tlHW
u>of)t, baji foUf)c Obctfctt nicfjt t»on G0ri|io cincjefclt, uttb
nicftt auf5 gottlicficn Kccfjtcn fomtnct.
**) Libr. symb. Id quoquc.
8) Pez. nec sublimiorem nec iufcriorcm facit. UiXdLpjsJLihris
editis, ut etiam in mst. gerni., verba : potentia divitia~
rum — facit , praetermissa sunt.
DOf) Jffiffti, c^ni tliu ftiissent ^ettam^ dmfpr».
matn inter Routattilm et inter Constantinopolita-
UmU EpiscUpum , ■' tandem Phocas Imperator eon-
^itU^^^Ru^fiiiSftuaEllbco^ trtbuendurti esie ^m-
niaifeftoh J^fu^a^Si fiecle^b «risttis a^ntTF.iBsel iRu>-
mSni-Po^Ulificis prinii#t*n\, -haitoIqontentk>!nori>ii4*-
cidere potuiss€t, nec fuisset opus decreto Impera-
toris. ->ieiiH3 r. Umdiov ncaJqoaq bsa tm9J/;iiioJiui
-oqu^ Jub f b"082^t 9D- non ;obom ood i3 8mijJ
1 u es ±JetruSy efsuper hanc peiram aedificabo Ec-
clesiam meam. Item, Tibi dabo rfaves. Item,
Pasce pv$s rneas, et alia quaedam. Cum autem
haec tota controvers.ia copiose et accurate traetata
sit alibi in libris nostrorum, nec recenseri omnia
hoc loco possiut, referimus nos ad illa**) scripta,
eaque pro repetitis habere volumus. Breviter ta-
men respondebimus de interpretatione.
In omnibus illis dictis Petrus sustinet perso-
nam communem totius coetus Apostolorum, sicut
ex ipso textu apparet. Nam Christus interrogctt
non uuwu Petrum, s^u" ait; J^qs quem me esse
dicitis? Et quod hic singulari numero dicitur:
Tibi dabo claves: quidquid ligaveris, alibi plu-
rali numero dicitur: Quidquid ligaveritis, ete.
Etinlohanne, Quorum remiseritis peccata, etc.
Haec verba testantur, pariter omnibus Apostolis
tradi claves, et pariter mitti omnes Apostolos. Ad
haec necesse est fateri, quod claves uon ad perso-
nam unius certi hominis, sed ad Ecciesiam perti-
neant, ut multa clarissima et firmissima argu-
menta testantur. Nam Christus de clavibus di-
cens Matt, 18. addit, ubicunque duo vel ires con-
senserintsuper terram, etc. Tribuit igitur prin-
cipaliter claves Ecclesiae et immediate, sicut et
pb eam caussa/n Ecclesia priucipaliter habet ius
vocationis. Itaque necesse est in illis dictis , Pe-
trum sustinere personam totius coetus Apostolo-
rum. Quare non tribuunt aliquam praerogati-
vam seu superioritatem seu dominationem Petro.
Quod vero dictum est: Super hanc petram
o$
aedificabo Ecclesiam meam: certe Ecclesia non
est aedificata super autoritatem hominis, sed su-
per ministerium illius professionis , quam Petrus
fecerat, in qua praedicat Iesum esse Christum
filium Dei. Ideo alloquitur eum tanquam mini-
*) Haec inscriptio uon babetur in msto.
9) Libri impr. obiiciunt. us Jjt.-jT *
**) Text. impr. ea pro illa.
277
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
278
strum: Super hanc petram, id est, super hoc
mioisterium. Porro ministerium novi testamenti
non est alligatumlocis et personis, sicut minisie-
rsium Leviticum, sed est dispersum per totnm or-
bcm terraruro, et ibi est, ubi Deus d;»t dona sua,
Apostolos, Prophetas, Pastores, Doctores, nec
valet illud roinisterium propter ullius personae
autoritatem , sed propter verbum a Ghristo tradi-
tum. Et hoc mo;do, non de persona faut supe-
rioritate" Petri, iriterpretantur plurimi ex sanctis
Patribus hanc sententiam : Super hanc petram,
ut Origenes, f Ambrosius ," Cyprianus , Augusti-
nus , Hilarius , *) Beda.\ « ffiw? «w
Sic ait Ghrysostomus : Super hanc petram
^tlii^ non super Petrum. Non enirn super ho-
minem , sed super fidem Petri aedificavit Eccle-
siam suam. Quae autem erat fides? Tu es
Christas, filius Dei viri. Et Hilarius: Petro re-
velavit pater, ut diceret: Tu es filius Dei vivi.
Super hanc igitur confessionis pelram Eccie-
siae aedificatio est. Haec fides Ecclesiae fun-
damentum est.
Et quod**) dicitur: Pasce oves meas. Item
Diligis me plus his? Hinc nondum sequitur pe-
culiarem superioritatem Petro traditam esse. Iu-
bet eum pascere, hoc est, docere verbum , seu
Ecclesiam verbo regere, quod habet Petrus com-
mune cum caeteris Apostolis.
Secundus articulus magis etiam perspieuus
est, quod Christus dederit Apostolis tantum pote-
statem spiritualem, hoc est, mandatum docendi
Evangelii, annunciandi remissionem peccatorum,
administrandi Sacramenta, excommunicandi im-
pios sine vi corporali, nec dederit potestatem gla-
dii, aut ius constituendi, occupandi aut conferendi
regna mundi. Christus enim ait: Ite docentes ser-
va,reea, quae praecepi vobis. Item , Sicut misit
me pater, ita ef ego mitto vos. Constat autem
Christum non esse missum, ut gladium gereret,
aut teneret regnum mundanum, sicut ipse inquit:
Rcgnum meum non est de hocmundo. Et Paulus
ait: Non dominamur fidei vestrae. Item: Arma
militiae nostrae non sunt carnalia, etc.
Quod igitur Christus in passione f sua" spi-
nis coronatur, et producitur deridendus in regia
purpura , significatum est fore , ut spreto regno
spirituali, hoc est, oppresso Evangelio, consti-
"'
.
'.SiJ^^iEd fir
\<,M
*) Text. impr. addit et.
**) Libr. »ymb. El hoc, quod.
tuatur aliud mundanum regnum, praetextu pote-
statis Ecclesiasticae. Quare Bonifacii Octavi Con-
stitutio, et c(ap). Omnes. distinct. 22. et similes
sententiae, sunt falsae et impiae, quae contendunt,
iure divino Papam esse dominum regnorum Mundi.
Ex qua persuasione tenebrae in Ecclesiani horri-
biles invectae sunt, deinde etiam magni in Eu-
ropa motus orti: neglectum est enim ministerium
Evangelii, Exlincta est notitia fidei et regni spi-
ritualis, Christiana iustitia putabatur esse illa ex-
terna politia, quam Papa constituisset. Deinde
Papae rapere ad se imperia coeperunt, transtule-
runtregna, vexarunt iniustis excommuni.cationi-
bus et bellis fere omnium nationura Pteges in
Europa, sed maxime Imperatores Germanicos,
alias ut occuparent Italicas civitates, alias ut Epi-
scopos Germaniae redigerent in suam servitutem,
et eriperent Imperatoribus collationem. Imo etiam
in Clernentina scriptum est: J^acante imperioPa-
pam esse, legitimum successorem. Ita Papa non
solum dominationem contra mandatum Christi
invasit, sed etiam tyrannice praetulit se omnibus
Ftegibus. JSec tanturn in hac re factum ipsum re-
prehendendum est, quantum illud detestandum,
quod praetexit autoritatem Christi, quod claves
ad regnum mundanum transfert, quod salutem
alligat ad has impias et nefarias opiniones, cum
ait, de necessitate salutis esse, ut credant homi-
nes, iure divino \Papae" hanc dominationem
competere. Hi tanti errores, cum obscurent fidem
et regnum Christi, nullo modo dissimulandi sunt.
Eventus enim ostendit eos fuisse magnas pestes
Ecclesiae.
Tertio loco hoc addendum est: Etiamsi Pio-
manus Episcopus divino iure primatnm et supe-
rioritatem haberet, tamen non debetur obcdien-
tia his Pontificibus, qui defendunt impios cultus,
idololatriam10), etdoctrinam pugnantemcumEvan-
gelio: imo tales Pontifices et tale regnum haberi
debent tanquam anathema; sicut Paulus clare
docet: Si Angelus de coelo aliud Evangelium
doceret, praeter id, quod vos docui, anathema
sit. Et in Actis: Oportet Deo magis obedire,
quam hominibus. Idem et Canones clare docent,
haeretico Papae non esse obediendum. Leviticus
Pontifex iure divino erat summus Sacerdos, el ta-
men impiis Pontificibus non erat obediendum, ut
Ieremias et alii Prophetae dissenliebant a Ponti-
10) Mst. idolntriarn.
18 *
279
EPISTOLARUM HB. VII. 153,7.
280
ficibus; Apostoli- dissentiebant a Caipha, nec
debebant ei obedire.
Constat autem Romanos Pontifices cum suis
membris defendere impiam doctrinam et impios
cultus. Acplane nolae Antichristi competunt in
regnum Papae el sua membra: Paulus 2. ad
Thessalonicenses*) describens Antichristum, va-
cat eum adversariumChristi extollentem se super
omne, quod dicitur aut colitur Deus , sedentem
in templo Dei, tanquam Deum. Loquitur igi-
tur de aliquo regnante in Ecclesia, non de Regi-
bus Ethnicis, et hunc vocat adversarium Christi,
quia doctrinam pugnantem cum Evangelio exco-
gitaturus sit, et is arrogabit sibi autoritatem di-
vinam. Primum autem constat Papam regnare in
Ecclesia, et praetextu Ecclesiasticae autoritatis et
ministerii sibi hoc regnum constituisse. Praetexit
enim haec verba: Tibi dabo claves. Deinde do-
ctrina Papae multipliciter pugnat cum Evangelio,
et arrogat sibi Papa autoritatem divinam triplici-
ter: Primum, quia sumit sibi ius mutandi doctri-
nam Christi et cultus a Deo institutos, et suam
doctrinam et suos cultus vult observari tanquam
divina. Secundo quia sumit sibi potestatem non
solum ligandi et solvendi in hac vita , sed etiam
sumit sibi ius de animabus post hanc vitam.
Tertio, quia Papa non vult ab Ecclesia aut
ab ullo iudicari, et antefert suam autoritatem iu-
dicio Conciliorum et totius Ecclesiae. Hoc autem
est se Deum facere, nolle ab Ecclesia aut ab ullo
iudicari. Postremo, hos tam horribiles errores
et hanc impietatem defendit summa saevitia, et
interficit dissentienles.rn&i.i
Haec cum ita sint, cavere omnes Christiani
debent, ne fiant participes impiae doctrinae, bla-
sphemiarum et iniustae crudelitatis Papae. Ideo
Papam cum suis membris tanquam regnum Anti-
christi deserere et execrari debent, sicut Christus
iussit: Cavete a Pseudoprophetis. Et Paulus
iussit u) impios Doctores vitandos et execrandos
esse tanquam anathema**). Et 2 Cor. 6. ait:
JSe silis consortes infidelium. Quae est enim so-
cieias lucis ei tenebrarum?
Dissidere a consensu tot gentium et dici
schismaticos, grave est. Sed autoritas divina
mandat omnibus, ne sint socii et propugnatores
impietatis et iniustae saevitiae. Ideo satis excu-
*) Libr. symb.: PauJus enim ad TJiessaJonicenses.
11) Texl. impr. iubet.
**) Libr. symb. anathemata.
satae sunt conscientiae nostrae, Sunt enim mani-
festi errores regni Papae. Et scriptura tota voce
clamitat, JSrrores illos esse doctrinam daemo-
niorum et Antpfhristi., . VT g0oa 2910119 Jibr
JManifostq est, idololatria in profanatione
JSlissarum^ quae cum alia vitia habent, tum ad
turpissimum quaestum impudenter collatae sunt.
Doctrina de poenitentia prorsus depravata
estaPapa et a suis membris. Docent enim remitti
peccata propter dignitatem nostrorum operum;
deinde iubent dubitare, an contingat remissio.
Nusquam docent, quod gratis propter Chri-
stum remittantur peccata, et quod hac fide con-
sequamur remissionem peccatorum. Ita gloriam
Christi obscurant, et conscientiis firmam conso-
lationem eripiunt, et abolent veros cultus, vide-
licet exercitia fidei luctantis cum desperatione.
Obscuraverunt doctrinam de peccato: et
finxerunt traditionem de enumeratione delictorum,
parientem multos errores et desperationem.
AffmxeTunt satisfactiones , quibus etiam ob-
scuraverunt beneficium Christi.
Ex his natae sunt indulgentiae^ quae sunt
mera mendacia, quaestus caussa excogitata. Dein-
de invocatio sanctorum quantos abusus, et quam
horrendam idololatriam peperit? Quanta flagi-
tia orta sunt ex traditione de coelibatu? Quan-
tas tenebras offudit Evangelio doctrina de votis?
Ibi finxerunt vota esse iustitiam coram Deo et
mereri remissionem peccatorum.
Ita transtulerunt beneficium Christi in hu-
manas traditiones, et penitus extinxerunt doctri-
nam de fide. Finxerunt nugacissimas traditiones
esse Cultus Dei et perfectionem , et praetule-
runt eas operibus vocationum, quas Deus requirit
et ordinavit.
Neque hi «rrores sunt existimandi leves, lae-
dunt enim gloriam Christi et afferunt perniciem
animabus, nec possunt dissimulari. Deinde ad
hos errores accedunt duo ingentia peccata.
Primum, quod defendit errores illos iniusta
saevitia et suppliciis.
Alterum quod iudicium eripit Ecclesiae , nec
sinit rite iudicari Ecclesiasticas controversias, imo
contendit se supra Concilium esse, et decreta Con-
ciliorum rescindere posse , sicut interdum impu-
denter loquuntur Canones.
Sed multo impudentius hoc factum esse a
Pontificibus, exempla testantur nona quaest. 3. ait
Canon: Nemo iudicabil vrimam sedem. Neque
281
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
282
enim ab Augusto , neque ab omni Clero , neque
a Regibus, neque a populo iudex iudicatur.
•J-Ita1' duplicem tyrannidem exercet Papa,
defendit errores suos vi et homicidiis, et vetat co-
gnitionem. Hoc posterius etiam plus nocet, quam
ulla supplicia : quia, sublato vero iudicio Eccle-
siae, non possunt tolli impia doginata et impii
cultus, et multis seculis infinitas animas perdunt.
Considerent igitur pii tantos errores regni
Papae et tyrannidem, et cogitent primum abii-
ciendos esse errores, et amplectendam esse vcram
doctrinam , propter gloriam Dei et 12) salutem
animarum. p ■** «
Deinde cogilent etiam, quantum scelus sit
adiuvare iniustam crudelitatem in interficiendis
sanctis, qnorum sanguinem Deus baud dubie ul-
ciscetur.
Inprimis autem oportet praecipuas potesta-
tes13) Eeclesiae Reges et Principes consulere Ec-
clesiae, et curare, ut errores tollantur, et con-
scientiae sanentur, sicut Deus nominatim Reges
hortalur: Et nunc Reges intelligite, erudimini
qui iudicdtis terram. Prima enim cura Regum
esse debet, ut ornent gloriam Dei: quare indi-
gnissnnum fuerit, eos conferre autoritatem et po-
tentiam suam ad confirmandam idololatriam , et
caetera innnita flagitia , et ad faciendas caedes san-
clorum.
Et ut Papa Synodos habeat, quomodo sanari
Ecclesia potest, si-Papa nihil decerni contra ar-
bitrium suum patiatur, si nemini concedat dicere
sententiam nisi suis membris, quae habet obligata
horrendis iuramentis et maledictionibus ad de-
fensionem suae tyrannidis et impietatis sine ulla
exceptione verbi D#i.tnmflL,IJt'J0 ' 6ii"k
Gum autem iudicia Synodorum sint Ecclesiae
iudicia, non Pontificum : praecipue Regibus con-
venit, coercere Pontificum licentiam, et efficere,
ne Ecclesiae eripiatur facultas iudicandi et decer-
nendi ex verbo Dei, et ut reliquos errores Papae
taxare caeteri Christiani debent, ita etiarn repre-
hendere debent Pontificem defugientem et impe-
dientem veram cognitionem et vcrum iudicium
Ecclesiae. : *n<^
•
-
12) Li!>ri inipr. et ad salut.
13) Pro prarcipua rnernbra, quod scripsit Spalafinus et ba-
hent libri impressi , Melanthon sua manu adscripsit in niar-
gine: praccipuas potestates. Versio germanica: fiitncf);
me © ticber.
Itaque etiamsi Romanus Episcopus iure di-
vino haberet primatum , tamen postquam defen-
dit impios cultus et doctrinam pugnantem ; cum
Evans;elio, non debetur ei obedientia, imo ne-
cesse est ei tanquam Antichristo adversari. Er-
rnres Papae manifesti sunt, et non-f-Sunt" leves.
Manifesta est etiain crudelitas quam exercet \ in
pios". Et constat mandatum Dei esse, ut fugia-
mus idololatriam, impiam doctrinam et iniu-
stam saevitiam. Ideo magnas, necessarias et
manifestas caussas habent omnes pii, ne obtempe-
rent Papae. Et hae necessariae caussae pios con-
solantur adversus omnia convicia, quae de scan-
dalis, de schismate, de discordia obiici solent.
Qui vero sentiunt cum Papa et defendunt eius
doclrinam et cultus, polluunt se idololatria et bla-
sphemis opinionibus, fiunt rei sanguinis piorum
quos Papa persequitur, laedunt gloriam Dei et
impediunt salutem Ecclesiae , quia confirmant er-
rores et flagitia ad omnem posteritatem.
r-
(Altera pars eiusdem scripti.) 4)
De poiestate et iurhdictione Episcoporum.
-J-In confessione et apologia recitavimus ea,
quae in genere de potestate ecclesiastica dici pro-
derat." Evangelium -J-enim" tribuit his, qui
praesunt Ecclesiis, mandatum docendi Evange-
lium15), remittendi peccata, administrandi Sa-
cramenta : praeterea iurisdictionem, videlicet man-
datum excommunicandi eos, quorum nota sunt
crimina, et resipiscentes rursum absolvendi. Ac
omnium confessione, etiam adversariorum, li-
quet, hanc potestatem iure divino communem esse
omnibus, qui praesunt Ecclesiis, sive vocentur
Pastores sive presbyteri sive Episcopi. Ideoque
Hieronymus aperte docet, In literis Apostolicis
omnes, qui pracsunt Ecclesiis, et Episcopos et
prcsbyteros csse, et citat ex Tito: Propterea te
rcliqui in Creta, ut constiiuas presbyteros per
cUitaies. Et deinde addit: Oportet Episcopum
esse unius uxoris virum. Item Petrus et Iohan-
nes vocant se presbyteros. Et deinde addit: Quod
autem postea unus elecius est, qui caeteris prae-
poneretur, in remedium schismatis faclum esty
ne unusquisque ad se trahens Ecclesiam Christi
14) Verba inclusa non leguntur in mst., neque in versione
germ. Verba autem : In confessione et apologia etc, quae
sequuntur, verlit etiain interpres germ.
15) Libri impr. EvangeJii.
£83
EPISTOLARUM LIB, VII, 1537.
284
rumperel. Namret Alexandriae a Marco Evan-
gelista usquextd E$dmm *)■ el Dionysium Episco-
pos, presbyteri semper exse unum eligebant , et
in exceisiorc loco eolhcabant , yw<?«* Episcopum
nomlntibant] rJ^unmmlan si\ exertGitus : Imperato-
rem sibifaciat. i\ Diaconi. autem eligant ex se,
quem industrium noverint, et Archidiaconum
nuncupent. Quid cnim facit Episcopus excepta
ordindihne ymquodjp^esbyter non facil ? Docet
igitur Mie3i©%mIis^rihiaWnaiia autoritate distinctos
gradus esso Episcopi et presbyteri seu Pastoris.
Idque res ipsa loquitur, quia potestas est eadem,
quafl$<8Jnpya dikia 6jnt>T
Sed una res postea fecit discrhuen Episcopo-
rum et Pastorum , videlicet ordinatio, quia insti-
tutum est, ut unus Episcopus ordinaret ministros
in pludb«L& Ecclesiis. Sed cum iure divino non
sint diversigradusEpiscopi et Pastoris , manife-
stum est, ordinationem a Pastore, in sua Ecclesia
factam , iure divino ratam esse. Itaque cum Epi-
scopi ordinarii fiunt hostes Ecclesiae aut nolunt
impertire ordinationem, Ecclesiae retinent ius
suurn. Nam ubicunque cst Ecclesia, ibi est ius
administrandi Evangelii: quare necesse est Ec-
clesiamr-etinere ius vocandi, eligendi et ordi-
nandi ministros. Et hoc ius est donum proprie
datum Ecclesiae, quod nulla humana autoritas
Ecclesiae eripere potest, sicut et Paulus testatur
ad Ephesios, cum ait: Ascendit, dedil dona ho-
minibus ; et numerat inter dona propria Eccle-
siae Pastores et Doctores. Et addit dari tales
ad minislerium, ad aedificationem corporis
Christi. Ubi est igitur vera Ecclesia, ibi necesse
est esse ius eligendi et ordinandi ministros, sicut
in casu necessitatis absolvit etiam laicus, et fit
minister ac Pastor alterius, sicut narrat Augusti-
nus historiam de duobus Christianis in navi, quo-
rum aller baptizaverit xaTrjXOV/uerov , et is bapti-
zatus deinde absolverit alterum. Huc pertinent
sententiae Christi, quae testantur claves Ecclesiae
datas esse non tantum certis personis : Ubicun-
que trunt duo vel tres congregati in nomine meo,
etc.
Postremo etiam hoc confirmat sententia Pe-
tri: Vos estis regale sacerdotium, quae verba ad
veram Ecclesiam pertinent , quae cum sola habeat
*) „ tapsum quidem auctoris vel exempli primo exsignati ex-
empla omnia Latina ac Germanica reddunt: primus e sen-
tentia Ordinis Theol. Viteb. Reineccius substituit : Hcra-
clam." (Nota Hasii ad h. I. in ed. sua libr. symbb.)
sacerdotium, certe habet ius eligendi ct ordinandi
ministros. Idque etiam communissima Ecclesiae
consuetudo testatur. Nam olim populus eligebat
Pastores et Episcopos. Deinde accedebat Episce-
pus, scu eivts Ecclesiae, seu vicinus, qni confir-
mabat el<eclUm impositione manuum , nee aliud
fuit ordinatio, nisi talis comprobatio. Postea ac-
cesserunt novae ceremoniae, qttales muTtas de-
scribit Dionysius: sed *est autor novus et ficticius,
quisquis est, sicut et Glementis Romani scripfti
sunt sUppositicia. Deinde recentiores addiderunt-
Do tibi potestatem sacrificandi pro vivis et mor-
tuis. Sed ne illiud quidem apud Dionysium est.
Ex bis omnibus liquet, Ecclesiam retinere
ius eligendi et ordinnndi ministros. -fQuare cum
Episcopi aut fiunt haeretici, aut nolunt impertire
ordinationem , iure divino coguntur ecclesiae ad~
hibitis suis pastoribus ordinare pastores et mirii-
stros;" 16) et caussam schismati et discordiae prae-
bent impietas et tyrannis Episcoporum, quia Pau-
lus praecipit, ut Episcopi docentes et defendenies
impiam doctrinam et impios cultus habeanlUr
ianijuam anaihemaial^fv^ ^ ^'^rjisxe tAjilwl
Diximus de ordinatione, quat una, Ut Hie-
ronymus ait, discernebal Episcopos a reliquis
presbyteris. Itaque nulla disputatione opus fr^t
de caeteris Episcoporum officiis. Nec vero opiis
est dicere dc confirmatione, item de Campanarum
consecratione, quae propemodum sola retinuerunt.
De iurisdictione aliquid dicendum est.
Constat iurisdictionem illam communem ex-
communicandi reos manifestorum criminum per-
tinere ad omnes Pastores: hanc tyrannice ad se
solos transtulerunt Episcopi, et ad quaestum con-
tulerunt; constat enim Officiales, ut vocantur,
non toler.uida licentia usos esse, et vel avaritia,
vel propter alias cupiditates vexasse homines, et
excommunicasse, sine ullo ordine iudiciorum. Quae
e&l autem tyrannis, Officiales in civitatibus ha-
bere potestatem, suo arbitratu 18), sine ordine iu-
diciorum, damnandi et excommunicandi homi-
nes? Et hac potestate qualibus in* rebus abusi
j i euiq Jnaaihio osa
16) Verba Quare curn episcopi etc. etiam versio germ. babet:
Darum tvcnn bic SSifcfjeffc enfwfber ^eftec ftrtb, ober tiicbtige
g>er(oncn nicht tvollcn orMnircn, ftnb bie itircfien ftir ©otr,
nacf) cjottlicfKnt SRufyt, fcl^ulbig, ifjnen fei^ ^farrhcrrn unb
^ircijcnbicncr ju orbinfrcn. £>6 nian nun roollt bte eine Un«
orbnung obcr 3crtrennung fjetjkn, fotX man tutffen, baf? bie
©ottloftgfcit unb Sv?rannei ber 93ifcf;6'ffe baran fcf>ulfci0 ifr
u, f. ro. JictKtl rrau zk>\m. {&l
17) Pez. analhema. \r
18) Mst. Spalat. arbitrio.
265
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
286
suntf?(faVwielic€t non in puniendis veris deliciis,
sed in, ieiuniis nut feriis violatis, aut similibus
nugis. Tantum adulteria interdum puniebant, et
ia hac, re saepe vexabant inuoceutes et hoaestos
homines. Pqrro cumhoc crimen sit gravissimum,
certe sine ordine iudiciali nemo damnandus est.
Cum igitur hanc iurisdictionem Episcopi tyran-
nice ad se solos19) transtulerint, eaque turpiter
abusi sint, nihil opus est propter hanc iurisdictio-
nem obedire Episcopis. Sed cum sint iustae caus-
sae cur non obtempeife^jws^ rectum est et hanc
iurisdictionem reddere piis Pastoribus, et curare,
ut legitime exerceatur ad morum emendationem
etvgloriam Dei. JjoEmif-feadtaino f3
Pieliqua est iurisdictio in iis caussis, quae
iure Ganonico ad forum, ut vocant, Ecclesiasti-
cum pertinent, ac praecipue in caussis matrimo-
nialibus. Haec quoque habent Episcopi humano
iure, et quidem non admodum veteri, sicut ex
Codice et Novellis Iustiniani apparet, iudicia ma-
trimoniorum tunc fuisse apud Magistratus. Et
iure divino coguntur Magistratus raundani haec
iudicia exercere, si Episcopi sint20) negligentes.
Idem concedunt et Canones. Qnare etiam pro-
pter hanc iurisdictionem non necesse est obedire
Episcopis. , Et qaidem c,um leges quasdam con-
diderint. iniustas de coniugiis, et in suis iudiciis
observent, etiam propter hanc caussam opus est
alia iudicia constitui, quia traditiones de cogna-
tione spirituali suntiniustae. Iniusta eliam tra-
ditio est, quae prohibet coniugium personae in-
nocenti past factum divortium. Etiam iniusta lex
est, quae in genere omnes clandestinas et dolosas
desponsationes conlra ius parentum approbat.
Est ct iniusta lex de coelibatu Sacerdotum. Sunt
et alii laquei conscientiarum in corum legibus,
quos oinnes -j-hic" recitare nihil attinct. Illud •
satis est ,-recitasse, quod multae sunt iniustae leges
Papae, de ncgotiis matrimonialibus, propter qaas
Magistratus debent alia iudicja constituere. q «md
JrmodPuin igitur Episcopi , qui sunt addicti Papac,
defendant in^iajjOij.eloctriuam et iinpios, cu-ltus,
nec ordinent pios doclores, imo adiuvent saevi-
tiam Papae, practerea iurisdictionem eripiant*)
Pastoribus, et hanc tantum tyrannice exerceant;
postremo cum in caussis matrimonialibus mullas
.
19) solos non lidbct msi. Spalat.
20) Mst. Spalaf. sunt.
*) Libr. symb. eripuerint.
iniusfas legefeobservmtJ ^sa^s *multa& et necessa-
riae caussae sunt, quare Eccleaiae iion agnoscant
eos tanquam Episcopos. Ipsi autera irieminerint,
opes datas esse Episcopis , tanquam Eleemesynas,
propler axlministrationem et utihtatem Ecclesia-
rum, sicut inquit regula: Bsneficium daiur pro-
pter officium. rUmvjon munUuoni
Quare nec21) possunt bona conscientia possi-
dere illas Eleemosynas: et Ecclesiarn interim de-
fraudant, cui opus est illis facultatibus ad mini-
stros alendos, et iuvanda studia, et suppeditandum
certis pauperibus , et constituenda iudicia, prae-
sertim matrimonialia. Tanta enim varietas et
magnitudo est controversiarum matrimonialiura,
ut his opus sit peculiari foro, ad quod constituen-
dum opus est Ecclesiae facultatibus. Petrus prae-
dixit futuros impios Episcopos, qui Eleemosynis
Ecclesiarum abuterentur ad luxumv neglecto mi-
nisterio. Sciant ergo illi, qui Ecclesiam defrau-
dant, etiam eius sceleris poenas Deo se daturos
esse.
I t msnoiJjsriib
-
No. 1530.
(Scriptu
■
(eod. teinp.)
Es autograpbo Melanthonis, cui tbeologi sua quisque manu
suhscripsei\unl, in Tabul. Vinar. Reg. H. fol. 115. (p.40.).
Editum inm antea simul cum arliculis Schmalcaldicis in
opp. Lullieri et in libris Symbolicis.
1537.
l)e mandato Illustrissimorum Principum et ordi-
num ac civitatum Evangelii doctrinam profiten-
tium, relegimus articulos confessionis exhibitae
Imperatori in Conventu Augustano, el dei bene-
ficioomnesconcionatores, qui in hocSmalcalensi *)
conventu interfuerunt, consentientes profitentur,
se iuxta articulos Confessionis et Aipologiae sentire
et docer,e in suis Ecclesiis. Pryfittentur etiam, se
articulura de primatuPapae et eius potestate et de
potestate et iurisdictione episcoporum,. qui hic
principibus in hoc conventu exhibitus est, SmaJ-
cakliae, approbare. I,deo nomina su^subscribunt.
Ego Iohannes Bugenhagius PomeranusDs, sub-
scribo articulis coniessionia Augustanae, apo-
kiT.aiv ^IIV.IVW .
21) Libri impr, non. \ 36 ,-
*) Sic scripsit Mel. ul sacpius ; sed libri impressi : Sehmahal-
densi. ' '«*'•'
287
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
288
logiae et articulo dePapatu, Schmalcaldiae
Principibus oblato.
Et ego Urhanus Rhegius, D. Ecclesiarum in
Duc. Luneb. Superintendens subscribo.
Nicolaus Amsdorjf Magdeburgensis.
Georgius Spalatinus Aldenburgensis.
Andreas Osiander subscribo.
M. Vilus £)ttf)er id) Noribergen. subscribit.
Slepharius Agricola, Ecclesiastes in Nensig (?)*)
manu propria subscripsit.
Ioannes Draconites Marpurgensisip 8niJ£
Chunradus Figinbotz se subscribit per omnia.
Martinus Bucerus.
Erhardus Schnepffius subscribo.
Paulus rhodius, concionator in Stettin;
Gerardus Oenicken ecclesiae Myndensis mi-
Brixius Northanus Susatiensis concionator.
Simon Schneeweiss parochus in Grailsheim.
Fiursum ego Pomeranus subscribo nomine Io-
annis Brencii, quemadmodum raihi man-
davit.
Philippus Melanthon subscribit manu propria.
Antonius Corvinus subscribit tam suo quam
Adami a Fulda nomine manu propria.
Iohannes Schlachinhauffen subscribit manu
propr. pttwm
Georgius Heltus Forchemus.
Michael Caeiius , concionator Mansfeldensis.
Petrus Geltneruss Contionator Eeclesiae Fran-
ckinfordin.
Bionysius Melander.
Paulus Fagius ArgentineUsis.
TVendalinus Fahtr parrochus Seburgae in
Mansfeldia.
Conradus Oetlinger phorcensis Udalrici ducis
Wirt. Concionator.
Bonifacius Pfolfhart verbi minister ecclesiae
Augustanae.
Ioannes Aepinus Hamburgensis Superinten-
dens subscripsit propria manu.
Idipsum fecit Ioannes Amsterdamus bremen-
sis.
loannes Fontanus inferioris Hassiae Snperin-
tendens.
Friderichus Myconius, pro se et Iusto Menio
subscp.
Ambrosius Blaurerus.
No. 1531.
23. Febr.
Brentius ad Bugenhagen.
Ex autographo Brencii in Aclis Tabul. Vinar. Registr. H.
fol. 115. (p. 42.). Edita etiam cum articulis Schmalc. in
opp.LutberietlibrissymboL
(Bugenhagio.)
Legi , et iterum atqne iterum relegi Confessionem
et Apologiam ab illustrissimo principe Electore
Saxoniae et aliis principibus ac statibus Fiomani
Imperii Caesareae Maiestati Angustae oblatam.
Legi item formulam Concordiae in re Sacramen-
taria Vuittenbergae cum D. Bucero et aliis institu-
tam. Legi etiam articulos a D. Martino Lulhero
praeceptore nostro observandissimo in Smalkaldn.
conventu germanica lingua conscriptos, et libel-
lum de papatu et de potestate ac Iurisdictione
episcoporum. Ac pro mediocritate mea iudico
haec omnia convenire cum sacra scriptura et cum
sentencia verae xal yrrjoirjg catholicae ecclesiae.
Quanquam autem in tanto numero doctissimorum
virorum, qui nuncSmalkaldiae convenerunt, mi-
nimum omnium me agnoscam, tamen quia mihi
non licet exitum huius conventus expectare , ob-
secrote, clarissime vir, D. IohannesBugenhagi,
pater in Christo observande, ut humanitas tua
noraenmeum, si opus fuerit, omnibus illis, quae
supra commemoravi, adscribat. Me enim ita
sentire, confiteri, et perpetuo docturum esse , per
lesum Christum, dominum nostrum, hoc meo
chirographo testor. Actum Smalkaldiae 23. Fe-
bruarii, anno XXXYII.
lohannes Brencius
Ecclesiastes Hallensis.
■
No. 1532.
24. Febr.
Principibus in conventu.
*) Libri irnpr. exbibent Curiensis pro in Nensig.
Edita in Opp. Luth. Isleb. ab Aurifabro P. IL p. 369. AI-
tenb. VI. p. 1116. Lips. XXI. p. 194. Halens. XVI. p. 2390.
Epistola ipsa habelur in Tabular. Vinar. Reg. H. fol. 115.
no. 55. ex quo hic accurate descripta prodiit. Nomina
singula non sunt subscripta. Stylus et forma prodit Me-
lanlhonem auctorem huius epistolae. Loquitur Mel. de
hac episl. in epist. ad Ionam d. 3. Mart. h. a.
£)en £)urd)leud)tia,jren , Surd^leudjtiQen, #od)gebor=
nen (Sfjur unb ^urjien, unb ifjren SWitge =
roanbten :c. ber d)rtftlid)en SSerftanbnif?,
289
EPISTOLARUM LIB. VIL 1537.
290
oerfammelt ju <3d)malf alben, unfern gnabig=
jlen unb gndbigen «iperw»
©otteS ©nab burd; unfern £errn Sefum C>r;rijtum gu=
oor. £urd)(eud)tigj}er, &urd;leud)tige, §od;geboMe
CJf;ur unb gurjten, gndbigjtcv- unb gndbige £evvn.
Sftacfybem offentlid; ifi, roetd)e £ofrcn , 2Crbett unb grope
$dt)r(id)feit @ro. Gi;ur unb gurjtl. (Stoaoen fampt ben
^ftitgeroanbten ju @rf;altung ic$ f)ei(igcn (Soangetii tra*
gen, barauS roof)l ab^unetnnen, ba$ @'ro. (5i)ur unb
gur|t. ©uaben unb anbrc (Stdnbc nid)t in bcv t;od;n/td)=
tigen &ad)e*) anberS fud;en benn ©otteS (S()re ju fov=
bcm unb auSjubretten: t;offcn roiv, @ro. (5(;uv unb
%. ©. roerben unfre untertf)dnige (Srinnerttng , fo aud)
bie SBejreUung bcr 3urd;cn unb ©otteg (Ei;re be(angt,
gndbigltd; befe(;en **), rote roir benn in Untertt)dnigfeit
bitten, @ro. @(;uv unb %. ©. rootten bicfe unfre ©d;vift,
roeld)C treuer unb einfd(tigev 9tteinung gejtaflt, gndbig=
tid) annefymen. £)enn' roieroof)! roir gum £r>ei( roiffen,
bap in ettid)en $itvftentf)umen unb ©tdbten bk Rixfym-
biener jiemtid) verforgt roerben, unb mit (§rnfi barob
gefyalten, baf3 if)nen if)ve SSevfovgung geveid)t roevbe,
aud; au§ £ivd)en unb ^tcfter = ©ufern bie $)favvf)evv unb
<2d;ulen beftettt unb bie ^)ofpital gebejfevt, bap mdn=
niglia) befcnnen mup, bap fo(a;e ©uter nid)t anbevS
benn d;rtjttid) , 3u£u(f bcr $ivd)en, gebvaucfyt roevben:
gieid)roof;l beftnben roir, bafj an oielen Srten gvopev
90£ancjet f)ievin fep, ndmlid) baf bie $ivd)cnbienev unb
©d)u(en fe(;v geving oerforget, obev gan^ nidjt befteflt,
unb roujl roerben , unb 3ter>en bod) nid>t atfein bie £>ber=
feiten fonbevn aud; $>vioatpevfonen .ftiojtev unb £ird)en=
gtttcr it)re§ ©efatfenS $u ftd). 9ut ferjjen (§tv>. 61;ur unb
^. ®. , ba$ befonber ju bicfcn Seitcn bie duperfi ^lotl)-
bttrft ift, bie &ird;en unb <8d;ulcn bevmapen §u t?cvfor=
gen, bap man tucf)ttge $)erfonen f)aben fonne. Sarju
ifr am Sag,jba# bev gemeine ^)6fet oon ftct; felb bav^u
menig tt)ut, unb muffen fotd;e ©aben guvjtlid)e (Slee=
mofpnd fepn unb bleiben, roie aud) bie t)eitige <Sd)vift
Sofapl)at unb (E^ednam unb etlid>e anbcve ^onicje vu^
met oon roegen fo(d)cv S^evfovcjuncj , unb fprtd;t bev
Sevt beutltd;, bap fte bcvl;atben gefcl;e()en folt, bamit
bie ^vieftev ber 2el;r marten fonnen.
|A .C9c .q *I1 .q isUl .Aii,A .qqO ai Bfib3 ,,
9^u toerbcn ^ro. (5()ur unb £♦ ©. im SSerf bcftn=
ben, roie roiv btefe§ an ct(ict)en £)vten erfa()ren, bap ju
fo(d;er S3e(re(Iuncj ctroaa flattlid)§ oonnottjcn, ba$ man
biefc§ SJorratt)^ ber £ivd;en unb ^toftevcjutev rool;t
bav^u bebavf. ©o ft'nb biefe (^utev ©aben unb dona-
tiones ber ^ircrjen gucjeeignet |tt &r(;a(tuncj ber Sleli-
cjion , obg(eid) oiel au£ Svrttjum ^u %fli$bwutf) ge=
roanbt, bavum, bierocil bte bbcvfeit bicfe ©utev ju
oevovbnen \)at, unb mit eincv Wa$ cjebraud;en mag,
fotl fte bennod) erftlid) t>k ^ird;endmtev not()buvftig(id;
baoon bejtettcn. &enn e§ \)at ©ott ben ^urfren unb
S^egcnten befo(;(en, oov alten Singen rcd)te ©otte§=
bienft jit t)anb(;abcn , fd)it^en unb §u forbcrn, aud) bie
^Serforgung ber ^irc^enbiener ^u oerorbnen. - £3 ift
aud; leic()t ju oevfte()en , roie fdjroer e§ fenn roilt, nad;
3erjlrauung biefev je^igen ©utev neue ^ufammen gtt brin-
gcn, unb roc(d;er <Sd)abe guoor ^u beforgen, ci;c man
roiebevum ju einem anbevn ^Sovvatt; f ommen fann. I
**j Walch. : <o c V ft c l) e tt. ; |} \ s<$ \
MtLAXTH. OfEK. Vol. III.
/!■/' •
^*t«*f\
£)arum bitten roir in Untertl;dnigfeit, @ro. (5(;ur
unb ^. ©. rootten um ©otte§ roitten bie grofie 9ftott)=
burft in biefem %aU bet^er^igen, ttnb bu ©tdnbe oermat>
nen, ba$ §u 58efie(Iung ber £ird)en uub <Sd)u(en bie
^irct)en= unb ^(ojicrgutev oovndm(id) gcroanbt unb er=
^atten roerben, ©ott ^u 2ob, Sanb unb Seuten ju 9£u|,
unb bie 3evjlvauung, atS bie njct)t attetn bev ^ivdjen,
fonbevn auci) bevJDbvigfeit unb ben ^anben fci;v fd)db=
lid) ijt, oev(;utet. ©ott t)at ©. (§t)uv unb S* ®. in
bie t)6ct;fie.S(;ve, fo ba$ roettlidje S^egiment ()aben fott,
gefcfet, ndm(id) §u ^orberung bcr ved;ten 2et;re unb ju
@d)u^ ber red;ten $ivd)en, babuvd) oieien fvommen
6l)viftcn in gan^ev SBelt gebicnet roirb. 2)icfcv (Et)ve
unb ^5cvuf roolten (Sro. Gt)ur) ^A&^rj betVAc|)ten,
unb bejr flcipiger tk ?e(;r unb ^irdjen er(;a(ten. 93it=
tcn aud; in ttntertt;dnigfcit, bicfe unfre etnfdttige
<Sd;rift, roie roir fur nott;burftig unfcv§ ©eroiffenS i)aU
ben gead;tet, gndbiglid) §u oevilc(;en. ©ott beroat;r
@. @i;f. unb ^urjll. ©. aite^eit gndbigticr; gufeinem 2obe
unb ju it;rer Settgfcit unb bev armen (5t)rijtent)eit ^u
Sd;u| unb Sroft. D.-^t. <Sd;ma(fa(ben am 2ag 9Hat=
ti;id anno XVCXXXVII.^as\^^ zu\ow\i«oa
©ro. G()ur unb g. (^;
untert(;anige unb roiaige Dtcncr
.fracaoi
=211
l3Bri £1101137111 ?.VJR»\«\0 *3L ^^UUiOX
1>0. JLDOO, . «,r t . t (il. t.)
F. Myconio.n
'■nMuam ^Miio^omr
Edita a Snegassio ep. 34. co!J. apogr. in cod. GtrelpberJj.
fol. 11. 10. p. 170. ct in cod. Moiiic. «7, uo. IH. p. 101.
19
291
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
292
D. Friderico Myconio amico suo
ju ©ottl;a.
Ex Smalkaldia 1537. De Lulhero.
S. D. Etsi Pieverendus D. Doctor sua manu
mihi scripsit1), urinam rursus erupisse ex iustis
meatibus: tamen gratum mihi fecisti, quod idem
mihi significandum esse duxisti. Agamus Deo
gratias , quod coepit levare morbum , et oremus,
ut bonam valetudinem D. Doctori restituat , quem
merito omnes tanquam Patrem amamus, optime
meritum de tota Ecclesia , et veneramur tanquam
Aurigam et currum Israel. Pves optimas miri-
fico Dei dono patefecit, et gloriam Christi, de-
pulsis horribilibus tenebris, illustravit. Et Ec-
clesia adhuc tenera habet opus eius voce, consilio
et autoritate. Piogo, ut mihi significes, quomodo
iam v.-deat. JBuccrum tibi commendo 2). Qui
eum hic audiverunt , praebent ei testimonium in-
tegritatis. Bene vale 3).
Philippus.
■
TT-fri
.00
-
1 —
No. 1534.
[ij iulov his ,i
1 . Mart.
loach. Camerario. ,y f
Lpist. ad Camerar. p. 279 sqq.
W. t-m£$ rrrf>bfi<moq'.-
Viro opt. et excellenti doctrina praedito Ioa-
chimo Camerario amico summo
Tubingac, *)
o. D. Cum scirem conventum indictum esse, ut
Principes deSynodo deliberarent, nos de doctrina
colloqueremur : veni huc animo mirifice anxio.
Nam qualia principum consilia futura essent, prae-
videbam, et, si certamen acrius existeret inter
Theologos, discordias videbam futuras horribi-
liores. Non enim ignoro, quo propendeant animi
certorum , et quibus suam fabulam singuli saltent.
Venerunt huc Lutherus, Pomeranus , Spalati-
nus, Osiander, Vitus, Urbanus Regius, Ams-
dorfius. Nam reliquos nominare nihil attinet.
1) Vid. Lutheri ep. ad Melantbonem dat. d. 27. Febr.
2) Voiebat Lutberus Gotbae colloqui cum Bucero de concor-
dia in doctrina de coena sacra.
3) apograph. Guelpberb. addit: Smalcaldiae anno 1537.
*) Hanc epist. Melantbon dedit Vito Theodoro.
Ex iis, qui dissentire a nostris putantur, nemo
affuit praeter JBlarerum et Bucerum. Duae au-
tem caussae fuerunt instituti congressus Theolo-
gici: altera, ut de doctrina fieret collatio non fu-
tilis, sed accurata, ut tollerentur dissidia, et con-
sentiens doctrina et explicata in nostris Ecclesiis
extaret. Altera, ut deliberaretur, qui articuli
ad extremum defendendi sint ac retinendi , et an-
teponendi communi tranquillitati et omnibus rebus
humanis, qui concedendi Pontifici xal T(o exzXt]-
oiaOxiyAp noXiZEVJuati propter pacem , et ad com-
munem Ecclesiae concordiam restituendam, si res
ad moderationem aliquam deduceretur. Hone-
stissimum profecto consilium fuit institutae utrius-
que disputationis, et ortum de multis nostris que-
relis et sermonibus. Sed neutra processit: pri-
mum de rebus concedendis, nullam prorsus vole-
bant fieri mentionem indocti et vehementiores.
Aiunt obfuturam nobis nunc in ipsa tmraosi fa-
bulae inconstantiae opinionem, non solum apud
alios , sed etiam apud nostros, futurum etiam , ut
cedentibus Caesar acrius instet. Haec pariunt
suspiciones bonis et moderatis multiplices et soli-
citudinem augent. Deinde ne doctrina accurate
conferretur, nominatim petitum est, ne certamen
aliquod augeret discordias, et foederis distractio-
nem afferret. Vidi haec pericula impendere, prius-
quam huc veniremus, ac monui nostros, sed erant
pleni bonae spei. Proinde hic, ne nihil agere-
mus, ac plane xioqa noogoma essemus, iussi su-
mus componere aliquid de Petri seu Pontificis Ro-
mani primatu, de potestate et Iurisdictione Epi-
scoporum. Haec scripsi mediocriter et exhibui.
Iussi sumus et Tiaoeoywg percurrere articulos
Confessionis , et audire , ecquis dissentiat in ali-
quo articulo, aul improbet aliquid. Ac principes
diserte testati sunt, se formulam concordiae con-
servaturos esse : fuit breve colloquium. tisql tlov
f.w6Trtglojv dixit Bucerus plane et clare, affirmans
praesentiam Christi , satisfecit nostris omnibus,
etiam iis, qui sunt duriores. Blarerus generalia
sic satis, adesse Christum. Postea quaedam ad-
dit ambigua. Osiander urgebat eum paulo acrius:
sed quia nolebamus excitari certamen vehemen-
tius, interpellavi disputantem. Ita disccssum est,
ut inter caeteros omnes consensus constitutns sit,
hic vero non repugnare videretur: scio haec esse
infirma sed aliud agi hoc tempore non potuit,
praesertim absente Luthero, qui doloribus calculi
acerrimis conflictabatur.
293
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
294
Haec fuit y.axaaxQOCpr\ congressus xwv fxv-
axaycnywv. Principes deliberarunt: An Syno-
dus praecise recusanda sit, an vero promitten-
dum, nos missuros esse nostram legationem, sed
non concessuros iudicium pontificiae parti, verum
petituros, ut Regnm et Monarcharum autoritate
delecti homines idonei cognoscerent has contro-
versias. Haec fuit magna et difficilis deliberatio.
Nostra sententia semper fuit, ne simpliciter recu-
saretur Synodus, quia etiamsi Papae non liceat
esse Iudicem, habet tamen Ius indicehdae Synodi.
deinde iudicium constitui a Synodo debet, sed
homines acutiores disputabant has meas rationes
argutas quidem esse et veras, sed inutiles. Eam
esse tyrannidem Pontificis , ut , postquam consen-
sissemus nos venturos esse in Synodum , inter-
pretaturi essent, nos etiam Pontifici tribuere iu-
dicandi autoritatem. Vidi aliquid esse periculi in
mea sententia, etiamsi erat honestior, sed vicit
altera sententia, re diu acerrimeque disputata, ut
haec fatalia mihi videantur. Periculum esse vi-
deo ingentis motus, nisi Deus succurrerit. Quan-
quam saepe dixi, rectissime eos tantum hac recu-
satione uti, si nolint quaedam moderari et conce-
dere aliquid tco leoazixd) xdyjiiaxt. Illud mihi
acerbissimum est, videre haesuram ad posteros
discordiam aeternam, et haec fortassis barbariem
horribilem et vastitatem in hac natione omnium
artium et officiorum civilium afferet. Vide quam
nunc delectet illa barbaries etiam quosdam, qui
avertere maxime debebant. Sed magna est in
omnem eventum consolatio in bonitate caussae.
Piesponsum est igitur legato Caesaris, recusari
hanc Synodum l\Lantuae indictam, et peti, ut cu-
retCaesar indici liberam Synodum. Caesaris ora-
tor multa contra disputavit: Caesarem curaturum,
nt in illa Synodo rite constituatur iudicium, sed
haec in genere dicta non movent nostros. Ilabes
Omnia, quae adhuc quidem hic acta sunt.
Vitus citius opinione mea abiit, scribam igi-
tur, si quid erit postea. Lutherus lo%ovQtq labo-
ravit, seu a calculi malo tv ovQrjxrJQOtv orta, seu
ab obstructione alia viscosi et lenti humoris. Cum
dies totos octo habuisset \o%ovQiav, desperans iam
devita, hinc avehi voluit, quanquam erat admo-
dum imbecillis, gessimus tamen ei morem; sta-
tim ea nocte, cum abiisset, rursus uriham emit-
tere coepit, dei beneficio, satis largiter. Accide-
rant hic quaedam turpia laxQtxa errata , quae ad-
huc metuo. Nunc habet medicum prudentem et
fidelem Sturtiadem, qui si initio affuisset, non
incidisset Lutherus in hoc discrimen. Bene vale.
Smalcal. Cal. Martiis. Anno XXXVII.
uacm .£jj
o.& ,a ^buDi:> Philippus.
.'.'
u.19 im,nviu , (,
No. 1535. i.Marl.
maup < inuiiic.31 h ■ Eidenti1'^1''^
amijqo zumsmf. moiic' pnsJ asnu
llpist. ad Camerar. p. 283 sqq.
rrjfijjj ujaifi? od j.joj uxj ui
Viro optimo el excellenti doctrina praediio
Ioach im o Cam erar io amico sumrno
Tubingae,
S. D. Mense Ianuario dedi litteras nuncio Tu-
bingensi Lusco , ad te perferendas, in quibus
scripseram de futuro conventu Smalcaldensi. Ita-
que cum heri ad me tabellarius ille rediisset, ex-
acto iam conventu , repetivi epistolam. JBlarerus
tuas litteras reddidit, misit alteras et Mycalus ex
Norico. Valde mihi grata est assiduitas tua, sed
illa epistola, in qua est denegatio, magnum mihi
dolorem attulit, etsi volui tibi prorsus liberum
arbitrium eius rei relinquere, meque cum alia no-
stra pericula angebant, tum vero de valetudine
tua valde sum solicitus: si aer, si viclus istic est
commodior, censeo omnibus rebus valetudinem
anteponendam esse, sed ego tamen nondum indi-
cavi cuiquam responsum tuum. Tempus expecte-
mus, ut, si ita cadet res, habeamus dsvTtQag cpQov-
ricJag. Vestri me invitant sedulo , atque utinam
nos alicubi fortuna coniungeret. Nec dubito
quin studiis publicis profutura esset nostra con-
iunctio. Me nunc paene abstrahunt a litteris haec
inerudita negotia Rerump. quae me nescio quo
fato, ceu tempestas quaedam, auferunt, quo mi-
nus illum vitae ac studiorum cursum tenere pos-
sim, quem maxime probo. Nec tamen video,
quid proficiamus. Discrepant enim a philosophi-
cis et moderatis consiliis opiniones indoctorum
longissime, quas raro inflectere possumus, prae-
sertim nunc in tanto tumultu. Quare tibi otium
tuum gratulare, quod ipsum tamen est vere rioli-
TSVEO&ai, ac bene mereri de genere humano, for-
mandis iudiciis Iuventutis, et excitandis ad vir-
tutem et decus ingeniis. Id unum vitae genus
sanctissirnum , utilissimum Pieipub. et beatissi-
mum esse statuo, a quo utinam non depellerent
me tempora.
19 *
295
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
296
Historiam conventus dedi J^ito Norico. Nam
is quoque adest: venimus huc , ut de doctrina col-
loqueremur. Sed id impediit partimXwr^er* vale-
tudo, quem hic atrociter afflixH Calculus, partim
certorum hominum timiditas *), qui accuratam
disputationem prohibebant, ne discordiae inftam-
marentur. Itaque admodum naoEoyojs contuli-
mus de doctrina. JBlarerus moderatam dixit sen-
tentiam rtE§l rwv fj,v0Tqoiojv , nec tamen satis ex-
plicatam. Nolui certamen, acrius excitari , prae-
sertim absente i^foflfeahoadrrB .zhJaoa Jsrrguq
De Synodo dixerunt illiterati (pooTixas sen-
tentias, praecise recusant, curanos toto semestri
contrarium suaserimus, atque hic etiam reclama-
verimus. Et sunt tamen res eiusmodi, ut nostra
sententia dubitationem recipere, possit. Quamvis
hoc modo rem ad arraa maxime deduci aliqui
opinentnr. Nihil enim utjlius est Pontifici,
quamnos, tanquam contumaces , obruere damna-
tione. jrvin^ 8us A ,ai
Evocor Augustam, sed eo ne proficiscar,
multae graves caussae sunt. Mitto coniugi tuae
Xeniolum, et precor., ut annus hic faustus et fe-
lix sit tibi et familiae tuae et Fieipub. Tu valetu-
dinem tuam cura diligenter. Caetera fatis, id est
voluntati divinae, permittito. Ars est frui bonis
quae contigerunt, et ratione mitigare temporum et
fortunae iniuri^s. Meministi illud Pindaricum**) :
iv TiccQ iolov m^Mtffi Ovvdvo daiovTai fiooToTs
a&avaToi,, rajutv u>v vvjtiioi ov dvvavraixoGfMQ
(peoEiv, al£ aya&ol ytfa xala TQtipavTes t§oj.
Idem cenSep tibi faciendum esse. Gaetera ex lit-
teris, quas dedi Vjto. Bene et feliciter vale.
Gal. Martiis.j.,^ .anJom .duq rnmi«8iib oidl iurnj
np , mrjJnomrrirji Jrrgb JrjP|&Wi?PBftO t,
}][] .sdau X9 jnti()9D iun ^iasloz sifib aovi;»
' W ja tuiitiUihit 'MUJll ,H ^vAiW Jmmii
•'iiibioorrl jinordq noY. (%&&&')
No. 1536. tfiRJrJrri Jodni omSn &■ Mart.
fiirS^I Iac. Milichio.
Epist. lib. n. p.,^36. C^it.Lond. tib. II. eP. 457}r
D. lacobo Milichio
S. D. De doi
:is rebu
{}
>mesticis rebus nemo mihi praeter te
quidquam significavit. Quare officium tuum mihi
*) Landgravius nolebat turbari fbedus. C. W.
**) Pindar. Pylh. III. vs. 145. (81. Diss.)
gratissimum est. In conventu nihil fuit, quod
homo Philosophus sine gemitu aspicere aut audire
posset. Scripsi D. Ionae rerum summas, sed co-
rara exponam copiosius. - JRetus hic est, hortatus
sum ut ad te scribat, et promisit. Sed est admr>-
dum tetricus. Fuerunt hic Bomgartnerus , Eb-
nerus, Osiander^ Vitus^ horum consuetudine
maxime sum usus. Ex Helvetiis nemo adest. Gry-
naeus literas amanter scriptas ad me dedit. Mihi
Herpes fere totas manus ceu cortice circumdedit*
Haec^oA?) fuerat mihiarthraticos dolores paritura,
ut animadverti «x signis non obscuris, nisi eru-
pisset. Augustana causa , ut metuo, erit classi-
cum belli. Petiverunt a Ganonicis Cives, ut Se-
natui iurarent, aut ex urbe discederent. Ita illi
discesserunt ■..*), Pellitur e medio sapientia, vi
geriturres. Sed haec coram. Bene vale. Postri-
die Calend. MacaibrjJorriV mfiriad h i
Saluta D. D. Augustinum et D. Crucigerum.
De Carionis morte cito huc allata est fama.
is r 932f>onni", jB(! moiojDOvJL .rivl. mi-
l oihur, nroup «. m^^Awv^ftV^ Hor oees fnoiulfnir>ii
No. ''158-7J'^ siadi-ios Jsdil lii'M ^^^."M^0^
>— — -— ^- - loooiq m«^\V 3B t Zfiloianp o :i >--^-*^-
J97-I08 «j IormeJ'*0'13^ :
i oug8 oionij?! ohniiiw*! Jo eiifj20B3 oJb^9lI oill
I -rjooi EPlil' }'l^ YnrPbr^3 j®fr .•rrjJ9brioq89,i swhvtqov
i odtmnti ofirrn ^r*b9Bijp T Jnea
lusio lonae.
!j.rJorjq<;no3 r> artomdfi nonp truu si/mjJfiiKJ .mf.io..
S. D. Statim, postquam advemmus, et urina
Dn. Doct. admodum turbida et fulva, fuit, ut are-
nas vehere videretur, suspicati suraus, (id quod
erat) calculum aliquem moveri, Et habuit initio
leves dolores, urina etiam largiter fluente grana
edidit. Yidebatur liberatus, et biduo rectissime
valuit, sed Die Dominico,- Invocavit, cum ha-
buisset mane luculentam concionem, in maxima ,
frequentia auditorii , postea coepit habere acercU
mos dolores, quales se nunquam, aiebat, exper-
tum esse. AccersiviMedicumX«nc^r«r7ViI/^n-
bachum tibi non ignotum. Is clystere ducit ei
alvum, sed vehementiore, ut postea perpetua
dia(>{ioia et magna debilitas secuta sit. Postridie
accessit loxovola, quae cum durasset octiduum,
nec remediis depelleretur. Dn. Doctor cepit im-
petum ex hoc incommodo loco Gottham redeundi.
In eo itinere noctu rursus, Dei beneficio, eru-
*) Narravit rem uberius Seckendorf. in hist. Lutb. ad h, a.
297
EPISTOLARUM LIB. VII. 15S7.
298
pit urina satis largiter. Medicns Slurciades eo mi-
nus adversabatur iter faeturo, quia lirc non erat
instructus remediis. Profecti igitur sunt una D.
PomeranuSy D. Spahitinusiiet-^(l&\iemi^ammi-
des, quem PrincepsjrQiqersiyfercltj^aEtg^fhicr pelfe-
ctussum, ut responsiones quasdam componerem.
Gotthae andio initio satis hilarem fuisse. Postea
aliquantisper rursus vexatus est ioyovytq, sed heri
significabant rursns erupisse urinam, verum cum
difficultate. Calculi mole videtur impediri, qui
promoveri remediis minus potest, propter debili-
tatem virium totius corporis. Nam dtajjoota non-
dum desiit, et admodum tenuiter alitur. Heri
significabat Spalatinus Erfordiam ipsos petituros
esse , quod utinam fieri possit. Sed hodie scie<-
mus. Magno in periculo est vita summi viri,
quare Deum omnibus votis oremus, ut eum ser-
vet et restituat ei bonam valetudinem/i .bnsIr.-J oib
Nosomnes, qui una sumus ac fuimus, do-
lore et lachrymis conficimur. Existimo vobis et
ipsum Dn. Doctorem haec omnia significasse, et
narraturum esse tov Slaginhaufen, quem audio
domum redire. Nihil libet scribere dv^/t]rt07\
Ideo omitto querelas, ac Deum precor to+o pe-
ctore, ut hunc heroa Lufherum servet.
Hic Legato Caesaris et Pontificio Nuncio sane
(pOQTtxujg respondetur. Synodum praecise recu-
sant. Respondent et alia quaedam, quae narrabo
coram. Gratulare tibi, quod abfueris a conspectu
harum rerum. Utinam me domi aliqua saevissi-
ma febris tenuisset. Quod scripsi rarius, nullam
putes fuisse canssam, nisi quia iucundum argu-
mentum nullum habui. Bene vale. Pridie Gculi.
• I oi/hid *-_. f eujiiifjdil iu}>
! uilb c Ji/ivjuvnl tu'ji»itnu(I ^tCl i\\a — tjtiiii;/
».t m S£A ni .tnoaohaoo ctiF,tuohsjui snnrn laaaiud
No. 1538. , 3. Mart.
-..,-. -^ Jiqaoo /i9.Uoq e inoJibus bi^^J:
.fou; . f;rf 2'jhujp c89aoIo!
•- u^"\^'vn\viA.nu;oiij'jJ/( ivj ■..■} >>jA .92^9 mui
EpUt. Jib. A7. p. 68 sqqifjJohgi nofl idij KUi*tatt<5
RBJaqiaq BDJioijr l i tmuAi
jixteo^ Jic f,Ms^0c'onae'(Ay'^m J9 »:
S. D. Historiam conventus magna ex parle per-
scripsi in proximis literis, quas certo et a nobis
conducto tabellario dedi. Scripsi autem, quae
causae fuerint, cur accurata disputatio de doctrina
non sit instituta. Quare, quod istic sparsi sunt
rumores de contentionibus nostris, scito, inanes
esse. Nullum enim fuit certamcn, ne paulo qui-
dem vehementius. Etsi enim una collocuti su-
mus, ut exploraretuPi 'an hi, qui aderant, con-
sentiant de doctrina , tamen admodum breviter
xal naQt{V/(og acta res est. neQi rwv itvOTrjQiow
Osiander aliquahiisper cum Bla rero rixatus est.
Ego, ne incrudescerct certamen, interpellavi eos.
Cum enim Luihcrus non adesset, nec haberemus
ftQaftsvTi)v , non fuit faciendum , ut nostris con-
tentionibus irritarentur discordiae; Dixit gene-
ralia et ambigiia Blarcrus. Nec tamen aperte re-
pugnat nostris. Subscripsit etiam Gonfessioni et
Apologiae. Bucerus plane satisfecit omnibus. Ita
sunt absoluti congressus Theologici, cum, explo-
rato Consensn^ omnes subscripsissent confessioni
et Apologiae. »•* ^ni
Scripsimus adhortationem ad Principes de
conservandis bonis Monasteriorum , ut Scholis et
Ecclesiis corisulatur. Placuit corisilium Principi-
hus, et sunt dictae seritentiae, perscribendae in
Actis. Landgravius graviter concionatus est, et
addidit, non verbis tantum, sed re hoc praestan-
dnm ess^ei1103 ojJrM ' Jirua smzu&o .
-oi J^il^fle^inetit^uaedajnscriptiones. Fuit
delineandum exemplum epistolae adReges, de re-
cusatione concilii , sed in hac erit opus tua opera,
cum rediero, ornabis eam , et pinges tuis colori-
bus. Satis habebimus negotii, ut video, et ta-
men Iabores non defugio, moestitia et dolore con-
ficior. De nulla re privata adhuc cum Macedone
licuit Colloqui, etsi ter apnd eum fui. Bene vale
(Sonnabenb post Reminiscere»^',,cv'
Mitto tibi literas Augustanas, quas heri mihi
dedit Bucerus. Augustanam causam multi me-
tuunt fore classicum pub. motus. Senatus petivit
a Canonicis, ut dent iuramentum , quale caeteri
cives dare solent, aut cedant ex urbe. Illi ma-
luerunt cedcre, et nunc minantur et moliuntur
sO^a.Taxaxwv. "f Non placuithicordinibusfactum,
et tamen nemo iubet ^1113^^." *) Christus nos
servet.
.OS&nVxM Philippus.
&
oj i&iofiiq idiflr%f Spalatino.
S. Mart.
-'C Ex apogr. in cod. Dresd. C. 140. p. 68b. ep. 93., milii
desciipla a Cl. Gersdorfio. Eadem legittir in apogr. cod.
Guelph. in 4to. no. 20. 15.
*) Addit A. D.
299
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
300
Viro optimo D. Georgio Sp alatino , amico
suo summo l).
[UJTJ (f. «JJ I \"Hi\
S. D. Gratissimum mihi est officium tuum , te-
que oro, ut quamdiu comitaris D. Doclorem7),
quotidie scribas, quomodo A^aleat, quid sit spei.
Etsi enim , quantum sit periculi , considero , ta-
men sperare a Deo, petere et expectare auxilium
non desinamus 3). Ego profecto in tanta moesti-
tia 4) et sollkitudine, nulla inre, nisi in preci-
bus acquiesco, Oro igitur Dominum nostrum Ie-
sum Christum et *) Pontificem nostrum , ut respi-
ciat nos et servet Lutherum , et restituat ei pri-
stinam valetudinein 6). Gloria 7) et nomen Chri-
sti factum est illustrius ministerio LutherL Ideo
ministrum suum liheret hoc atrocissimo morbo,
et servet incolumem. Slrigelius et Frisius de-
scribunt tibi ea, quae partim verli , partim de
novo composui. Si licebit mihi abire hinc, vel
pedes ingrediar iter. Bene vale et saluta meis ver-
bis Pieverendum patrem D. Doctorem 8), D. Po-
meranum9), Myconium. Sonabend ante Oculi
1537 ). IOrj ofi6J>;inb Ja (sisdd-i
Philippus.
— mijii ; i : ;
jm;a.
No^loiO. aeU^jpn^yb.i (S^Mart^)
.'■•■,
Select. epist. p. 31 sqq. Epist. lib. I. p. 28 sq. (edit. Lond.
lib. I. ep. 22.). — Apofirapbon in cod. Mebn. III, p.66K
U. 31 a rtino L/utnero
- j Liil/
S. D. Toto pectore ago gratias Deo patri mise-
ricordiarum, et Domino nostro IesuChristo, Pon-
t.ifici nostro interpellanti pro nobis, xcd1) ov/LtTia-
&ovvTt ia7g ao&evtiaig j^icjv , quod morbi ni-
i"Ul03 biiJi
I
1) Sic in cod. Guelpb, I .ifids,
2) Cod. Guelph. addit Lutherum. j9
S) Cod. Guelpb. tarnen petere a Deo et auxilium expelere
non desino.
4) Cod. Guelph. mheria.
5) Cod. Guelpb. ut.
6) Cod. Guelph. sanitatem.
7) Cod. Guelph. habet: ut gloria, et paulo post: factum sit.
8) Cod. Guelph. Lutherum.
9) Cod. Guelph. Ponlanum.
10) diem et annum non babet apogr. Guelpb.
1) xoc\ addit cod. Mehn.
mii2) periculum levare coepit. Gaudeo enim ex
animo , cum tuo , tum Reipub. nomine , te revi-
viscere; et hanc laetitiam auget, quod iuvat ex-
emplum vidisse, quo manifeste testatus est Deus,
se hanc nostram Ecclesiam respicere. Hic omnium
Principum, et aliorum bonorum virorum vultus,
atque congressus fuerunt hilariores, postquam al-
latae sunt literae tuae spem vitae ostendentes.
Agnoscunt tuo ministerio lucem Evangelii rursus
patefactam esse , seque id debere tibi intelligunt,
simul etiam prospicinnt, quantum detrimentum
acciperet Ecclesia, si nobis3) eripereris. Ideo
optant communibus votis, ut diu sis superstes;
aguntDeo gratias, quod te velut e media morte
revocavit in vitam. Ac spero gratam esse Deo
hanc laetitiam , et gratiarum actionem , f un ix
nollwv TTQogajJtcov to dg rjjiiag xdoioua (5m nol-
Xtiv Ev/^aQiGTStTai 4) fh
Precor Deum per Dominum nostrum Iesum
Chrislum, ut te prorsus restituat ac sanet. Hic
nondum finitae sunt deliberationes de responso
dando Caesaris oratori, ad ipsius disputationem,
quam de priore responso dnriorem 5) habuit. Ita-
que nondum etiam Pontificio nuncio responsum
est. Dux Vuirtebergensis laudat magnitudinem
animi tui , quod ausus sis in tali morbo te com-
mittere itineri, et ex hoc antro evaseris. Ait se
tuum exemplum imitaturum esse, iam enim am-
plius octiduum aegrotat, et cras abire constituit.
Christus faciat, ut brevi te videam incolumem,
et restitutum bonae valetudini. Fui in maximis
doloribus, et hos augebat indignitas, quod nihil
opis afferre tibi hoc loco poteramus. Excrucia-
bant me etiam errata quaedam laTQizd, quibus
animadverti morbum augeri. Itaque dici non
potest, quantis doloribus conflictatus sim. Soli-
citudine nondum prorsus liberatus sum. Sed si
fuit dvaovQia ex oppilatione, iam depulsum spero
omne periculum, sin ex calculi mole, tamen le-
vius fore spero, et habebis 6) medicum Dei bene-
ficio prudentem et fidum , quem ut deus adiuvet
opto. Vale. Smalcaldiae 1537.
2) Pro nimii cod. Melm. babet vim et.
3) tu cod. pro nobis.
4) Cod. tv^apiajias, mendose. *
5) Cod. duriore.
6) Cod. habes.
301
No. 1540*.
EPISTOLARUM
LIB. VII. 1537.
302
S. Mart.
Principes Evans. ad Heldtum.
•j- Ex apographo in cod. Galli.I. p. 100. — Germanice edi-
tum est boc scriptum in Actis Germanic. convenlus
Schmalk. (SBafjrhaftigcr SScricht aftcr £anblungcn K. fflBtttb.
1537. 4.), et in opp. Lutheii German. — Hoc scriptuni
in linguam latinam translulit Melanthon in ipso conventu,
ut Imperatori, Germanica non bene intelligenli, tradere-
tur. — Latine nunc prinium prodit. — Est autem re-
sponsum ab Evangelicis d. 24. Febr. datum Oralori Cae,-
saris, Mattliiae Heldio^ in conventu ad ea, quae propo-
suerat in oratione ad Evangelicos babita d. 15. Febr.
Itftmk
■
•
„Responsio Ducis Saxoniae et Confoederato-
rum in Causa Concilii {ad oralorem Impera-
toris) anno 1537."
Quod vero Caes. Maiestas ad extremum nobis cle-
menter significari voluit, concilium quoddam in-
dictum esse, cumque haec una videatur esse via
dirimendarum controversiarum religionis et re-
stituendae concordiae, petit, ut ad itlam Syno-
dum veniamus, aut aliquos nostro nomine mitta-
mus, deque ea re flagitat clarum et planum re-
sponsum. Ad haec Caesareae Mai. cum debita re-
verentia respondere iustum est.
Nos quoque intelleximus, Rom. Pontificem,
Paulum III. , circiter Pentecosten *) anno supe-
riore Romae publicata Bulla concilium generale,
Mantuae celebrandum etinchoandum proximo an-
no die 23. Maii indixisse. Huius Bullae exempla
nacti diligenter eam et sententiam eius expendi-
mus, ac praccipue huius deliberationis causa de
concilio nunc convenimus in hoc loco. Sed re
disputata non obscure videmus, Pontificiam Bul-
lam et indictionem cum optima et pia voluntate
Caesaris nequaquam congruere, quemadmodum
et quorundam proximorum pontificum consilia de
Synodo prorsus a mente Caesaris discrepabant.
Meminit enim Caes. Mai., quae fuerit oratio Le-
gati, quem Pontifex Adrianus sextus ad Conven-
tum Norinbergensem anno 1522. miserat, ut co-
ram locum tenente Imperatoris et Principibus
Electoribus et caeteris Principibus atque ordini-
bus Imperii voluntatem Pontificis de emendatione
Ecclesiae exponeret. Addiclit etiam, defecisse
Pontifices , Praelatos et Clericos in suas vias , ac
longo tempore neminem fuisse qui bona fecerit,
ne unum quidem. Huic querelae tandem adiecit,
Pontificem polliceri Imperii Principibus, se sum-
*) data est Bulla d. 2. Iun. 1536.
ma cura et diligentia primum Piomanam curiam
reformaturum esse, unde fontes publicorum ma-
lorum orti essent. Verum hoc consilium Adriani
statim postea mutatum est. Cum enirn succes-
sisset Clemens VII. longe alia fuit oratio Legati,
qui secundo conventui Norinbergensi interfuit.
Itaque ex gravissimis causis nunc locum tenens
Imperatoris et eius Oratores una cum Electoribus
et aliis Principibus atque ordinibus Imperii decre-
tum fecerunt, in quo testabantur, opus esse ge-
nerale, libero , et christiano concilio celebrando
in Germania. Ouibus verbis certe non tale con-
cilium intellectum est, nec intelligi potuit, qua-
lia pontifices aliquandiu habuerunt, in quibus ni-
hil contra suam autoritatem et traditiones decerni
passi sunt. Sed ideo liberum et Christianum ap-
pellatumest, ut tale concilium intelligeretur, in
quo ex verbo Dei corrigerentur errores et abusus
in capitibus et membris, qui in Ecclesiam perva-
serunt, nec anteferretur verbo Dei autoritas Pon-
tificum aut traditionum humanarum. Atque id
decretum imperiale factum in conventu Norinber-
gensi de generali libero et christiano concilio rur-
sus clementer confirmavit Caes. Mai; in pace, quae
anno 1532. iis, qui protestationi nostrae coniun-
cti sunt, per Electores, Archiepiscopum Mogun-
tinum et Comitem Palatinum. Sed contra haec
clementissima decreta Caesareae Maiestatis et con-
tra iustissimas et pias deliberationes Imperii Papa
Clemens anno 1533. proposuit nobis concilium
certis conditionibus ac articulis restrictum, misso
in Germaniam nuncio, et Caesareae Mai. orator
adiunctus erat. Piespondimus igitur oratori Cae-
sareae Maiestatis, et satis perspicue declaravimus,
quare tale concilium, quale annuntiabat Papa
Clemens, dissimile esset deliberationibus et de-
crelis Imperii, nec posset videri liberum, nec
profuturum ad sanandam Ecclesiam. Praeterea
locum concilii designavit in Italia. Propter has
causas non consensimus in iilud concilium, quod
Papa Clemens proponebat. Et tamen obtulimus
nos honeste et sicut chrislianos decet ad liberam
et christianam synodum, quam propter universae
Ecclesiae salutem saepe omnibus votis optavimus;
sicut haec omnia legi possunt in nuncii pontificii
narratione et nostra responsione, (ad) quam nos
referimus.
In eandem sententiam respondimus nuncio
Pontificis Pauli, qui ad aliquot ex nobis cum
mandalis venit anno 1535., et exposuit, Ponti-
303
EPISTOLARUM LIB. VII. 1587.
304
ficem constituisse concilium in Italia habere , nec
voluimus discedere a deliberationibus et decretis
imperialibus ; sicut intelligi poterit ex literis, in
quibus nuncio Pontificis respondimus, quarum
exemplum hic adiecimus. %
Postremo et Pauli Pontificis Bulla, qua Fto-
mae indixit Synodum, neque convenit cum volun-
tate et decretis Caes. Maiestatis, factis et confir-
matis in conventibus Iraperialibus, neque nostris
responsionibus ac appellationi de libera synodo
congruit. Et ut Papa Clemens insidiose addide-
rat certos articulos in denunciatione concilii, et
periculum minus obscure ostendebat, ita haec in-
dictio facta a Pontifice Paulo tantundem habet in-
sidiarum, sed minus aperte ostenduntur.
Primum enim ex bulla satis apparet, hoc
concilium non solum non promissum esse, ut li-
bere christiane et ex verbo Dei de erroribus et im-
piis abusibus pontificiae partis agatur, sed etiam
contra ipsum concilium iam Bulla pronunciat de
nostra doctriua et damnat confessionem nostram
piara, traditam in apostolicis scriptis, et catho-
licam, priusquam ad concilium ventum est, ut
tanquam rebus iudicatis de nostra loquitur, cum
ait: haereses nuper exortas.
Deinde non permittet ullam veram cognitio-
nem conlroversiae doctrinae, sed tantum osten-
dit, iu hac synodo agendum esse de exstirpatione
haeresium; quo verbo intelligit non illos errores
et abusus, quos ipse cum suis defendit, sed haud
dubie intelligit doctrinam illam quam ipse impro-
hat, videlicet, christianam et catholicam confes-
sionem nostram, sicut et Leo Papa damnavit hanc
doclrinam edita peculiari Bulia, et deinde caeteri
Pontifices eam impie damnarunt in bulla coenae.
Neque enim dissentit Papa Paulus ab illis suis
priiedecessoribus, sed eorum exemplum et praeiu-
dicia confirmare hac sua hulla, qua concilium in-
dicit, voluit. Quare non patietur rite cognosci
dogmata , sed tantum pronunciabit cum suis, ut
haec doctrina tanquam notorie haeretica extirpe-
tur. Et hanc esse sententiam Papae in hac bulla,
testantur aperta verba in altera bulla de Refor-
matione Curiae, quam edidit fere tertio mense
post publicatam indictionem, ut in speciem vi-
deaiur inchoare emendationem aliquam. Nam in
ea bulla haec insunt verba: ad extirpationem pe-
siiferae Lulheranae haereseos. Constat autem,
Papam non aliud genus doctrinae hac appellatione
designare , quam quod nos confitemur et in Ec-
clesiis nostris doceri sinimus. Ad haec facto et
executione testatur, se damnare doctrinam, quam
nos profitemur, quia tot iam annos etiam ante-
quam ulla synodus indicta est, cumque nulla le-
gitima cognitio doctrinae hactenus facta sit, in
qua hae controversiae ex verbo iudicatae essent:
Papa tamen iniuste et crudeliter damnat, perse-
quitur, afficit suppliciis et interficit homines pios,
qui hoc genus doctrinae, quod ainplexi sumus,
approbant. Et mandat aliis, ut similem saevi-
tiam exerceant, eamque comprobat et praedicat
tanquam eximiam pietatem. Interim optimo Im-
peratori et universo orbi terrarum offundit opinio-
nem, quasi in synodo concessurus sit, ut sui et
suorum impii errores et abusus etiam reprehen-
dantur et emendentur.
Constat enim, etiam ante haec tempora viros
pios et doctos deplorasse ecclesiae morbos et emen-
dationem flagitasse atque optasse. In hanc opi-
nionem inductus Imperator, quasi Papa in uni-
versum consulere Ecclesiae et vetera vitia emen-
dare cupiat, cum caeteros principes atque ordi-
nes tum nos quoque clementer hortatur, ut ad
hanc synodum veniamus, cum quidem minime
dubium sit, quin Imperator non fuerit promotu-
rus hanc synodum, si insidias Pontificis animad-
vertisset, etvideret, concilium Papae spectare ad
opprimendam veritatem et ad confirmandam in-
iustam saevitiam. Nec minus insidiosum est,
quod iam Papa mittit nuncios ad omnes reges et
principes christiani nominis, ac ad nos quoque,
ut praetextu nominis concilii omnium voluntates
exploret et habeat obligatos et assentientes suae
damnationi, et executionem pollicentes contra
piam doctrinam, priusquam habeatur Synodus aut
ulla fiat cognitio. Cum autem reges et principes
maxime deceat, amare et defendere iustitiam et
veritatem, et odisse fraudes ac iniustitiam, spera-
mus eos ea gravitate, magnitudine animi, pru-
dentia, fide, praesertira in communi causa reli-
gionis, usuros esse, ut non sinant se Papae arti-
ficiis ac dolis circumveniri , nec consentiant in
concilium, in quo non sit futura vera cognitio
tantarum rerum , nec ante veram cognitionem ob-
ligent se Papae, ne fiant participes impietatis et
crudelitatis Pontificiae. Iulianus Apostata, dona-
tivo*) militibus dato, in sacrificiis incautos cir-
cumvenire voluit, ut, qui accepissent, tacite de-
*) donaturo scriptum est, sed mendose.
305
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
306
fecisse a religione iudicarentur. Simili arte mit-
titur ad nos bulla indictionis, petilur, ut con-
sentiamus, ut hac bulla atque indictione recepta
tacite nos ipsos condemnemus, quia bulla nos
condemnat. Qua fronte hae insidiae excusari
possunt, quas quidem non solum detestatur lex
divina, sed etiam communis sensus in omnibus
moderatis naturis?
Postremo manifestum est, Papam et Episco-
pos et alios ei addictos esse praecipuos adversarios
nostros, et partem, quam maxime petit nostro-
rura doctrina, quae falsam doctrinam, impias tra-
ditiones, sacrilegos cultus et abususPapae, Epi-
scoporum et caeterorum , qui ipsis addicti sunt,
taxat. Quanquam igitur Papa praecipuus adver-
sarius est, tamen volet esse iudex, et retinere au-
ctoritatem condemnandi contrariam partem , cum
natura ipsa prohibeat, eundem esse partem etiu-
dicem. Nec in hac re caeteri Episcopi, ut debe-
bant, auctoritatem suam interponunt, ut erran-
tem Pontificem in viam revocent, imo ipsi eosdem
errores defendunt , et magnis vinculis iuramento-
rum et horribilium execrationum Pontifici obligati
sunt ad defensionem traditionum et potentiae
ipsius.
Nec vero dubitamus, quin et C. Maiestas et
caeteri reges hanc iniquitatem atque iniustitiam,
pugnantem cum iure divino et naturali, maxime
detestentur, quam sibi sumunt Papa cum suis, ut
sint iudices et habeant ius definiendi, cum sint
praecipui et infestissimi adversarii huius causae.
Satis et perspicue Dei beneficio monstratum est a
nostris , Papam cum suis manifeste falsa dogmata,
manifestam idololatriam et alios abusus in Eccle-
siam invexisse, retinere ac defendere, qui errores
non solum cum perspicuo verbo Dei, sed etiam
cum veteribus sanctis conciliis et consensu sancto-
rum patrum sine ulla dubitatione pugnant; ad
haec condidisse traditiones contra mandata Dei,
quibus certissimum est, veram agnitionem Christi
obscuram et oppressam esse. Et hac de re in li-
bera et christiana Synodo nos et hi, qui in Eccle-
siis nostris docent, Papam cum suis recusaturi
sumus, Deo iuvante, et, quanquam res manife-
sta est, tamen si opus erit, firmis et veris testi-
moniis accusationem nostram confirmaturi. Illa
non habent opus longa commemoratione. Perva-
gatur enim fama totum orbem terrarum, quod
MelANTU. OfER. Vol. III.
sine legitima vocatione, Simoniace et aliis malis
artibus aut violentis modis, contra mandata Dei
et suos ipsorum canones invadant et consequan-
tur dignitates, negligant doctrinam Evangelii,
non faciant praecipua officia Ecclesiasticae admi-
nistrationis, mores habeant, quos ne ethnici qui-
dem tulissent, et exemplis turpissimis corrum-
pant alios; porro etiam propter has causas ipsi
Pontificii Canones eripiant Papae ius Synodi con-
vocandae, tantum abest, ut praesidere in Svnodo
concedant.
Cum igitur propter omnes supra commemo-
ratas rationes Papa non possit esse iudex in Syn-
odo, multo minus caeteri, qui ei addicti sunt et
similes errores et abominationes defendunt et ad
talem defensionem iuramentis obligati sunt, pos-
sunt esse iudices et habere ius definiendi, quod
sibi arrogant, aut esse membra christianae Synodi,
nec dubitamus, quin hoc clare perspiciant C. Mai.
et caeteri reges, principes et potentatus.
Intelligimus etiam locum Concilio designari
in Italia Mantuam , cum toties antea invictissi-
mus Imperator, aut eius locum tenens, et Ele-
ctores et caeteri principes Imperii gravissimis de
causis iudicaverint, opus esse, ut Synodus habea-
tur in Germania. In huius decreti Imperiali mu-
tatione videtur Papa leviter sentire de delibera-
tione C. M. et principum Imperii.
Praeterea non scimus, an alii Reges et Po-
tentatus in hunc locum consentiant aut consensuri
sint. Et Papa habet in Italia plurimos sibi ad-
dictos, ut multo plus periculi sit nobis in Italia
si vel ipsi compareamus, vel mittimus nostros nun-
cios. Nam tametsi nobis sufficiens assecuratio
contingeret, tamen in Italia tanta est Pontificis
potentia , ut plurimi sint infestissimi nobis, ut
multo plus insidiarum nobis metuendum sit in ea
regione quam alibi.
Iam haec causa tanta est, ul non alia maior
cogitari possit. Pertinet enim ad gloriam Dei,
ad salutem animarum. Quare requirit magnitudo
negotii nostram praesentiam, nec potest haec res
committi solis procuratoribus. Esset autem nobis
admodum periculosum, et nos ipsos et doctores
Ecclesiarum diu procul abesse extra Germaniam.
Nam et adversariis, quos in Germania habemus,
nostras ditiones relinquere opportunas non est tu-
20
307
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
308
tum , nec possunt sine magno incommodo Eccle-
siae diu carere suis doctoribus.
!
Ex his iustis, necessariis et urgentibus ra-
tionibus intelliget G.M., quare gravemur consen-
tire, ut in hanc Synodum a Pontifice Paulo in-
dictam, et quidem extra Germaniam, veniamus,
aut aliquos mittamus. Et oramus cum debita re-
verentia C. M., ut pro sua excellenti et heroica
bonitate et pro sua pietate erga veram religionem
non inclementer accipiat hanc nostram commemo-
rationem de periculis non solam nostris, sed to-
tius Ecclesiae, quae habet opus libera et vera co-
gnitione doctrinae. Gumque Deus collocaverit
C. M. in summo Imperii fastigio, eique tanquam
summo capiti mundani Imperii praecipue com-
mendaverit curam defendendae et ornandae verae
religionis et verae doctrinae Christi, oramus, ut,
cum tanta sit magnitudo causae, efficiat, ut ae-
terna Christi veritas patefiat et retineatur, et ut
vera, pia et durabilis concordia, innixa firmo
fundamento , quod est Christus et ipsius Evange-
lium, ad gloriam Dei et salutem universae Eccle-
siae constituatur in generali synodo christiana et
libera rebus cognitis per delectos iudices pios et
doctos, non partiales non suspectos, et ut talis
synodus in Germania habeatur.
Testamur enim Deum ex animo nos eam fi-
dem et doctrinam de Christo, Deo dante, ample-
cti, profiteri et retenturos esse, quam vera eccle-
sia catholica Christi tenet, et ab hac unitate verae
catholicae Ecclesiae Christi nunquam discessuri
sumus. Et testamur ex animo, nos in hac tota
causa nihil spectare ac quaerere nisi ut gloria Dei
et domini nostri I. Christi ornetur ac propagetur
Evangelium Dei ad salutem totius Ecclesiae, ut
quam plurimi homines perveniant ad veram agni-
tionem Christi et vero honore colant Deum.
Hunc enim cultum Deo omnes praecipue debe-
mus, ut verbum eius omni studio propagari et il-
lustrari curemus.
Hoc responsum duximus dandum esse G. M.
Oratori et Vicecancellario , in quo prolixiore ora-
tione usi sumus propter necessitatem nostram et
causae magnitudinem, et rogamus eum clementer
et amanter, ut hoc nostrum responsum cum de-
bita reverentia commendet G. M., et deferimus
Caes. Maiestati omnem obedientiam, secundum
Deum reverentiam , gratitudinem et officia. Ora-
tori etiam C. M. vicissim non defutura sunt nostra
studia atque officia. Actum in oppido Schmal-
kalden 3. die mensis Martii*), 1537.
Ioannes Fridericus Dei beneficio princeps
Elector ac Dux Saxoniae etc.
Philippus Landgravius Hassiae etc, suo-
rum et aliorum confoederatorum Chri-
stianae religionis nomine.
_ _^— — — 1_
No. 1541.
■
4. Mart,
/. Ionae,
Epist. lib. V. p. 75 sq.
lusto lonae.
S. D. Utinam adventus tuus attulerit Reverendo
Patri nostro, Dn. Doctori, non solum aliquid
solatii, sed etiam morbi levationem, ut spero
equidem, moveor enim omine. Nec enim ullum
omen est melius, quam occursus et conspectus
amici, viri pii et Deo chari. Magis etiam aude-
bimus sperare a Deo auxilium, cum ad nostros
gemitus ac lachrymas adiunxeris tuas preces. Hi-
storiam conventus propemodum totam tibi misi
Witebergam. Ternas enim literas scripsi, sed
tabellarii nectunt moras , ut solent, in via. Puto
autem te ex amicis iam cognovisse rerum summas,
quae hic actae sunt, certaminum nonnihil fuit.
Me hic tenuerunt scriptiones quaedam. Praeter
alia argumenta exemplum etiam epistolae ad Re-
ges delineavi , de recusatione concilii, quod cum
Witebergae edemus , a te expoliendum et illumi-
nandum erit. Materia illa sonum tuum requirit,
ut exaudiri ubique gentium possit. Magnitudo
huius causae non iam argutas tantum disputatio-
nes flagitat, sed illam duv6tr]xa y.al [leyalocpu)-
viav vere oratoriam. Ad hanc partem harum
actionum existimo divinitus tuum ingenium desti-
natum esse, eoque te ad societatem horum certa-
minum vocatum esse. Ghristus faciat, vlLuthe-
rus feliciter convalescat. Post biduum hinc ab-
ituri sumus. Bene vale. Dominica Oculi.
Philippus.
*) Scriptum germanicum datum est die Matthiae, i. e. d.
24. Febr.
309
No. 1542.
EPISTOLARUM
5. Mart.
LIB. VII. 1537.
310
Io. Fridericus et Philippus Hassiae
ad Franciscum B.eg. Gall.
Jiihq ohfoci^ hQ. turiijehhi ssnnfiof
+ Ex autogr. Mel. in tabul. Vinar. olim transscnpta in cod.
Goth.451. p.220. inscripta: Ant koniglich wird (Wiirde)
zue Franhreich vf zu schreiben gegeben zu Schmalkald.
Vid. etiam quae Melanthon ad Vitum scribit d. 15.
Mart. Ego in Actis Vinar. aulographon Melanthonis,
quod olim \idit et sibi describi curavit Seckendorfius,
invenire non potui.
Epistola Ioannis Friderici, Ducis Sax.
Electoris, et Philippi Landgravii Has-
siae ad Franciscum, Regem Galliae,
scripta a Phil. Mel.
S. D. Generosissime et christianissime rex, co-
gnate, domine observandissime. Benevolentiam
Regiae Dignitatis Vestrae erga nos cum alias sem-
per plurimi fecimus, tum vero hoc tempore et
propter nos et propter communem ecclesiae chri-
stianae salutem magnopere expetendam ducimus.
Quare et anno superiore oratorem Legati Regiae
Dign. Vestrae, qui nobis studium vestrum erga
nos et erga communem utilitatem nominis chri-
stianiexponebat, summa voluntate audivimus , et
nunc literas eodem argumento scriptas grato animo
accepimus. Quod autem R. D. V. responsum no-
strum legato datum videtur accepisse durius, et
contemptu interpretari , magnum dolorem nobis
affert. Nihil enim minus volumus, quam erga
R. D. V. , aut eius legatos , Regis et potentia ex-
cellentis et amici, significationem aliquam con-
temptus praebere, ac si sciremus, unde vel offen-
sio illa seu suspicio extitisset, copiosius nos pur-
garemus. Nam maxime cupimus Regiae Digni-
tati Vestrae testatum, benivolentiam ipsius erga
nos non solum non spretam sed multo magis gra-
tissimam nobis et optatissimam esse. Rogamus
igitur amanter, ne R. D. V. responsum nostrum
datum legato secus accipiat, nec benevolentiam
erga nos suspicione ulla labefactari sinat. Nos
enim multis de causis erga regnum Franciae opti-
me animati sumus, quia vetus necessitudo est
utriusque gentis, confirmata multis mutuis offi-
ciis, et saepe R. D. V. et ipsius maiores praesidio
vicinis principibns et populis fuerunt, et regnum
illud florentissimum semper fuit insigne ornamen-
tum christiani nominis. Quare cum propter illas
ipsas causas nobis etiam multum spei in benevo-
lentia vestra posilum sit, tueri eam omni officii
genere cupimus, et rogamus R. D. V., ut, quem-
admodum hactenus saepe significavit eximium stu-
dium erga nos, ita nos habeat perpetuo commen-
datos, et pro veteri necessitudine, et quia regium
et heroicum est praesidio esse principibus et po-
pulis, praesertim in causis honestis et ad rempu-
blicam pertinentibus. Quod vero R. D. V. nunc
scribit de mittenda nostra legatione, gratissima
nobis voluntas est Regiae Dignitatis Vestrae. Etsi
autem mentem nostram R. Dignitati vestrae sta-
tim significare cupiebamus , tamen, cum hoc tem-
pore absentium Principum et Civitatum oratores
non haberent mandata, decernere legationem, nisi
communicata re cum aliis foederatis Principibus
et Civitatibus, non potuimus, acmagnopere.ro-
gamus, ne R. Dignitas V. aliam huius contatio-
nis causam esse arbitretur, neve secus de cuius-
que voluntate ex nobis suspicetur , sicut confidi-
mus, voluntatem R. D. V. erga nos optimam esse.
Cum autem ex literis R. D. V. intelleximus,
quantopere appetat communem in ecclesia concor-
diam ac praecipue coniunctionem Gallicae et Ger-
manicae nationis, duximus, R. D. V. de re tanta
quaedam, quae nobis hoc tempore necessaria vi-
debantur, rescribenda esse, propterea quod au-
toritas R. Dignitatis V. plurimum hac in re effi-
cere potest. Nam et nobis nihil optatius accidere
potest , quam communis concordia recte et pie in-
stituta ad gloriam Dei et ad salutem ecclesiae.
Sed in hac re multum momenti habet delibe-
ratio de synodo. Si enim non habebitur libera
Synodus, sed pontifex nobis damnatis stabiliet
abusus non leves , magis inflammabitur discordia.
Nec vero dubitamus, quin Romanus Pontifex in-
vitet Regiam D. V. ad Synodum , quam Mantuae
se habiturum esse ostendit. Cum autem in bulla,
qua Synodum indicit, perspicue declaret, quale
concilium habiturus sit, nec tam indictionem
Synodi quam sententiam contra nos proposuerit,
satis apparet, non futuram liberam Synodum.
Et habet fortassis aliquos, qui violenta consilia
approbant. Locus etiam impedire libertatem vi-
detur. Ideo magnopere oramus, ut R. Dignitas V.
suspiciat hanc cogitationem et curam non tantum
propter nos, sed multo magis propter gloriam Dei
et communem salutem ecclesiae, et sit autor, ut
libera Synodus loco commodiore in Germania ha-
beatur, ut recte possit ecclesiae consuli, et vera
ac durabilis concordia constitui. Nos et Caesa-
reae Maiestatis oratori, et nuntio Pontificio plane
20 *
311
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
312
respondimus, nos hanc Synodum, quam hoc
modo indixit Paulus Pontifex , recusare, et re-
cusationis causas multas graves ac iustas recensui-
mus. Non enim possumus in Synodum , nisi
prius constet de processu, an Ponlifex cum iis,
quos habet addictos, velit esse iudex, an vero
concedere omnibus Piegibus, Principibus, natio-
nibus atque ordinibus, ut controversiae per de-
lectos idoneos homines, non partiales, iuxta ver-
bum Dei explicentur. De loco etiam Gaesareae
Maiestati et Principibus Imperii antea visum est,
expedire, ut in Germania habeatur Synodus , ut
cognitio esset liberior. Quare inter caeteras re-
cusationis causas etiam locum allegavimus. Nam
in Italia Pontifex plures contrahere poterit sibi
addictos, et exteris dicere liberas sententias peri-
culosius erit. Et cum nos ipsos interesse dispu-
tationi ac deliberationi, si de concordia ageretur,
oporteret, nequaquam tutum nobis esset, procul
abesse a nostris ditionibus, easque adversariis op-
portunas relinquere. Ne ipsi quidem in Italia sa-
tis tuti esse possimus. Propter has et plerasque
alias rationes hac Synodo recusata petivimus, ut
libera Synodus loco commodiore in Germania in-
dicatur, in qua speramus nos praestantissimis Re-
gibus et Principibus et omnibus bonis viris pro-
baturos esse genus doctrinae quod amplectimur,
quod quidem vere esse consensum catholicae ec-
clesiae Ghristi statuimus, et effecturos, ut omnes
boni intelligant, nos non deesse communi con-
cordiae et tranquillitati.
Hac in re praeclare mereri de toto genere hu-
mano, de universa ecclesia, de omni posteritate
R. D. V. poterit, si non assentietur iis, qui op-
primere veritatem, et innocentes bello et armis
delere conantur, sed autoritatem , qua merito est
praecipua, conferet ad ornandam gloriam Dei, et
ad defendendos innocentes. Rogamus igitur, ut
R. D. V. pro sua excellenti sapientia in hoc nego-
tio magnitudinem causae animo metiatur, et pro-
pter communem ecclesiae utilitatem non consen-
tiat in hoc concilium, quod Romanus Pontifex
Paulus III. ita indixit, ut neque aequum neque
utile ecclesiae futurum sit, ut supra breviter indi-
cavimus, et copiosius in hoc scripto , quod his
literis addimus, ostensum est; nec consentiat , ut
in Italia habeatur. Saepe ostendit nobis R. D. V.,
ac re quoque declaravit, se Germanicae libertati
optime velle, nec defuturum esse iis, qui ipsam
in causis iustis tuerentur. Quare R. D. V. in hac
deliberatione etiam nostri periculi rationem ha-
beat, et nobis benigne respondeat, suamque sen-
tentiam de Concilio significet. Commendamus
autem nos R. D. V. tanquam cognato ac domino
nostro carissimo, et deferimus ei vicissim officia
nostra summa cum observantia. Bene et feliciter
valeat Pi. D. V. Ex Smalcalden, die 5. Martii
anno MDXXXVII.
ijnj^ V »U VJDCfJ
(Epistola regis Galliae, qua respondit Iiis litteris,
lcgitur in eodem cod. Goth. 451. p. 283. Ule pri-
mnm excnsationem principum admittit, beneyolcn-
tiam suam erga principes etGennaniam multis signi-
ficat, denique Tero dc Synodo scribit: „hoc esse
„suftragium meum breviter, obsecro vos, accipite:
„cuni me semper sensum in hac re habuisse, ut,
„quemadmodum temporibns nostris perntile, vel ve-
„rius nccessarium, arbitrarer, publicum Christia-
„noruni conventum loco haberi libero, minimeqne ad
„alterius partium iniuriam opportuno, cumque rite
„ac divini illius spiritns more maiorum instinctu et
„nomine agitari , in quo ageretur de publica et uti-
„litate, et ecclesiae totius conciliatione et consensu;
„ita si qnid horum deesset, nullo modo coitionem
„huiusmodi probarem. Et, ut quod res est dicam,
„et ante hac quidem, et nunc maxime in ea sum
„opinione, ut non alitcr recte atque ordine concilium
„haberi posse mihi persnadeam, et ita persuadeam,
„ut contrariae sententiae autoribus aures nunquam
„sim imposternm patefacturus." — Datac sunt hae
litterae decimo Kal. lunias 1537.)
■
_
M&m
ijl_4/l g/-_',
No. 1543.
5.Mavt.
Helvetiis.
Edila in Ambr. Wolfs Historie voix der Augsb. Confession
p. 444. Item in der grundlicheii nnd wahrhaftigen
Historia von der Augsb. Confession (Lips. 1584. fol.)
p. £71. Porro a Walcbio in opp. Lutheri P. XVII.
p. 2592., latine in Hospiniani histor. sacramenlar. Pt. II.
p. 274. Dubio caret, Melanthonem lingua vernacula, ut
solebat Senatibus urbium scribere, scripsisse, et textum
latinum Hospiniani esse versionem ab Hospiniano factam,
quare etiam slylo Melanthonis niinime convenit. — ' Hel-
vetiis, qui confessionem suam per Bucerimi Principibus
evaneelicis in Conventu Schmalcald. tradiderant, ut si-
gnificarent, se velle concordiam cum Saxonicis doctori-
bus in doctrina de coena domini servare, Melanthon,
aegrotante Luthero, iussu Principis Elecloris Saxoniae
respondit.
£)en eblen, e^vonwcjlcn, elpbam, wctfen ^etrren,
SSurgetmeijievn, ©d)uttt)eipen unb Blatfyen
ber ©tdbt 3uvd), 95evn, 23afet, @d)aff)au;
313
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
314
fen, <&t ©allen, 9ttuf;tt;aufen, unb aSiel1),
metnen gunfttgen «Jpevren.
©otte§ ©nabe burc^ unfern ^errn Sefum Gfjvtjrum.
Csble, e^renoejte, e^tbare, weife, gunjrige «£>evven.
SJtacfjbem (£w. (SMen unb @t;rbarfeiten eine gemeine
©djjrift attyie ju bem rourbigen ^errn D. Marlino
Luthero gefanbt, bavinnen it)v bie 2ef)ve t>on bem t;eif.
(Sacrament 2) , fo in euern $ivd)en gepsebigt mirb , er=
jdt)tet unb erltdvt fyabt, rodve D. Lutherus ju ant=
movten mtttig gemefen; eS t)at fid) aber alfo ^ugetragen,
baf* er burct) ^ranft)eit »ert)inbert unb »om «Stein fo
fctjroad) roorben ijt, bafj er biefen trejftidjen ^anbet nia)t
t)at f onnen oornctnnen , unb nad) SJiotfjbuift eud) 2(nts
movt fdjreiben *). Unb roieroot)l ber buvdjlaudjtigjle
f;ocf)geborne fjurjt unb §err, ^err Sotjann ^rieb*
rtcf), Gtyurfurjt §u <Sacf)fen, mein gnabigfrer §err,
nadjbem e3 ftd; etroa§ jur 23»efferung mit be8 £errn
D. 2ut f)er£ <3cf)mact)f)eit gefdjtcft, ben rourbigen
.fpcrrn iM. Bucer ju ifjm gefanbt **) : fo i ft bod) D.
£utf)er fo ftarf ntd)t geroejr, bap er ju fa)veiben »er=
mogtid) rodre. SMefeS f)at mein gndbigjter £err, ber
Gf)urfurjr 3u (Sadjfen, mir befot)ten (E. (Eblen unb Sfjrs
barf. anjujetgen, unb f)offe, fobatb roir roiebcrum
^eimlommen, unb D. 2utf)er gefunb unb jiavl roirb,
er roerbe (§. (£. unb @f)rbarfeiten nacf) ber £dnge ant-
morten, alS benen er alleS ©ute gonnet, unb jum t)6d)s
ften oon ©ott begefjret, bap roir atte in a)rtjtttd)cr (§i=
nigleit ©ott unb unferm £erm Sefum (Sfjrijtum anru*
fen unb efjren, unb fefigtid) teben, roetd)e§ unS ©ott
gndbigfid) ocrleit)e. Daturn ju ©djmaflafben , ben
15. £ag Martii***) anno 1537.
No. 1543*.
5. Mart.
m f.
De recusatione Concilii.
Melanthonem esse auctorem huius scripti, illudque Schmal-
caldiae composuisse docent epislolae ad lonain d. 3. Mart.
et ad Vit. Theod. d. 12. Aprilis h. a.. — In utraque lingua,
latina et germanica, exaratum est, latine traditum legato
1) Wolf. JBu&lil.
2) Wolf. ©actamentctt.
*) Respondit Lulherus Helvetiis d. 1. Decbr. 1537.
**) Convenit cum Luthero in itinere, Gothae.
***) Aut in loco aut in die error agnoscendus est, quum
Melanthon d. 15. Martii non Schmalcaldiae sed Vilebergae
esset. Propter verba: fo bcttb tUtt miebctum hetms
fommctt, quae docent Melanlhonem vel Schmalkaldiae vel
in ilinere scripsisse, errorem quaero in die, et pro 15. XaQ
Martii scribendum nuto d. 5. £ag Martii, igitur ullimo die,
quo Mel. Schmalkaldiae fuit.
Pontificio, et statim posl conventum in ulraque lingua
editura Witebergae, iussu Principis Electoris et Land-
gravii. Idem scriptum missum est ad Reges Angliae et
Galliae et alios exteros. Textum latinum dedi, qui sine
ulla dubitatione Melanthonem habuil auclorem. Uausi il-
lum ex editione prima et principe, sic inscripta: „ Cau-
„sae quare Synodum indictam a Romano Pontifice Pau-
„lo III. recusarint, Principes, Stalus et Civitates Imperii,
„ profitentes puram et calholicam Evangelii doctrinam.
„Vitebergae M.D. XXXVII. (4.). (In fine : ) Viteber-
„gae ex officina Georgii Rhau. anno M.D. XXXVII." —
Recusum in Liinigii spicilegio ecclesiast. T. I. p. 445. —
Eodem tempore el Ioco et ex eadem officina prodiit hoc
scriptum paulo verbosius germanice, sic inscriptum :
„SSrfacf)en, fo bie 6_t)ur unb giirftcn : aucf) ©tenbe unb
«©febte, bcr bcfentnis, tvavfjaffttger,- ©ottlid)cr, unb @oan;
„gclifcl)er ?af)r; atten ^onigen, ^ofjeiten unb ^)otentafcn
„bcr Gf)rijtenf)cit, burcf) j,r fcfjreiften, ^u crfennen gegeoen,
„S)arumo fte SSapft ^)auH be6 namenS bc6 britten, auSgcs
„fcf)rteben (jonctlium, hai er auf ben brei wnb ^wcnfeigften tag
„9}taii, fcf)irfffunfftig, gegen9}?antua angefc|t, bitlicf) r-orbcct);
„tig, aucf) ^u gemcincr 6f)rift(icf)en ©inigfeit, nicf)t bienftc
„licf) acfjtcn »nb foaltcn. SBittemOcrg, 2(ntto M.D.XXXVII.
„(4.). (In fine:) ©ebrucft ^u SBittcmtcrg burcf) ©eorgcn
„9tf)anj." — Habeo duo exeinplaria, quae apud Ravium
eodeni anno prodierunt duplicis editionis, quarum utra
priorfuerit, definire non possum; — item terliam edi-
lionem in quarto: SBrfacfyctt fo bic @f)Ur; ttnb ^nrften etc.
(titulus ut in antecedenti libro usque ad verba : „bicnftltcf)
acfjten unb fjattcn.") 3)atum ©cf)matfalbcn 5. SDiartii 2(nno
1537. — Textum germanicum repetiit Hoilleder. de bello
germ. T. I. lib. I. c. 29. p. 110. , ex quo illum hausitWal-
cbius in opp. Lutheri T. XVI. p. 2463. — De re ipsa
conf. Sleidani commentar. p. 315. et Seckendorfii histor.
-n Luther. III. p. 147. hof
Causae, quare Synodum indictam a Romano
Pontifice Paulo III. recusarint Principes , Sta-
tus el Civitates Imperii, profitentes puram et ca-
tholicam Kvangelii doctrinam.
Edidit Romanus Pontifex Paulus tertius Bnllam,
qua indicit generale concilium Mantuae celebran-
dum et inchoandum proximo die XXIII. Maii.
Suas etiam quasdam causas in bulla commemorat,
quare synodum convocarit. Ad haec nuncios mi-
sit ad Reges et Principes Christiani nominis, qui
significent eis Concilii indictionem , et hortentur
ut ad eam synodum seu veniant, seu mittant Ora-
tores, qui ipsorum nomine intersint. Itaque cum
ad nos venisset nuncius Pontificius, nosque simi-
liter hortatus esset, ut interesseSynodo, aut mil-
tere procuratores velimus , quemadmodum petivit
idem a nobis invictissimus Imperator Carolus Au-
gustus, dominus noster clementissimus , existi-
mavimus, et nostra causa et propter totius Ec-
clesiae necessitalem plane exponendum esse, quae
pericula allatura esset haec Synodus indicta a Ro-
mano Pontifice , Paulo tertio. Etsi autem pio
consilio et bona conscientia, re diu disputata ac
deliberata , sententiam nostram ostendimus , ta-
men non dubitabamus, quin hoc responsum no-
315
}
strum adversarii multis modis calumniaturi ac de-
pravaturi essent.
JNec vero rn tantis rebus ullum plausibilius
argumentum reperire possunt, quo magis prae-
gravent nos, causam nostram obruant, ac magis
odium nostri apud omnes gentes accendant atque
inflamment, quam si criminentur nos, quod syn-
odi iudicium atque autoritatem defugiamus. Af-
fingent etiam, nos aliarnm nationum iudicia con-
temnere, quae amorem religionis maximis rebus
gestis declarant, quae iam olim multos clarissimos
doctores Ecclesiae pepererunt, postremo ubi etiam-
num sunt maxima studia doctrinae christianae.
Addent, synodorum recusationem indignam esse
Christianis, cum Synodi sint summa Ecclesiae iu-
dicia ; adducent nos in suspicionem , quasi aut
nos pudeat causae nostrae , quare eam proferri in
lucem nolimus, aut ita delectemur dissidio orbis
terrarum, ut temere nos a caeteris nationibus se-
parare, et prohibere, quo minus coeat concordia,
cupiamus.
-
Cum his criminibus nihil atrocius cogitari
possit, maxime nobis laborandum esse existimavi-
mus, ut huiusmodi calumnias refelleremus , et
suspicionibus, quantum possumus, occurreremus,
et opinionem ac voluntatem de huius Synodi in-
dictione omnibus Regibus exponeremus. Spera-
mus enim cognita nostra voluntate non solum nos
satis purgatos fore omnibus Regibus, Principibus
et bonis viris apud omnes nationes , sed etiam
ipsos suurn iudicium atque autoritatem addituros
esse, et petituros, ut Ecclesiae recte consulatur,
nec per speciem synodi paucorum tyrannide veri-
tas opprimatur. Ostendemus enim, nos non so-
lum ab haeresibus et impiis dogmatibus abhor-
rere , sed etiam alienissimos esse ab arrogantia et
oertrnacia m5^f^ aofr t9 oahl uiuitn^dmf eub
Nam adeo non contemnimus iudicia aliarum
nationum, ut hoc ipsum agamus, ne Papa cum
suis iudicium sibi sumat, sed idonei et non par-
tiales deligantur ad examinandam causam. Nec
vero dubitamus, quin tacite ubique terrarum ge-
mens Ecclesia omnibus hoc votis optet. Extant
scripta quorundam doctorum virorum vetera , qui
apud exteros floruerunt, qui deploraverunt Eccle-
siae calamitates, et eosdem errores taxarunt , quos
nostri reprehenderunt. Horum virorum similes
aliquos esse alibi in tanta frequentia studiorum
omnis generis credibile est, sed multi oppressi ty-
EJPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
316
rannide Pontificia, seu metu, seu suo quodam
consilio tacent, quibus erat potestas dicendae sen-
tentiae facienda.
tzumc,iqo 9mixftar Qisnp : jiqaa zoiasm gfiiq esnmx*
Nec synodos defugimus, sed, id quod iustis-
simum esse omnes intelligunt, verum iudicium
synodi promitti petimus , in quo pii et docti, non
partiales, damnent pugnantia cum verbo Dei, et
retineant verbum Dei. Non est enim synodus
vera et legitima, in qua Pontifices, qui iniusta
dominatione Ecclesiam oppresserunt, cognoscunt
res, pronunciant ex suis traditionibus ac consue-
tudine contra verbum Dei. Christus cum consti-
tuit summum Ecclesiae iudicium, inquiens: dic
Ecclesiae, prohibet tyrannidem, et certe vult, ut
Ecclesia ex verbo Dei statuat, non ex humana ali-
qua autoritate. Rogamus itaque Reges et Prin-
cipes exterarum nationum, ne putent aliarum na-
tionum iudicia a nobis parvipendi, aut synodos
contemni, nec fidem habeant adversariis nostris,
qui his calumniis incendere odia , et obruere pu-
riorem doctrinam , quam profitemur , conantur.
Nec videri possumus latebras quaerere, aut
formidare lucem. Exhibuimus Caesareae Maie-
stati et omnibus caeteris Principibus atque Ordi-
nibus imperii confessionem doctrinae, publice in
Ecclesiis diligenter et assidue tradi hanc doctri-
nam, quam profitemur, curamus. Extant scri-
pta, etiam eorum qui apud nos docent, quos in
multis locis praeclare meritos esse de Ecclesia
etiam adversarii paulo saniores fatentur. Iacuit
enim antea oppressa doctrinachristiana densissimis
tenebris, videlicet impiorum cultuum, Monasti-
carum caeremoniarum, perplexarum quaestiojium
et cavillationum. Ex hac caligine postquam ite-
rum Dei beneficio per homines pios et doctos apud
nos evolvi doctrina christiana coepit, de vera poe-
nitentia, de fide qua consequimur remissionem
peccatorum, de spirituali iustitia, de vere bonis
operibus, et veris cultibus, de usu Sacramento-
rum, de potestate Ecclesiastica , de discrimine et
usu traditionum, de dignitate rerum civilium,
deque aliis multis locis: constat plurimum lucis
Evangelio ex scriptis nostrorum accessisse. Has
tantas res libenter in lucem proferemus. Et , ut
Paulus inquit, non pudet me Evangelii, ita nec
nos pudet has res maximas , Ecclesiae necessarias,
utiles ad pietatem et bonos mores et ad commu-
nem tranquillitatem , in illa synodi luce omnibus
regibus et principibus , omnibus rationibus expo-
317 EPISTOLARUM
nere et quantum satis est explicare. Magnitudo
et utilitas harum rerum, si recte intelligantur,
omnes pias mentescapit; quare maxime optamus,
talem coetum , in quo et nobis liberum sit res no-
stras explicare, et bonis mentibus liberum sit
pronunciare iuxta verbum Dei.
Falsissima enim calumnia est, quod adver-
sarii saepe iactitant, spargi a nostris errores olim
damnatos, et renovari veteres haereses, ideoque
negant opus esse cognitione. Nec difficile est re-
futare hanc calumniam prolata nostra confessione.
Nam haec pura Evangelii doctrina, quam amplexi
sumus, est haud dubie ipse consensus catholicae
Ecclesiae Christi, sicut testimonia veteris Eccle-
siae et S. Patrum perspicue docent. Non enim
recepimus aut approbamus ullas opiniones absur-
das et pugnantes cum consensu sanctorum patrum.
Imo in multis articulis renovamus veterum syno-
dorum et patrum dogmata , quae recentior aetas
delevit, et pro his alia tradidit falsa et notha do-
gmata, in quibus adversarii impudenter cum pa-
trum iudiciis et autoritate synodorum pugnant.
Postremo quod de discordia dicitur, profe-
cto nihil est nobis acerbius, quam divelli nationes
christiani nominis , ac nos quidem a vera unitate
et consensu catholicae Ecclesiae Christi nunquam
discedemus. Eamque ob causam optanda est vera
synodus, ut universalis et pia concordia constitue-
retur. Sed cum Papa damnat veram et piam do-
ctrinamEcclesiae necessariam, et exercet saevitiam
in pios propter piae doctrinae professionem , co-
gimur mandato Dei dissentire a Papa et ab iis,
qui eius impietatem approbant. Est enim reti-
nenda professio verae doctrinae iuxta illud Chri-
sti: si quis confitebitur me coram hominibus, con-
fitebor eum coram patre meo coelesti etc. Nec
licet nobis fieri socios et administros iniustae cru-
delitatis Papae. In imperio constat nos summa
fide communem concordiam in rebus civilibus
tueri; quare non est verisimile, nos in religione
delectari dissidio. Deinde intelligimus , quanto
cum periculo dissentiamus ab aliis. Papa tot an-
nos iam hoc praecipue agit, ut reges perpeliat, ut
bellum adversus nos moveant. Tantum periculi
non susciperemus, nisi sciremus, Deum requi-
rere, ut anteferamus omnibus rebus, vitae no-
strae, dignitatibus, fortunae, tranquillitati, pro-
fessionem veritatis; quare testamur Deum, nos
non cupiditate aliqua , sed tantum propter Deum
hanc causam defendere, ac magnopere rogamus
LIB. VII. 1537.
318
omnes Reges et Principes, ne aliter de nobis per-
suaderi sibi sinant.
,J nt (
Depulsis calumniis et purgatis suspicionibus,
speramus omnes aequioribus animis audituros
esse, quid nobis de hac indictione synodi, facta a
Paulo tertio, videatur. Fortassis aliqui arbitran-
tur nos curiositate aliqua leves quosdam abusus
reprehendere, quos dissimulare propter commu-
nem concordiam satius ac melius videretur, prae-
sertim cum tanta sit infirmitas rerum humanarum,
ut quaedam vitia condonanda sint communi tran-
quillitati: qui ita de nobis iudicant, longe fallun-
tur. Primum enim errata doctrinae non sunt dis-
simulanda. Deinde nos non de levibus erratis
disputamus, sed proferiinus doctrinam de fide et
multis aliis articulis , necessariam ad salutem ani-
marum, et reprehendimus errores, qui Christi
gloriam obscurant, item continent horribilem pro-
phanationem et idololatriam*). Quareetiam ante
haec tempora quidam boni viri synodos expetive-
runt, ut Ecclesiae communi deliberatione his
morbis, nequaquam levibus aut contemnendis,
mederentur. Magis autem hoc tempore opus est
tali synodo , quae sanet Ecclesiam , cum et erro-
res illi veteres haerent in Ecclesia, et extitit dis-
cordia, et multis in locis exercetur saevitia iniusta
propter piam doctrinam. Quare non solum nos,
sed etiam invictissimus Imperator et Electores , et
caeteri Principes atque Episcopi etiam in Germa-
nia, censuerunt, Ecclesiae opus esse libera et
christiana synodo , hoc est tali , in qua iuxta ver-
bum Dei discernatur vera et pia doctrina ab impia,
et impia damnetur , pia vero conservetur. Vide-
bantenim, periculum fore, ne mala publica ma-
gis exulcerarentur quam sanarentur, nisi talis
synodus haberetur. Ideo et nos talem synodum
flagitavimus, et ad talem provocavimus. Cumque
expectaremus talem synodum , Ro. Pontifex edit
indictionem concilii, minime congruentem deli-
berationibus Imperatoris in Imperio et caeterorum
Principum.
Itaque cum non modo nostro periculo move-
remur, sed iudicaremus agi causam Ecclesiae
communem, duximus ad omnes Reges, Principes
et potentatus Christiani nominis scribendum esse,
quare haec synodus, quam Pontifex hoc modo in-
dicit et habiturum se esse significat , neque aequa
*) Ed. idolatriam. Sic ubique.
319
EPISTOLARUM
videatur, neque utilis Ecclesiae, et petendum, ut
Reges et caeteri Principes ac potentatus propter
gloriam Dei et communem salutem dent operam,
ut habeatur synodus pia et libera, in qua non
committatur cognitio doctrinae Ro. Pontifici, sed
delecti homines idonei, non partiales, has con-
troversias explicent. Nam ut sit autoritas synodi
firma, ut opem ferat Ecclesiae , praestandum est,
ut cognitio tantarum controversiarum rite fiat.
Summum in Ecclesia iudicium nequaquam est
Pontificis, sed ipsius Ecclesiae, hoc est, non tan-
tum Episcoporum , sed etiam Regum , Principum
et aliorum ordinum, qni et ipsi sunt Ecclesiae
membra. Itaque etiam si in hac dissensione Pon-
tifex non esset pars, tamen non esset ei conceden-
dum, ut ipse cum illis, qui ei addicti sunt, iudi-
caret, ac reliquis ordinibus ius eriperet, quod in
Ecclesia habere et tueri debent. Multo magis in
hac causa , cum constet Pontificem cum suis esse
partem, praestandum est, ne ipsi permittatur
cognitio aut iudicium, cum et divina iura et lex
naturae, quae divinitus in mentibus hominum lu-
cet, clamitent nulli homini concedendum esse, tit
sit iudex in propria causa. Nos autem Pio. Pon-
tificem et ipsi addictos accusamus non de levibus
rebus, nec tantum de dignitate aut opibus ipsius
disputamus, sed reprehendimus eius doctrinam,
traditiones, cultus, quos constituit aut defendit.
Id est accusare Pontificem de haeresi et idolola-
tria , quarum maximarum rerum diiudicationem
etiam Canones tribuunt Ecclesiae, non Pontifici.
Deinde Pontifex non tantum est pars, sed
multis praeiudiciis iam damnavit causam nostram.
Extat bulla Leonis edita contra doctrinam, quam
nos amplexi sumus. Damnatur etiam eadem do-
ctrina quotannis *) in bulla coenae. Mandat Pon-
tifex ubique exerceri saevitiam in omnes, qui hoc
doctrinae genus amplectuntur. Cum tot praeiu-
diciis nos iam damnaverit, non est existimandum,
quod Concilium Pontificium haec praeiudicia cor-
recturum sit, aut sit futurum aequius aut mitius.
Neque vero credibile est, Papam ius decidendi
concessurum esse aliis. Neque enim aliud sentit
esse concilium, nisi coetum suorum, cui ipse
praesideat5, et cui soli tribuit ius suffragii. Ideo-
que sic indicit synodum tantum , ut vocet sibi ad-
dictos.
■■ — !
*) Text. impr. quotantis , ez mendo. lext. germ. unb TOtrb
ici&rltcl) oerbampt.
LIB. VII. 1537. 320
Iure igitur suspecta est nobis haec synodus,
quia Papa in indictione non ostendit, se iudicium
permissurum esse non partialibus, imo vocat suos
diserte, ut intelligamus, quales processus velit
instituere. Ipse cum sit pars , volet esse iudex.
In hanc indictionem si consentiremus, postea in-
terpretaretur nostrum consensum, quasi nos ipsum
iam fecissemus iudicem, et in hunc coetnm suo-
rum, quem convocat, consensissemus , huic per-
misissemus, ut processus et formam iudicii con-
stitueret. r ;<>
Tertio, bulla ipsa satis perspicuas et iustas
causas recusationis nobis proponit. ISfam in ipsa
statim indictione nos damnat, in qua non pro-
mittit cognitionem aut disputationem doctrinae,
sed tantum ait, indici synodum, propter nuper
exortas haereses, item ad extirpationem haere-
sium. Quod etsi in speciem generaliter dici vide-
tur, tamen Papa haud dubie voluit describere et
notare nostram doctrinam, quam nos profitemur.
Nam suos errores, quos defendit, non vocat hae-
reses.
Adhaec, ne cui dubium sit, in illa ipsa
bulla indictionis intelligi nostram doctrinam, Pa-
pa deinceps in bulla reformandae Curiae expresse
nominat doctrinam, ubi eandem sententiam reci-
tat de causis indicti concilii. Ait enim: ad ex-
tirpationem pestiferae Lutheranae haereseos. Ac
veteratorie Papa alibi dissimulat nomen doctrinae,
ut honestam speciem offunderet oculis hominum,
et tamen suum praeiudicium significaret. Est ergo
sententia Papae non dubia, se indicere Synodum,
ut ibi deliberetur, quomodo Lutherana doctrina
extirpetur, cum sit, ut ipse eam vocat, haeresis.
Quare amentia esset, in talem indictionem con-
sentire. Fateremur enim , nostram doctrinam
esse haeresin; polliceremur operam ad extirpan-
dam eam. Hoc enim vult illa forma indictionis
insidiosissime posita. Primum enim receptione
bullae Papa eos, qui recipiunt , sibi assentiri in-
telligit, quod doctrina nostra sit haeresis notoria,
deinde etiam tacite obligat, ut adiuvent extirpa-
tionem. Si agamus ingenue, sine fucis et sine so-
phistica, necesse est fateri, hanc esse ipsissimam
mentem bullae. Itaque si in hanc indictionem
consentiremus, doctrinam nostram ultro testimo-
nio nostro condemnaremus. Has insidias ut cae-
terae nationes observent, magnopere propter com-
munem Ecclesiae utilitatem petimus. Ac saepe
321 EPISTOLARUM
■
miramur, quo consilio Papa voluerit hac forma
bullae uti, an ut arte deterreret nos a synodo, an
ut nobislaqueos iniiceret, ut, si consensissemus,
obiiceret, nos recepta bulla confessos esse, do-
ctrinam nostram haereticam esse. Sed videtnr
praecipue hoc spectasse, Ut reges et caeteras natio-
nes hac forma sibi obhgaret, ut recepta bulla as-
sentirentur doctrinam nostram esse haereticam, et
coniungeret eos armaretque ad eam extirpandam.
Non dubitamus, Caesaream Mniestatem cnpere in
commune *) consulere Ecclesiae, et gloriam Ghri-
sti illustrare; quare existimamus, ei nequaquam
probari talem indictionem plenam praeiudiciorum
et insidiarum.
Quarto, in hac indictione nulla fit mentio
cognitionis, nihil de forma processus dicitur. Si
hoc tanlum agitur, xit domo afferant singuli prae-
iudicium ex bulla sumptum, quod haec doctrina
sit haerelica, et postea eatur in suffragium, quod
communibus armis extirpanda sit, iustissime re-
cusamus hanc synodum, mere tyrannicam et dis-
simillimam iudicii Ecclesiastici, quod debet ha-
bere cognitionem doctrinae ex verbo Dei. Talem
nos cognitionem flagitavimus. Cumque arbitre-
mur , Caesaream Maiestatem etiam velle , ut recte
consulatur Ecclesiae, et controversiae gravissimae
explicentur et rite cognoscantur, desiderabit ipsa
Caesarea Maiestas in forma indictionis aequitatem.
Nunc spargit Papa in totum orbem terrarum non
tam indictionem concilii quam sentenliam, in qua
nos condemnat, et atrociter nobis minatur. Ad-
dit alteram bullam de reformatione curiae, in qiia
expresse nos condemnat, postea petit a nobis, ut
indictioni suae asscntiamur. Quod si faceremus,
nostro testimonio causam condemnaremus. Non
volumus haec copiosius exaggerare, sed rogamus
omnes reges etomnes prudentes ubique terrarum,
ut expendant, quam non simpliciter, quam insi-
diose, quam inique haec indictio concilii propo-
sita sit
Quinto, illud certe non patietur Pontifex,
iudicari controversias ex Evangelio et apostolicis
scriptis, sed volet eas iudicari ex Pontificum tradi-
tionibus, ex consuetudine, ex humanis opinioni-
bus et Tecentium conciliorum decretis. Non si-
net autoritatem suarum traditionum labcfactari
■.
*) Excidisse videtur : commodum.
MKtANTH. Ol'E». VoL. III.
^IB. VII. 15 37. 322
aut in dubium vocari. At lioc caput est in ipsis
controversiis, nc traditiones pugnantes cum verbo
Dei valeant. Amplectimur nos quoqne et defen-
dimus totis pectoribus consensum catholicae Ec-
clesiae Christi , sed erroribus Pontiticiis et tvran-
nidi non est praetexcndum nomeri Ecclesiae. Ca-
tholica Ecclesia sanctorum Patrum non probabat
traditiones pugnantes cum Evangelio; non tri-
buebant infinifam potestatem Piomano Pontifici.
Deinde illa Ecclesia, quac doctrinam Evangelii
puram hostiliter persequitur, et exemplo Cain fu-
renter grassatur vi et suppliciis in pios, non est
catholica Ecclesia Christi. Nec nos ullum novum
dogma inveximus in Ecclesiam, sed Ecclesiae ca-
tholicae doctrinam renovamus et illustramus.
Papa et Monachi novam doctrinam et novos cul-
tus excogitarunt contra autoritatem verbi Dei et
contra veteris Ecclesiae catholicae consensum;
quare tali concilio opus est, in qno Ecclesia non
ex consuetudine aut humanis traditionibus pro-
nunciet sed ex verbo Dei; cuius sententia est
perspicua, et illustrata consensu catholicae Ec-
clesiae.
Extant vctera ct gravissima exempla sancto-
rum patrum, qui synodos defugerunt, quanquam
autoritate summa indictas, cum suspicabantur,
non hoc agi , ut veritas patefieret, sed ut stabili-
retur aut Tyrannis aut impium aliquod dogma.
Conslanlius Imperator synodum Antiochiae coe-
git frequentissimam; ad hanc noluit accedere
Maximus, Episcopus Hierosolymorum, cum qui-
dem loci vicinitas euin invitare posset; sed norat,
quo voluntas Constaniii propendebat, vel potius
quid machinarentur illi impostores, qui mirificis
technis depravabant imperatoris animum. Atha-
nasius cum venisset in synodum Tyriam, tamen
inde statim discessit ac fugit ad Imperatorem,
postquam vidit ab ipsa synodo subornatos et in-
structos esse quosdam sycophantas, qui veritatem
per calumniam opprimerent. Cum Photinus hor-
ribilem tumultum excitasset in Pannonia, reno-
vans veteremEbionis blasphemiam, ac negans in
Christo esse duas naturas, Imperator ut in re
magna synodum convocat Syrmium. Ad hanc
magnitudo negotii debebat invitare omnes, prae-
sertim qui non longissime aberant. Venit autem
eo niagna frequentia Arianorum, quae cum su-
specta esset piis Episcopis in occidente, plurimi
noluerunt Syrmium venire. Ex praecipuis Epi-
scopis venit Hispanus quispiam Osius, Corduben-
21
323
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
324
sis Episcopus, quem imperator propter nominis
celebritatera peculiariter evocarat. Gumque ibi
astutissime depravatum esset Nicenum Symbo-
lum, Osius, deceptus ambiguitate novi symboli,
illis assensit. Postea cum eius autoritatem alle-
garent haeretici, Ecclesiae multis in locis magis
perturbatae sunt. Ideo Hilarius acriter vituperat
Osium, eique non solum imprudentiam sed etiam
levitatem tribuit. Quare multo" satius fuisset,
Osium non venire in synodum. Cyrillus , Epi-
scopus Hierosolymorum, qui defendit Homousion,
et cum Gregorio Nazianzeno tandem consensit,
aliquoties citatus a synodis non accessit ad eas, ac
primus dicitur usus scripta appellatione. Impe-
rator indixerat, ut Mediolani convenirent Epi-
scopi ex oriente et occidente. Ibi cum Paulinus,
Episcopus Trevirensis, et pauci quidam alii ani-
madverterent, Auxmiium favere Arianis, statim
initio discesserunt, et fuerunt caeteris autores
discedendi. Non enim volebant synodorum auto-
ritatem valere ad delendam veritatem. Eadem ra-
tio nos quoque movet, ut illorum summorum vi-
rorum exemplis cavendum putemus, ne nostro
consensu confirmemus Piomanum Pontificem, ut
veritatem facilius opprimat. Si illi sancti patres
recte defugerunt synodos, non statim a nobis alie-
nari voluntates suas boni viri patiantur hac crimi-
natione, quod synodos defugimus. Habemus enim
perspicuas et iustas causas nostri consilii.
Sexto , locus etiam Goncilio designatus auget
pericula, quia est in ea regione, in qua Papa
contrahere plurimos sibi addictos potest, utfacile
multitudine suffragiorum nos obruat. Alibi es-
sent aequiora et liberiora iudicia aliarum natio-
num. Et adversarii apud exteras nationes onera-
runt nos infinitis calumniis, et nostras defensiones
vetuerunt importari, spargi, legi; ideoque cum
multi de nobis habeant falsas et atroces suspiciones
atque opiniones: prodesset, exteros homines co-
ram videre statum Ecclesiarum et civitatum no-
strarum. Praeterea negotia sunt eiusmodi, ut
necesse sit nobis ipsis *)., interesse cognitioni do-
ctrinae; sed non est tutum, relinquere ditiones,
opportunas adversariis. Nec in ipsa Mantua sine
periculo esse possumus. Denique non sine gra-
vibus causis in Imperio deliberatum est, quod ex-
pediat, ut synodus in Germania habeatur. Ab
*) i. e. principibus ipsis.
hac communi Imperatoris ac Principum delibera-
tione cur discedendum sit, non videmus, qni
certe in loco eligendo rationem publicae utilitatis
et tranquillitatis habuerunt.
Exposuimus causas, quare hanc synodum,
quam Papa indixit, iure suspectam ducamus, quia
Papa, quamquam sit pars , et nos multis praeiu-
diciis damnaverit, tamen volet cum suis esse iu-
dex in synodo, deinde cognitionem nullam veram
promittit, imo nos iam in indictione condemnat.
Ideo non possumus consentire in hoc concilium.
Piogamus igitur omnium nationum Reges et Prin-
cipes, ne calumniis adversariorum nostrorum fi-
dem habeant, qui recusationem synodi odiose tra-
ducent, sed considerent causas illas gravissimas,
quas recensuimus, quas (ut speramus) intelligent
esse iustissimas. Certe enim non possumus Pon-
tifici, et iis quos habet addictos, permittere iudi-
cium, nec consentire, priusquam sciamus an ve-
lint concedere, ut delecti, idonei et non partiales
libere dicant sententias iuxta verbum Dei. Nam
si consentiremus in hoc concilium, quod Papa
convocat, postea patiendum esset iudicium Ponti-
ficis et sui coetus. Allegaret enim, nos in hoc
concilium consensisse, cum nos provocaverimus
ad christianam et liberam synodum. Haec est
perspicua et non fucata et iusta causa recusationis,
quam speramus neminem improbaturum esse.
Deinde nec in hanc ipsam indictionem consentire
possumus, quae cum nos condemnet, si eam re-
ciperemus, nostro testimonio nos condemnare-
mus. Cum autem haec nostra causa ad commu-
nem salutem Ecclesiae pertineat, quam Deus in-
primis summis Pvegibus et Principibus commen-
davit tuendam et ornandam: rogamus, ut autori-
tate sua in hoc negotio intercedant et efficiant, nt
talis habeatur synodus, quae sanet Ecclesiam, et
constituat piam , veram et durabilem concordiam,
videlicet christiana et libera, in qua libere statua-
tur iuxta verbum Dei. Hoc officio Pieges bene
merebuntur de tota Ecclesia et de omni posteri-
tate, etDeo cultum gratissimum praestabunt. In-
dignissimum est enim quod petit et molitur Papa,
ut Pieges adducat, nt ipsius impietatem et tyran-
nidem stabiliant , et exerceant iniustam crudelita-
tem in pios rectae doctrinae assentientes. Haec a
Pvegibus longissime debent abesse, quos Deus in
hoc fastigio collocavit, ut curent propagari ver-
bum Dei, et ornari gloriam Dei, et defendant in-
nocentes, et praecipue eos, qui propter veram
325
EPISTOLARUM LIB. VII. 1537.
326
doctrinam periclitantur. Quod si huiusmodi chri-
stiana et libera synodus habebitur, et instituetur
examinatio doctrinae iuxta verbum Dei per homi-
nesidoneos, non partiales, et de doctrina, quarn
confessi sumus , rationem reddemus, et omnia ita
agemus, ut intelligi possit, nos nihil aliud spe-
ctare aut quaerere, nisi ut gloria Dei ornetur , et
consulatur communi Ecclesiae saluti et tranquil-
litati.
Gommendamus itaque nos Serenissimis Piegi-
bus et Illustribus Principibus omnium nationum
christiani nominis, ac vicissim eis officia nostra
cum suinma observantia deferimus. ExSmalcaldia,
Die quinto Marcii. Anno Domini M.D.XXXVII.
(Die 6. Mart. Melanthon iter ingre
ditur FTitebergam.)
■
No. 1544.
13. Mart. (Grimmae.)
""•' , !
Io. Lango.
v c
y Ex apographo in codice Bavari Vol. I[. p. 633., germa-
nice in J. Sig. Keil's Luthers merkwiirdigen Lebensum-
standen etc. (Lips. 4 Parles 1764. 4.) P. 111. p. 103. —
Haud dubie Melanihon scripsit latine, non germanice.
Keilius igitur epistolam ipse vertisse videtur. Unde illam
hauserit non dixit.
Phil 
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Open Library
American Libraries
TV News
Understanding 9/11